AQIQA (arab. - "chaqaloq sochini olish, qurbonlik so‘yish") - musulmon oilalarida yangi tug‘ilgan bolaga ism qo‘yish va "qorin sochi" (bolaning tug‘ilgandagi sochi)ga qaychi urish b-n bog‘liq odat. Johiliyat davridagi turli ma’bud va ma’budalarga atab qilinadigan kurbonliklar o‘rniga musulmon oilasida farzand tug‘ilganligining shukronasi sifatida bir qo‘y so‘yib (imkoniyatga qarab) A. marosimini o‘tkazishlik joriy etilgan. So‘yiladigan qo‘y sog‘lom, nuqsonsiz bo‘lishi lozim. Islom an’anasida A.ni chaqaloq tug‘ilgan kunning 7 yoki 14 yoxud 21-kunlari o‘tkazish tavsiya etiladi. Bu kunlarda A. o‘tkazilmay qolinsa, so‘ng qaysi kunda, qachon amalga oshirilsa ham vazifa bajarilgan hisoblanaveradi. Islomda A. sunnat amallardan. Imom Buxoriyning "Adab durdonalari" nomli kitoblarida payg‘ambarimiz (as) nabiralari Imom Hasan ila Imom Husaynga bittadan qo‘y so‘yib A. qilib berganlari rivoyat qilingan. A. kuni chaqaloqqa nom qo‘yish, uning tanglayini shirinlik ila ko‘tarish, qorin sochini olib sochni tarozining bir pallasiga, ikkinchisiga sochga barobar kumush solib, uni hadya qilish hamda chaqaloq o‘g‘il bo‘lsa xatna qilish ham shu kuni o‘tkazilgan.

AQL (arab. - ong) - insondagi anglash va tafakkur qilish xususiyati. Islomda A. Allohning eng ulug‘ ne’matlaridan sanaladi va diniy majburiyatlarning dindor zimmasiga yuklanishi uchun A.ning raso bo‘lishi shart qilinadi. A. ikki xil bo‘ladi, biri - tug‘ma A., ikkinchisi kasbiy, ya’ni bilim va tajriba asosida rivojlanib boruvchi A.

AQSO MASJIDI (arab. - uzoqdagi masjid) - Quddus (Ierusalim) sh.dagi yahudiylik an’anasida muqaddas hisoblangan qad. ibodatxona (Sulaymon ibodatxonasi). Qur’onda shu nom b-n tilga olingan. Islomdan ilgari arablar, undan keyin musulmonlar jamoasining a’zolari A.m. tomonga qarab ibodat qilganlar. 624 y.da Makkadagi Ka’ba qibla deb e’lon qilingandan keyin u tomonga qarab ibodat qilish to‘xtatilgan. Keyinchalik 7-a. oxiri - 8-a. boshida xalifa Abdumalik tomonidan bu yer Haram ash-Sharif deb atalgan va islom ibodatxonalari majmui barpo etilgan. Hadislarda keltirilishicha A.m. islomdagi uchta muqaddas masjid (Makka va Madinadaga masjidlar qatorida)dan biri. AXD - qasam b-n berilgan va’da, topshiriq, so‘z berish, shartnoma, axdu paymon. Qur’onda A. Allohning o‘z bandalariga bergan va’dasi va bandalarining Alloh oldidagi iltijo va ahdu paymonlarini bildiruvchi barqaror tushuncha. A. bir-birini himoya etish, homiylik ko‘rsatish, qo‘shnichilik, ittifoq tuzish va shu kabi har qanday shartnomaviy majburiyatlarni mustahkamlagan. A. ayrim odamlar yoki guruxdar o‘rtasida bevosita yoki vositachilar orqali tuzilishi mumkin. A. topshiriq sifatida hokimiyatni vorisga topshirish amalining asosiy qismini ifodalab, u o‘z navbatida, hokimiyatni qabul qilish hukuqiga ega bo‘lgan shaxs, o‘zining bunday vazifani bajarishga roziligini e’lon qilib, axdu paymonning alohida rasmiy so‘zlarini aytib, va’da beradi va shu lahzadan boshlab vali al-axd (valiaxd) unvoni va lavozimi egasi bo‘ladi. Tasavvufdagi A. - alohida qasam bo‘lib, tariqatga kirayotganlar tomonidan bajariladigan marosimning bir qismidir.

AHKOM (arab. hukmning ko‘pligi) -islomdagi tushuncha. Shar’iy A. sakkizta -farz, vojib, sunnat, mustahab, muboh, harom, makruh, mustakrah. Bulardan tashqari yana odob, mandub, fazilat, nafl, tavavvu’ kabilar bor, ularning hammasi bir gap, qilsa savob bo‘ladi, qilmasa malomati yo‘q. Ammo qilmoq yaxshidir.

AHL uz-ZIMMA - q. Zimmiy.

AHL ul-KITOB, Axdi kitob (arab. - kitob axdi, mazmunan o‘z diniy kitobiga ega bo‘lgan xalqlar) - islom aqidasiga ko‘ra, musulmonlardan oldin ilohiy kitobga ega bo‘lgan ummatlar. Ular o‘zlariga yuborilgan muqaddas kitoblar (Tavrot, Zabur, Injil) matnini buzganlar; Muhammad (sav) va uning oxirgi payg‘ambarlik vazifasi to‘g‘risida eslatilgan gaplarni chiqarib tashlaganlar. A. ul-K.ga xristianlik va yahudiylikka e’tiqod qiluvchilar kiritilgan. Musulmonlar umuman A. ul-K.ga sabr-toqatli munosabatda bo‘lib kelganlar. Bu hol musulmonlar b-n boshqa dindagilar o‘rtasida kelishuv va tinch munosabatlar o‘rnatilishiga imkon bergan. Hoz. kunda Zaburga e’tiqod va amal qiluvchilar yo‘q bo‘lganidan A. ul-K.lar deyilganda nasoro va yahudiylar tushuniladi.

AHLI BAYT (sinonimlari: Ol al-bayt, Ol an-nabi) - "Xonadon ahli", "Payg‘ambar oilasi". Qur’onda zikr etilgan. U musulmon mualliflari tomonidan har xil sharxlanadi. Sunniylar bu tushunchani keng ma’noda qo‘llab, unga Muhammad (sav)ga yaqin bo‘lgan odamlarni ham kiritadilar. Shialar A.b.ni Fotima, Ali, Hasan, Husayn va ularning avlodlari b-ngina chegaralaydilar. "Payg‘ambar oilasi"ga sig‘inishni samoviy ahamiyatga ega deb bilib, uning oila a’zolarini "ilohiy nur" sohiblari va maxsus bilimlar egasi, deb hisoblaydilar.

AHLI SUNNA val JAMOA -musulmonlarning asosiy va jumhur ommasi e’tiqod va amal qilib kelayotgan akdtsaviy va mafkuraviy mazhablarning jamlama nomi. Islomning dastlabki davrlarida boshqa mazhab va oqimlar kabi A.S.val J. ham bo‘lmagan. Birinchi hijriy asrning birinchi yarmi oxirlarida turli siyosiy sabablarga ko‘ra, musulmonlar safida ajralish paydo bo‘ldi. Avval xorijiylar toifasi, keyinroq shia va b. musulmonlar ommasidan ajrab chiqtsilar. Ularga o‘ziga xos nomlar berila boshladi. Har tomon o‘zining haqligani isbot qilish uchun o‘z fikrini, yo‘nalishini himoya qilib chiqqan, shu tariqa har guruhning o‘ziga xos aqidasi shakllana boshlagan. Boshqa firqalar ajralib chiqqach, qolgan musulmonlarning asosiy ommasi A.S.val J. deb atala boshlangan. Bu nomda Payg‘ambar (sav)ning sunnatiga amal qilish va musulmonlarning asosiy ko‘pchilik jamoasi ma’nolari aks etgan. Shuning uchun ham A.S.val J. ulamolari boshqa toifalarning hammasi b-n tortishganlar va ularning xato fikrlarini tanqid qilganlar. Avvalgi aqidaviy tortishishlar faqat Kur’on va hadis asosida bo‘lgan. Bu ma’noda hazrati Ali, Abdulloh ibn Abbos kabi sahobalar xorijiylarning boshliklari b-n olib borgan bahs va tortishuvlari A.S.val J.ning dastlabki dalil keltirish urinishlari bo‘lgan. Keyingi avlod musulmonlari ichidan Hasan Basriy va uning hamfikrlarini keltirish o‘rinlidir. A.S.val J.ga mansublikni bildiruvchi asosiy belgilar quyidagilardir: dastlabki to‘rt xalifa (Abu Bakr, Umar, Usmon va Ali) hokimiyati qonuniy ekanligini tan olish, oltita hadis to‘plami (al-Buxoriy, Muslim, at-Termiziy, Abu Dovud, an-Nasoiy, Ibn Moja to‘plamlari)ni sahih (ishonchli) deb bilish, to‘rt diniy-huquqiy mazhab - hanafiylik, molikiylik, shofi’iylik, xanbaliylikdan biriga mansub bo‘lishdan iborat. Islom davlatlari hududlarining kengayib borishi turli din, toifa, mazhab va mafkura tarafdorlarining musulmon bo‘lishi oqibatida aqidaviy masalalar yana ham murakkablashib ketdi. Buning ustiga turli tomonlardan musulmonlar aqidasini buzishga urinish va tanqid qilish ham avj oldi. Ana shunday murakkab holat A.S.val J. aqidasi va fikrlarini ilmiy asosda jamlash va tartibga solishni taqozo etdi. Bu ishni musulmon olamining mashriq tomonida Abu Mansur al-Moturidiy as-Samarqandiy va ikkinchi tomonida Abul Hasan aya-Ash’ariy uddaladilar. A.S.val J.ning aqidaviy masalalari o‘sha ikki olim shaxsiga nisbat berilib (ash’ariylar, moturidiylik) deb nomlanadigan bo‘ldi. A.S.val J. faqatgana aqida bobida emas, balki boshqa sohalarda ham o‘ziga xos mazhablarni birlashtirgan. A.S.val J.ning o‘ziga xos tafsir maktabi ham bor. Ularning mashhur tafsirlari jumlasiga Abu Mansur al-Moturidiyning "Ta’vilotu ahli sunna", Abul Barakot Nasafiyning "Madorikut Tanziyl", Ismoil Haqqiyning "Ruhul Bayan" tafsirlari va b. kiradi. A.S.val J.ning o‘ziga xos hadis sharhi maktabi ham yuzaga kelgan. Bu maktabning yirik namoyondalari ichida Asqaloniy, Badriddin Ayniy, Ali Qori kabilar bor. Shunga o‘xshash islomiy ilmlarning barcha sohalarida A.S.val J.ning o‘z maktablari bor. 20-a. oxirida islomning dunyodagi siyosiy o‘rni kuchayishi sharoitida sunniylik va shialik o‘rtasidagi munosabatlar ham keskinlashdi, bu hol mamlakatlar o‘rtasida (Eron-Iroq), shuningdek, turli mamlakatlarning ichki hayotida (Saudiya Arabistoni, Livan) ham ko‘zga tashlandi, biroq ular ko‘p holatlarda uchinchi darajali ahamiyat kasb etgan (Eron-Iroq) yoxud osongina hal etilgan. Sunniylikning ko‘pgina o‘ziga xos xususiyatlari hoz. vaqtda islomning haqiqiy demokratik din ekanligani isbot qilishda dalil sifatida ko‘rsatilmoqda. Sunniylar barcha islom olamidagi davlatlar aholisining ko‘pchiligini (Eron va Irokdan tashqari) tashkil etadi.

AHLI HAQ (fors., arab. - "haqiqat kishilari"), aliilohiylar - shialarning yashirin jamoasi. Eronlik shialar A.h. tarafdorlarini "aliilohiylar" deb ataydilar. Bu jamoa taxm. 14-a.da vujudga kelgan. G’arbiy Eron va Sharqiy Turkiyaga, keyinchalik Afg‘oniston, Iroq, Suriya, Ozarbayjonning janubiga yoyilgan. A.h. Ali azaldan ilohiy va u Odamatodan to Muhammad (sav)ga qadar bo‘lgan payg‘ambarlarda, shia imomlari va kelajakda mahdiyda mujassamlanadi, deb hisoblaydilar. A.h. jannat va do‘zaxni inkor etib, jonning yangicha shaklga kirishiga ishonishadi. Ular darvishlarga o‘xshab jazavaga tushishadi, shuningdek, ularda nasroniylikdagi kabi muqaddas uchlik aqidasi ham mavjud. A.h. ning aqidasida masihiylikdagi uchlik tushunchasi asosiy o‘rin tutadi. Hoz. vaqtda A.h. Turkiyada shialarning taxm. 90% ini, Afg‘onistonda 15% dan ortig‘ini, Eronda 8% ga yaqinini tashkil qiladi.

AHMAD ibn HANBAL, Abu Abdulloh; Ibn Hanbal (780-855) - ilohiyot olimi, sunniylikdagi hanbaliylik mazhabining asoschisi va imomi. A.i.H. o‘smirligidanoq hadis va fiqhni o‘rgana boshlagan, zamonasining yirik ulamolari, jumladan Abu Yusuf va ash-Shofi’iylar b-n muloqotda bo‘lgan. 816-833 ylarda Bag‘dodda mudarrislik qilgan va fiqh ilmi b-n shug‘ullangan. A.i.H. an’anaviy sunniylikni himoya qilgan, mu’taziliylarga qarshi kurashgan. Abbosiy xalifalar Ma’mun (813-833), Mu’tasim (833-842) va Vosiq (842-847)lar davrida mu’taziliylar oqimi ta’limoti rasmiy e’tiqod sifatida e’tirof etilgan, A.i.H. mansub bo‘lgan an’anaviy islom tarafdorlari ta’qib ostiga olingan edi. Aslida an’anaviy islom ulamolari va mu’taziylar o‘rtasidaga bahs bir asrdan (xalifa Hishom (724-743) davridan) beri davom etib kelar, ular islom ummasining parchalanishida bir-birini ayblardi. Ma’mun ana shu bahsga barham berish, mu’taziliylarning bir necha aqidalari, va ayniqsa, Qur’onning yaratilganligi (ya’ni Alloh tomonidan yaratilgani), haqidagi fikrni qaror toptirish maqsadida 833 y. maxsus hay’at tuzgan va barcha ulamolarni imtihon (mehna) qildirgan. Bu aqvdalarni qabul qilmagan din arbobi Qur’onni Alloh b-n bir darajaga qo‘yuvchi mushrik, ya’ni ko‘pxudolik tarafdori deb e’lon qilinar va shunga yarasha jazoga tortilardi. O’z fikrlaridan qaytmagan bir necha ulamo qatori A.i.H. 2 yil zindonda yotgan. Ozodlikka chiqqach, umrining oxirigacha diniy-siyosiy faoliyatini davom ettirgan. Pirovardida mehna kutilgan natija bermadi va an’anaviy islom tarafiga o‘tgan xalifa Mutavakkil (847-861) 848 y. mehnani bekor qilgan. Keksayib qolgan A.i.H. Bag‘dodda endi o‘zining nomi b-n atala boshlagan diniy-siyosiy harakatning g‘oyaviy rahnamosiga aylangan. Bag‘dod va Basradagi faol mu’taziliylarning ro‘yxati tuzilib, ular qirg‘in qilinganlar. 9-a.ning 20-40-ylari musulmon ummasida yuz bergan parokandalik holatini tahlil qilib, A.i.H. islomning "oltin davri" - Muhammad(sav) va ilk xalifalar davriga qaytish kerak, degan xulosaga keldi. Ayniqsa, "bid’at" masalasida u keskin mavqeda bo‘ldi. Uning fikricha, Kur’on, hadis va musulmon ulamolarining ilk uch avlodi fikri (ijmo)ga asoslanmagan din va hayotga oid har qanday "yangilik" qoralanmog‘i darkor. Shuningdek, u diniy arboblar hokimga ta’sir o‘tkazishlari lozim, deb uqtirdi. A.i.H. ta’limotini uning shogirdi al-Barbahariy (847-941) o‘z asarlarida davom ettirgan. Hanbaliylik mazhabi nazariyasi Ibn al-Javziy (1116-1200) va Ibn Taymiya (1263-1328) asarlarida o‘z ifodasini topdi. A.i.H.ning "6 aqida" (islom dini ahkomlarining qisqacha bayoni), hadislar to‘plamlari, shu jumladan 30 ming hadisni o‘z ichiga olgan "Musnad" ("Isnodli hadislar to‘plami") va imon-e’tiqod, fiqh va ibodat masalalari bo‘yicha risolalari hozirgacha saqlanib qolgan.