BAYTULMOL (arab. - "mol-mulk uyi") - 1) islom mamlakatlarida davlatga qarashli mol-mulk; 2) qimmatbaho narsalar saklanadigan bino. B.ni dastlab xalifa Umar ibn al-Xattob (ra) ta’sis qilgan. Undagi boyliklar asosan xiroj, jizya, zakot, hums kabi soliklardan to‘plangan. BAY’AT (arab. oldi-sotdi) - shariatda kishilarning Rasululloh (sav)ga itoat haqida bergan va’dalari. Bu va’dada va’da ahd beruvchi shaxs o‘z itoati evaziga savobni sotib olish ma’nosi borligidan "bay’at" deyilgan. Rasululloh (sav)dan keyin xalifalar, davlat boshliqlariga B. qilish odati bo‘lgan. Keyinroq davlat boshlig‘idan boshqalarga, ma’lum rahbarlik ma’nosidagi ulug‘larga ham B. qilish tarqagan. Alloh taolo Fath surasida: "Albatta, Senga bay’at qilayotganlar, haqiqatda Allohga bay’at qilmokdalar. Allohning qo‘li ularning qo‘llari ustidadir", degan. Bu oyat Hudaybiya sulhi vaqtida nozil bo‘lgan. Rasuli Akram (sav) 1400 nafar sahobiylar b-n umra qilgani Makka tomon yurganlar. Makkaga yaqinlashganlarida, mushriklar yo‘lni to‘sishga tayyorgarlik ko‘rayotgani haqida xabar kelgan. Hudaybiya degan joyda to‘xtalgan. Ikki taraf bir-biriga vakil yubora boshlagan. Rasululloh (sav) hazrati Usmon ibn Affon (ra)ni yuborganlar. U kishi daraksiz uzoq qolib ketganlar. Shunda "Mushriklar Usmonni o‘ldiribdi" degan gap tarqalgan. Vaziyat og‘irlashib, qurolli to‘qnashuv bo‘lishi muqarrarga o‘xshab qolgan. Ana shunday nozik va xatarli bir paytda musulmonlar Islom yo‘lida fidokorlik axdini berib, Rasululloh (sav)ga B. qilishlari lozim bo‘lgan. Payg‘ambar (sav) daraxt tagida turib, B. olganlar, Alloh taolo ushbu B.da ishtirok etganlardan rozi ekanini e’lon qilib, oyatlar nozil qilgan. B. vaqtida qo‘l ushlashib turib ahd berilganidan ahli tasavvufda muridning shayxga qilgan B.ini "qo‘l berish" deyiladi. Shayxga muridning B. qilishi hijriy beshinchi asr (mil.11-a)larda boshlangan, bunda murid o‘z ustoziga taqvoda bardavom bo‘lishga axdu paymon ila B.qiladi.

BALOZURIY Ahmad ibn Yahyo ibn Jobir ibn Dovud (taxm. 820-892) - arab tarixchisi. "Futuh ul-buldon" ("Mamlakatlarni fath etish") va "Ansob ul-ashrof" ("Iqtidorli kishilarning nasablari") kabi tarixiy asarlari b-n mashhur. Birinchi asarining qisqartirilgan nusxasi bizgacha yetib kelgan. Unda hijrat davridan boshlab to Suriya, Armaniston, Misr, Mag‘rib, Ispaniya, Iroq va Eronning fath etilishigacha bo‘lgan tarixiy voqealar bayon etilgan. Asarda mahalliy xalqlar va turli mashhur qurilishlarga doir juda ko‘p muhim ma’lumotlar ham bor. Shuningdek, unda arab tilining fath qilingan mamlakatlarda devon ishlarida qabul etilishi, turli jarima va soliqlar, tanga va chaqa pullar, arab yozuvining tarixi xususida ma’lumotlar mavjud. Bu kitob Gollandiyada sharqshunos de Gue tomonidan 1866 y.da nashr etilgan.

BALUZIY, Abul Abbos al-Hasan ibn Sufyon ash-Shayboniy al-Baluziy an-Nasaviy (? -915/916) - shofi’iylikdagi yirik muhadtsis, faqih, muftiylardan. Niso viloyatidagi Baluz (Faruz) qishlog‘ida tug‘ilgan. Sam’oniyning yozishicha, u Iroq, Shom, Misr va Xuroson shaharlari bo‘ylab sayohat qilgan, uning huzuriga turli mamlakatlardan olimlar kelib saboq olganlar. 12-a.da uning Baluz qishlog‘idagi qabri ziyoratgoh bo‘lgan. Sam’oniy B.ni fiqh, hadis va ilmi adab bo‘yicha 20 ustozi va 10 ta shogirdini qayd etib o‘tgan. Fiqhga doir 3 asari bor.

BAL’AMIY Abu Ali Muhammad ibn Muhammad (? - 974 - Buxoro) - tarixchi olim, davlat arbobi. Somoniylardan Abdulmalik ibn Nuh (954-961) va Mansur ibn Nuh (961-976) zamonida bosh vazir bo‘lgan. U 963 y. Tabariy (839-923)ning "Tarix ul-anbiyo var-rasul val muluk val-xulafo" ("Payg‘ambarlar, podshohlar va xalifalar tarixi") nomli yirik asarini fors tilida qaytadan yozgan. Bu Sharqda 9-a.gacha bo‘lgan siyosiy voqealarni o‘zida aks ettirgan, O’rta Osiyoda yangi fors tilida bitilgan birinchi asar bo‘lib, Tabariyning arab tilida yozilgan va Leydenda (1879-89) nashr etilgan yuqoridagi asariga qaraganda aniq ma’lumotlarga boy va ayrim hollarda mufassalroqdir. Aftidan, B. Tabariy asarining avvalgi to‘laroq nusxalaridan foydalangan. B.ning bu asari chet tillariga tarjima qilingan. Mazkur kitob 1958 va 1974 y.da tuzatishlar b-n Tehronda 2 marta nashr etildi. Uning qo‘lyozma nusxasi O’zbekiston musulmonlari idorasining kutubxonasida saqlanmoqda.

BARAKA - islom ilohiyotida biror ishga Alloxdan rivoj tilash, oq fotiha berish mazmuniga ega bo‘lgan tushuncha; xayrli istak va qo‘rqut. Qur’onda B. uch harf, ya’ni BRK ildizidan chiqqan bir qancha so‘z va tushunchalardan iborat. B. so‘zi ko‘plik shaklida barakot deb yuritiladi. Qur’onda keltirilishicha, B.ning nozil etuvchisi Alloh bo‘lib, u B.ni payg‘ambarlarga (Iso - 19:31/ 32, Muso - 27:8, Ibrohim, Ishoq - 37:113) va ularning yaqinlariga (11:48/50, 76/73) ato etgani zikr etiladi. B. istagi musulmonlar o‘rtasidagi an’anaviy salom-alikning tarkibiy qismiga aylangan. Oddiy xalq tilida B. mehnat va faoliyatda, hosil va daromadda unum, mo‘l-ko‘llik ma’nosini bildiradi.

BARKONIY, Abu Bakr Ahmad ibn Muhammad ad-Barkoniy (948 - 1034) - shofi’iylikdagi mashhur muhaddis, mufassir, faqih, adib va shoir. Xorazmdagi Kot (Kas) sh. atrofidagi Barkon qishlog‘ida tug‘ilgan. B. fiqhni dastlab Xorazmda o‘rganib, so‘ngra Xuroson va Iroq sh.lari bo‘ylab sayohat qilgan. Bag‘dodda yashagan va jome masjidi qoshidagi qabristonga dafn etilgan. B.ning 5 ustozi va 5 shogardi bo‘lib, fiqhga doir 3 ta asar yozgan.

BARO’ ibn OZIB, to‘liq ismi Abu Amr al-Baro’ ibn Ozib ibn al-Xoris al-Ansoriy al-Avsiy (7-a.) - sahoba. Badr jangiga. bormoqchi bo‘lganida Rasululloh (sav) uni yoshligi tufayli jangdan qaytarganlar. Muhammad (sav) b-n birga 14 ta g‘azotda, u zot vafotlaridan so‘ng Ray sh.ni fath etishda (644) qatnashgan. Keyinchalik Ali b-n birga Jamol, Siffin va Nahravon janglarida jasorat ko‘rsatgan, ko‘p hadislar rivoyat qilgan. Mus’ab ibn az-Zubayr zamonida (689-691) vafot etgan.

BARSISA, Barsis - Qur’onda (59: 16-17) zikr etilgan inson nomi. Qur’oni karimda "Mana u (shayton) insonga dedi: "Kofir bo‘l!" Inson kofir bo‘lganida, u dedi: "Men sendan yuz o‘gardim. Men butun dunyoning rabbisi Alloadan qo‘rqaman!" Ularning har ikkisi ham oxir-oqibatda to abad do‘zax o‘tiga tashlandilar. Kofirlarning holi shu bo‘lur!". Bu oyatlar Iblis-shaytonning timsolini aks ettirishda juda muhimdir. Shayton garchi insonni to‘g‘ri yo‘ldan og‘dira olsa ham, uni Allohning g‘azabidan himoya eta olmaydi. U Allohga raqib emas, lekin uning zaif dushmani. Qiyomatda shayton o‘zi yo‘ldan urgan kishilari qatorida teng jazolanadi. Qur’oni karimdan keyingi rivoyatlarda aytilishicha, B. ismli zohid aka-ukalari tomonidan tashlab ketilgan bemor qizning hol-ahvolidan boxabar bo‘lib turishga rozilik bergan. Shaytonning so‘ziga kirgan B. zino ish qilib, so‘ngra jinoyatini yashirish maqsadida qizni o‘ldirgan; qizning aka-ukalari kelganida B. qizni xastalikdan vafot etganini aytgan. Biroq Shayton aka-ukalarga singillari o‘limining asl sababini yetkazgan, ular zohidni o‘ldirish qasdida tutib olishgan. Shunda Shayton Alloxdan yuz o‘girish evaziga uni xalos etishini taklif etgan. B. yuz o‘girgan, lekin shu zahoti Shayton ham undan yuz o‘girgan. Bu hikoyadan pand-nasihatlarga oid adabiyotlarda keng foydalaniladi. Fuqaholar undan Shaytonning usullari, kirdikorlarini ko‘rsatishda yaqqol misol sifatida foydalanadilar: insonning g‘oyibona xohish-istaklaridan foydalanib, Shayton uni go‘yo solih amallarni (yuqoridagi holatda - bemor qizning hol-ahvolidan boxabar bo‘lish) qilishga, aslida esa, uni halokatga yetaklovchi amallarni bajo etishga undaydi.

BAQO VA FANO (arab. baqo - boqiylik, barqarorlik; fano - foniylik, yo‘qolish, o‘tkinchilik) - islomdagi tushuncha. Islom dinida baqo - Alloh sifatlaridan biri. Tasavvufda baqo Allohning boqiy do‘sti bo‘lib qolish uchun o‘zidan voz kechish, barcha yaxshi sifatlarni o‘zida mujassam qilish deb ham tushuniladi. Fano - o‘zidagi barcha yomon sifatlarni yo‘q qilish yo‘li b-n Allohga yaqinlik hosil qilishlikdir. Tasavvufda solik fano maqomiga yetgach, Allohning haqligi va ulug‘ligi to‘g‘risidagi fikru zikrga g‘arq bo‘lib, bu foniy dunyodagi jamiki narsalarni unutib yuboradi. Bu maqom "fano filloh" deb ataladi (yana q. Fano).

BAG’DODIY, Abul Barakot Hibatulloh ibn Malka al-Baladiy (1077-1164) - faylasuf, tabiatshunos, tabib. Bag‘dod xalifalari va saljuqiylar sultonlari saroyida tabiblik qilgan. B.ning asosiy asari "al-Mu’tabar fil hikma" bizgacha yetib kelgan. Bu asar sharq peripatetizmi ruhida yozilgan bo‘lib uch qismni - mantiq, fizika va metafizikani o‘z ichiga oladi. Ikkinchi bo‘limda (Ibn Sino fizikasiga nisbatan) muammoni toraytirib, asosiy e’tibor tabiiy-ilmiy masalalarni tadqiq etishning asosiy vositalari sifatida tajriba va kuzatishga qaratiladi. Metafizikada, asosan, sharq peripatetiklari izidan borib B. ularning ayrim qoidalarini tanqid qiladi. Unga ko‘ra yagonalikdan faqat yagonalik kelib chiqadi, abadiy o‘tkinchi hodisalarni (havodis) o‘ziga sig‘dira olmaydi, xudoning mohiyatidan tashqari uning boshqa atributlari bo‘lishi mumkin emas hamda o‘nta fazoviy akdlar mavjud deb tanqid qildi. Keyinchalik bu tanqid kalom b-n falsafani yaqinlashtirishga zamin hozirlagan ar-Roziy tomonidan davom ettirildi.