AXBOR (arab. - xabarning ko‘pligi, xabarlar) - shialarning muqaddas rivoyatlari. Muhammad (sav) va Ali (kv)ning so‘zlari, faoliyati to‘g‘risidagi rivoyatlar to‘plami. A. Qur’ondan keyingi muqaddas manbalardan hisoblanadi. Sunna Muhammad (sav) va sahobalarning, A. esa faqat payg‘ambar va uning oila a’zolari, Ali (kv) va b. imomlarning faoliyati haqidagi rivoyatlarni o‘z ichiga oladi. Hadis olimlarining istilohida A. so‘zi hadis so‘zining sinonimi shaklda qo‘llaniladi.

AXBORIYLAR - 1) imomiylarning diniy-huquq tizimidagi oqimlardan biri. 10-a.da shakllangan. Uning tarafdorlari Axbor rivoyatlarini fiqhning asosiy manbai deb hisoblaydi. A. imomiylarning yana bir huquqiy oqimi bo‘lgan usuliyga qaraganda kamroq tarqalgan. 2) Xabar - axbor janrida ijod qilgan o‘rta asr arab tarixchilari.

ASHARAI MUBASHSHARA - jannati ekani bashorat qilingan O’n saxobiy. Ular quyidagilar: Abu Bakr Siddiq, Umar ibn Xattob, Usmon ibn Affon, Ali ibn Abu Tolib, Abdurahmon ibn Avf, Sa’d ibn Abu Vaqqos, Zubayr ibn Avvom, Talha ibn Ubaydulloh, Abu Ubayda ibn Jarroh, Ssshd ibn Zayd. Ularning barchasi Quraysh qabilasidan chiqqan.

ASHURO (arab. - o‘n kunlik) - 1) Muhammad (sav) Madinaga ko‘chib o‘tganlaridan so‘ng dastlabki paytda, muharram oyining 10-kunida tutilgan ro‘za. Keyinroq ramazon oyida ro‘za tutish belgilangach, A. ro‘zasini tutish ixtiyoriy deb e’lon etilgan; 2) shialarda xalifa Alining o‘g‘li Husaynning Karbalo yonidagi jangda halok bo‘lganligi xotirasiga bag‘ishlab muharram oyining dastlabki o‘n kunligida o‘tkaziladigan motam marosimlari. Eron va Irokda A. kuni masjid va madrasa hovlilari, takyaxona va husayniyaxonalarda imom Husayn va safdoshlari chekkan azob-ukubatlar haqidagi qissalar jamoat orasida o‘qiladi. Ko‘chalarda shialar yurish qilib, motam tug‘lari va shiorlarini ko‘tarib: "Shoh Husayn, voh Husayn" so‘zlarini takrorlab, nola chekishadi, musht va zanjir b-n ko‘kraklariga urishadi. A. kunida islom mamlakatlaridan minglab shialar Karbalo sh.ga yig‘ilishib, imom Husayn va safdoshlari qabrini ziyorat etishadi. Sunniylarda A. kuni odatdaga tabarruk sanalardek o‘tadi, ayrim joylarda "ashur oshi" ulashiladi.

ASH’ARIY, Abul Hasan Ali ibn Ismoil (873-935) - mashhur ilohiyotchi, kalomtnng ash’ariylar maktabi asoschisi. Basrada tug‘ilgan. 40 yoshigacha mu’taziliy ilohiyotchi bo‘lgan. Munozaralardan birida ustozi b-n kelisha olmay, o‘z qarashlarini keskin o‘zgartirib, shofi’iylarga qo‘shilgan, mu’taziliylik aqidalari islom asoslariga to‘g‘ri kelmaydi, deb xulosa chiqargan. Umrining oxirgi yillarini Bag‘dodda o‘tkazib, shu yerda vafot etgan. A. mu’taziliylarga qarshi diniy-falsafiy tizimni asoslash uchun Qur’on va hadislarga qo‘shimcha qilib falsafa va mantiq uslubidan kengroq foydalangan. A. shogirdlari uning ta’limotini rivojlantirganlar. A. 100 ga yaqin asar yozgan, ulardan eng mashhuri "Maqolat al-islomiyin" ("Musulmonlar ta’limoti")dir.

ASH’ARIYLAR - kalomning asosiy yo‘nalishlaridan biri - Ash’ariy maktabi tarafdorlari. Boqiloniy (1013 y. v.e.), ibn Furq (1015 y. v.e.), Abu Ishoq Isfaro’iniy (1027 y v.e.), Abdul Qohir Bag‘dodiy (1037 y. v.e.), Juvayniy (1085 y. v.e.), Shahristoniy (1153 y. v.e.) va Faxriddin Roziy (1209 y. v.e.) taniqli vakillaridir. A.ning dunyoqarashida akd diniy an’ana - nakddan ustun qo‘yiladi. A. moturidiylik tarafdorlaridan o‘nlab aqidaviy masalalarda fark qiladilar. Mas., A. Alloh o‘z bandalariga toqatlaridan tashqari og‘ir ishlarni ham buyurishi mumkin desalar, moturidiylar mumkin emas deydilar. A. Allohni akl b-n tanish vojibligiga ham qarshi turadilar. Dalil keltira olmaydigan muqallid musulmonning imonini A. qabul emas deydilar. Imon ozayib-ko‘payib turishi, amal imonning tarkibiy qismi deb qarash va b. A.ning qarashlarini eng avval Eronda (10-a.da) keng tarqalgan shofi’iylik mazhabi tarafdorlari qabul qilganlar. Ash’ariyning o‘zi tayangan hanbaliylik tarafdorlari bu maktab dushmanlari bo‘lib qolgan. Tanikdi ilohiyotchilarning ko‘pchiligi (mas., Andalusiyada Ibn Hazm) A. g‘oyasiga qarshi chiqqan. Birinchi saljuqiy sulton To‘g‘rulbek (1038-1063 y.larda hukmronlik qilgan) davrida A. ta’limoti bid’at deb e’lon qilinib, uning tarafdorlari ta’qib etilgan. Biroq bu ta’limot Boqiloniy, G’azoliy va b.ning asarlari tufayli musulmon olamida katta ta’sirga ega bo‘lib, kalomning eng keng tarqalgan oqimiga aylangan.

A’LAM (arab. - bilag‘on, eng olim) - diniy-huquqiy masalalar yuzasidan fikr beruvchi diniy amaldor. Odatda, muftilar tuzgan fatvo A. muhr bosgach, kuchga kirgan va qozilar o‘sha hujjat asosida hukm chiqargan. Buxoro xonligi davrida har bir qozi yonida A. mansabi bo‘lgan.

A’ROF (arab. to‘siqlar) - islom manbalarida, xususan, Qur’onda ta’riflangan jannat b-n do‘zax o‘rtasidagi balandlik joy - devorto‘siq. O’zbek tilida A. o‘rnida odatda Arasot istilohi ishlatiladi. Islom aqidasiga ko‘ra, qiyomat kuni jannatga ham, do‘zaxga ham tushmay o‘rtada qoladigan odamlar A.da turadilar. Ular jannatda rohat qilayotganlarni ham, do‘zaxda azob tortayotganlarni ham ko‘rib turadilar, ularni tanib, ular b-n suhbatlashadilar. Ba’zi rivoyatlarda A. ustidan bog‘lar unib, anhorlar oqib turadi, deyiladi. Demak, uning qalinligi ham hiylagina bo‘lgan. A.dagi odamlar kimlar ekanligi haqida ulamolar o‘rtasida ikki xil fikr mavjud. Birinchisi: ular yaxshilik va yomonliklari teng kelib, na jannatga, na do‘zaxga hukm bo‘lmay qolgan kishilar. Ikkinchisi, o‘z qavmiga payg‘ambarlarning haq da’vatlarini yetkazib, ularni yaxshilikka boshlagan da’vatchilar, ulamolar va shuhadolardir. Ma’lum muddatdan so‘ng Alloh taolo A. ahliga jannatga kirishlikni amr etadi va ular bihishtdan o‘z maqomlariga yarasha joy oladilar. Qur’onning 7-surasi A. deb nomlangan.

AQD (sinonimlari ijob, qabul, qubul, sig‘a) - bitim, shartnoma. Islomdagi A. me’yorlari johiliyat va Rim-Vizantiya huquqiy tasavvur-lariga borib taqaladi. Qur’oni karimda A. -qasam b-n mustahkamlangan bitim. Fiqxda A. - o‘zaro majburiyatlar haqidagi ikki yoki ko‘p tomonlama shartnoma bo‘lib, shartnomaning mavzui faqat mavjud buyum va munosabatlar bo‘lishi, unga kelishuvchi tomonlarning huquqi qo‘llanilishi lozim. Islomda bitimga doir munosabatlarning yagona nazariyasi ishlab chiqilmagan, shu tufayli bitim turlari va shakllari hamda ularning kafolatlari turli guruhga mansub fiqhshunoslar va ayrim faqixdar ta’biri bo‘yicha bir-biriga mos kelmaydi. Biroq ularning aksariyati A.ni to‘rt katta guruhga jamlaydi: hokimiyat, vasiylik, himoyalash, rahnamolik A.i va b.; biror narsani sotish, hadya etish, meros qoldirish, yon bosish va b. yo‘l b-n mulkka bo‘lgan huquqni to‘liq topshirganlik haqidagi A.; ijara, topshirish, vakolat berish, saqlash, garovga berish va b. yo‘l b-n u yoki bu narsaga vaqtinchalik egalik qilish huquqini topshirish haqidagi A.; hamkorlik, ish yuzasidan topshiriq berish, ish yuzasidan sheriklik va b. haqidagi A. Har qanday aqli raso inson ijtimoiy mavqeidan va qaysi dinga mansubligidan qat’i nazar A. tuzish huquqiga ega. Lekin, ko‘pchilik faqixlarning fikricha o‘zaro qasam ichib kafolat beriladigan holatlarda musulmonlar b-n g‘ayridinlar o‘rtasida A. mumkin emas. Boshqa bir faqihlar buni mumkin deb hisoblaydilar, lekin bunda A. tuzish tartibi alohida bo‘lishi lozim. Balog‘at yoshiga yetmaganlar va aqli norasolar cheklangan, ma’lum hollardagina A. huquqiga ega (mas., xayriya maqsadida hadya qilish). A. tuzish vaqtida tomonlar uning shartlari va bu shartlar buzilgan holda beriladigan kafolatlar haqida to‘liq xabardor qilinishlari lozim. A.ni rasmiylashtirish tartibi mahalliy urf-odatlar va tayin sharoitlarga bog‘liq. Agarda qaysi bir shaxs xudtsi A. tuzilgandek harakat qilsa va unga e’tiroz bo‘lmasa (vasiylik berish, ijara va b.) A. o‘tgan davr hisobida ham tuzilishi mumkin. Bir tomonlama majburiyat (ehson qilish, nazorat va b.) ayrimlarning fikricha Alloh b-n tuzilgan bitim ya’ni qasam sifatida qaraladi, boshqalarning fikriga ko‘ra esa - butun jamoa b-n tuzilgan bitim deb qaraladi, unda boshqa tomonning vakili sifatida qozi yoki har qanday guvoh (shohid) bo‘lishi mumkin. Agarda bitim mavzui muhim yoxud g‘ayri oddiy yoki tomonlardan biri ishonchsiz (fosiq) bo‘lsa A. tuzilayotgan vaqtda uchinchi bir shaxsning hozir bo‘lishi shart hisoblanadi. Agarda barcha zaruriy shartlarga rioya etilgan bo‘lsa, ya’ni tomonlarning akdi joyida, bitim mavzui aniq, majburiyatlar kelishilgan bo‘lsa, A. haqiqiy (sahih) hisoblanadi. Bordi-yu, ulardan birontasi buzilsa, mas., yanglishsa yoki xabardor bo‘lmasa A. haqiqiy emas (fosid) deb topiladi, lekin u kamchiliklar bartaraf etilgandan so‘ng haqiqiy bo‘lishi mumkin. Agarda qaysidir shartlardan biri umuman bo‘lmagan bo‘lsa, mas., firibgarlik, majbur qilish va b. zo‘ravonlik holatlarvda A. to‘liq ravishda yaroqsiz (botil) deb topiladi. Bordi-yu, tomonlar yetkazilgan zararni qoplash haqida bir bitimga kela olishmasa, har bir tomon ham sudga murojaat qilish huquqiga ega. A. shartlarini qo‘pol suratda buzish hollarida aybdorlar yetkazilgan zararni qoplashlaridan tashqari jinoiy javobgarlikka tortiladi. Maishiy turmushdagi kelishuv, bitim va shartnomalarning aksariyati A. sifatida rasmiylashtiriladi.

AQIDA (arab. "aqd" - bir narsani ikkinchisiga mahkam bog‘lash; ko‘plikda -aqoid) - balog‘atga yetgan kishi e’tiqod qilishi, imon keltirishi, islom dinining zaruratlari shaklida tasdiq qilishi, qalbiga mahkam bog‘lab olib undan ajralishi mumkin bo‘lmagan shar’iy e’tiqodiy hukmlar. Insonning ikki dunyodagi saodati aynan A.siga bog‘liq. Agar A.si pok bo‘lsa, yo‘li to‘g‘ri bo‘ladi, qilgan barcha amallari qabul bo‘ladi va bandalik b-n sodir etgan ba’zi gunohlari afv etiladi. Agar A.si sof bo‘lmasa, buzuq bo‘lsa, yo‘li noto‘g‘ri bo‘ladi, qilgan amallari behuda ketadi va oxiratda jahannam ahlidan bo‘ladi. A. masalasi o‘ta muhim bo‘lganidan ham, Odamatodan boshlab, oxirgi payg‘ambar Muhammad (sav)gacha bu masalani Alloh taoloning o‘zi ko‘rsatib bergan. Odamatodan tortib hozirgacha A. masalasi bir xil bo‘lib kelgan. Islom A.larining asosi Qur’onda berilgan, hadislardagi ko‘rsatmalar negizida ishlab chiqilib, tartibga solingan. Islomning sunniylik yo‘nalishi ilohiyotda e’tirof etiladigan A.lar yoki imon talablari 7 ta: Allohning yagonaligiga, farishtalarga, muqaddas kitoblarga, payg‘ambarlarga, oxiratga, takdirga va qiyomat kuni barchaning qayta tirilishiga ishonish (q. Sunniylik). Shialik yo‘nalishi ilohiyotida 5 A. tan olinadi: tavhid (Allohning yagonaligi), nubuvvat (payg‘ambar)ga ishonish, adl (ilohiy takdirning adolatligiga ishonish), imomat (imomlar hokimiyatini tanish), maod (oxiratga ishonish) (q. Shialik).