BAG’DODIY, Abu Mansur Abduqohir ibn Tohir (? - 1037) - shofi’iylik faqixlaridan, ash’ariy ilohiyotchi. Nishopurda ash’ariy Abu Ishoq al-Isfaroiniy (1027 y. v.e.) rahbarligida o‘qigan. B.ning Xurosonda shogirdlari ko‘p bo‘lib, ular orasida mashhur ilohiyotchi-sufiy Kushayriy ham bor edi. B. muhofazasi keng olim bo‘lib, fiqh, usuli al-fiqh, kalom, grammatika, handasa - jami 17 fandan dars bergan. U uchta asar - "al Farq baynal firaq", "Usul ad-din", "al Milal van nihal" yozgan. Bulardan oxirgisi o‘zining ma’nosi jihatidan Shahristoniyning xuddi shu mazmundagi asaridan ancha ustun turadi. B. boshqa sunniy huquqshunoslar yo‘lidan borib xorijiylar, shialar va mu’taziliylar b-n munozarada imomat g‘oyasini rivojlantirdi. U o‘zining zamondoshi va maslakdoshi Boqiloniydan farqli o‘laroq, imomat zaruriy narsa va bir vaqtda ikki imomning (mulki dengiz b-n ajralgan bo‘lsa) mavjud bo‘lishi mumkin deb hisoblagan.

BAHIRO, Buhayro- Muhammad (sav) siyratlari haqidagi hikoyalarda uchraydigan shaxs ismi; Muhammad (sav)ning bolalik paytlarida u zotdagi payg‘ambarlik alomatlarini payqagan Busrolik (Suriya, Basra sh.) xristian rohib. Hikoya etilishicha, Makka karvonlari Damashqqa borayotganda va undan qaytayotganda ko‘pincha B. uyi oldida dam olish uchun to‘xtagan. Bir kuni Abu Tolib o‘zi b-n safarga jiyani Muhammad (sav)ni ham olgan. B. bulutlar, quyosh va daraxt shoxlari harakatiga asoslanib, kelganlar orasida bo‘lg‘usi payg‘ambar borligani aniklagan va uning belgilarini Muhammad (sav)da ko‘rgan. U Abu Tolibga bolani ehtiyot qilishni va uni Damashqqa olib bormaslikni maslahat berib, Damashkda uni yahudiylar o‘ldirishi mumkinligini aytadi. Shu sababdan Abu Tolib savdo ishlarini shu yerning o‘zida bajarib, Damashqqa borishdan voz kechadi. Muhammad (sav)ni tanish uchun B. xristianlarning buzilmagan muqaddas kitoblaridagi u zot haqida bitilgan yeridan foydalangan.

BAHOIYLIK, bahoiyya - diniy-siyosiy oqim. 19-a. o‘rtalarida Erondagi bobiylik harakatining davomi sifatida Irokda vujudga kelgan. Asoschisi Bahoullo. U insoniyat uchun yagona din, iqtisodiyot va davlat zarur, degan g‘oyalarni ilgari suradi (shu b-n bobiylikdan farq qiladi). Bahoullo fikricha, mavjud dinlarni yo‘qotishning hojati yo‘q, ularni qandaydir bir nuqsonsiz ta’limot asosida birlashtirish lozim. Aslida hamma dinlar yaxshi, faqat ularni ortiqcha aqida va urf-odatlardan tozalash kerak. Muhimi - Xudoni sevish kerak, chunki muhabbat - taraqqiyotning sharti va koinot qonunidir. 1979 y.da Eronda islom inqilobidan so‘ng bu ta’limotning o‘nlab rahnamolari qatl etildi. Bahoiylar Osiyoning ba’zi mamlakatlarida ham bor. Bahoiylarning ko‘pchiligi Yevropa va Amerikada, asosiy markazlari Germaniya, AQSh, Panamada, markaziy qarorgohi Xayfa (Isroil) shahrida. O’zbekistonda bahoiylarning ro‘yxatdan o‘tgan 3 ta jamoasi bor (1998). Ular Toshkent, Samarqand, Navoiy shaharlaridadir. O’z an’anaviy bayramlarini o‘tkazadi, Xayfa sh.ga ziyoratga borib turadilar.

BAHOUDDIN MAJMUASI - shayx Baxouddin Naqshband mozori yonidagi hazira - ansambl (Buxoro viloyati, 16-a.). Mozor Abdulazizxon buyrug‘i b-n tartibga solinib, hazira barpo etilgan va 1544-45 yillarda majmuaning eng katta binosi - xonaqoh qurilgan. B.m. daxmalar (Daxmai shohon va Bahouddin daxmasi), maqbara, 2 masjid, saqoxona, hovuz, quduq, minora, madrasa va Abdulazizxon xonaqohidan iborat. Majmua kichik gumbazli chortoq darvozaxonadan boshlanadi. Darvozadan o‘tgach, o‘ngda kichkina masjid, chap tomonda ziyoratchilar uchun turli binolar bo‘lganligi ma’lum. Yo‘l davomida chapda xonlar mozori - Daxmai shohon joylashgan. Daxmai shohon to‘g‘ri to‘rtburchak tarhli, bal. 2,5 m, usti kulrang marmar b-n qoplangan. Unda marmar o‘ymakorligi, xattotlik san’atining ajoyib namunalari mavjud. Marmarlarga tokchalar, ustunchalar, sharafalar, sarv surati va b. bezaklar o‘yilgan; naqshlar ba’zida yozuvlar b-n aralash uchraydi. Daxmai shohondan o‘tgan yo‘lak nafis bezatilgan peshtoqqa olib keladi (peshtoqning ikki tabaqali eshigiga "bag‘dodi" va "guli nav" uslida naqshlar o‘yilgan). Peshtoqning eshigidan o‘tilgach, o‘ngda gumbazli maqbara bor (unga kim dafn qilinganligi noma’lum). Chapda -kiraverishda 6 ustunli (soddagina), oldi ayvonli Muzaffarxon masjidi joylashgan. Masjid yoniga 2 ustunli Hakim qo‘shbegi masjidi tushgan (masjid mehrobida ajoyib mujassamotli namoyon bor). Uning jan.da naqshdor, shim.da naqshsiz ayvonlar bor. Bahouddin daxmasi marmar qoplangan kattagina murabba supa bo‘lib, atrofi chiroyli marmar panjara b-n o‘ralgan. Undan sal nari, shim.da - tomonlari 9,5 m keladigan aylana zinali marmar hovuz, uning shim. tomonida kichikroq, ko‘rkam chortoq saqoxona bor. Bahouddin daxmasi b-n hovuz oralig‘ida quduq, uning yonidagi chiroyli shiypondan qadimda ziyoratchilarga turli shaklli idishlarda "muqaddas" suv ulashilgan. Hakim qo‘shbegi masjidining shim.da ko‘rimsizgana bir minora, undan narida hovlidaga hovuzdan 3 baravar katta boshqa hovuz bor. Hovlining tashqarisi (shim.-g‘arbi)da to‘rtburchak supa ustida xonaqoh (eni 37 m, bo‘yi 40 m li) qad ko‘targan. Markazida atrofi peshtok, ravoqli ayvonlar b-n o‘ralgan masjid, uning to‘rvda chorzamin uslubda ishlangan qirma naqshli mehrob mavjud. Imoratning har ikki tomonida simmetrik qurilgan ikki qavatli katta-kichik hujralar bo‘lgan. B.m.ga undan 0,5 km shim.-sharkda joylashgan "Qasri Orifon" masjidi ham kiradi; uning yonida pastakkina minorasi bor. Masjid 3 tarafdan ayvon b-n o‘ralgan; shipi naqsh tushirilgan hovuzaklik. B.m. 16-a. me’morliganing yangacha ansambl tuzishda erishilgan yutuqlardan namuna bo‘lib, qo‘sh binoli simmetrik ansambllardan farq qiladi. Bahouddin Naqshband tavalludining 675 yilligi (1993) munosabati b-n majmua qayta ta’mirlanib, qo‘shimcha binolar bunyod etildi (2003).

BAHOUDDIN NAQSHBAND, Muhammad ibn Muhammad Bahouddin an-Naqshband al-Buxoriy (ko‘proq Bahouddin yoki Xoja Bahouddin Balogardon, Xo‘jai Buzruk, Shohi Naqshband nomlari b-n mashhur) (1318-1389) - mashhur avliyo, naqshbandiylik. tariqatining asoschisi. Buxoro viloyati hoz. Kogon tumanidagi Qasri Hinduvon qishlog‘ida tug‘ilib, shu yerda vafot etdi. Bu qishloq keyinchalik B.N. sharafiga Qasri orifon deb atalgan. B.N.ning oilasi va farzandlari to‘g‘risida aniq ma’lumot yo‘q. Uning Muhammad payg‘ambar avlodlariga mansub sayyidzodalardan ekanligi qayd etilgan. Otasi to‘quvchi hamda o‘yma naqsh soluvchi (naqshband) bo‘lgan. B.N. hayotida bobosining alohida xizmati bor. U sufiylar b-n yaqin aloqada edi. Shu sababli nabirasida ilohiyotga katta qiziqish uyg‘otdi. B.N. Muhammad Boboyi Samosiy, Sayyid Amir Kulol, mavlono Orif, Xalil ota, Qusam Shayx kabi ustozlardan saboq oldi. B.N.ning deyarli butun umri Buxoro va uning atrofidagi qishloklarda sufiylik b-n o‘tgan. U ikki marta haj qilgan. Raribona hayot kechirgan, faqat o‘z mehnati - dehqonchilik va keyinroq kimxobga naqsh (gul) solish b-n kun ko‘rgan. O’z ta’limotini yaratishda Yusuf Hamadoniy va Abdulholiq G’ijduvoniy g‘oyalariga asoslangan. Ta’limotining asosida "Dil-ba yor-u, dast-ba kor" ("Ko‘ngil Xudoda bo‘lsin-u, qo‘l ish b-n band bo‘laversin") degan shior yotadi.
B.N. tasavvufdagi ilgarilari amalda bo‘lgan qattiq talablarni bir qadar yumshatdi, mo‘‘tadillashtirdi, kundalik turmushga mosladi. Uningcha, Allohga intilish ko‘ngil b-n amalga oshishi kerak. Qo‘l esa, ish - mehnat b-n band bo‘laversin. B.N.ning tarkidunyochilik   qilmay, demakki, bu dunyo ishlaridan ochiq-oshkor qo‘l silkimay turib ham Allohga yetishish mumkinligi haqidagi g‘oyasi  musulmon olamida tasavvufning juda keng aholi qatlamlari ichiga kirib borishini ta’minladi. B.N.ning Buxorodagi qabri ziyoratgoh hisoblanadi. B.N. va uning ta’limoti hamda naqshbandiy shayxlar to‘g‘risida talay asarlar yaratilgan. Birgana Uzbekiston FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik in-ti qo‘lyozmalar   xazinasining o‘zida a naqshbandiylikka doir 195 kitob mavjud. B.N. tavalludining 675 yilligi (1993) O’zbekistonda keng nishonlandi. Unga bag‘ishlab qator asarlar nashr etildi, xalqaro ilmiy anjumanlar bo‘lib o‘tdi. B.N. nomi b-n bog‘liq yodgorliklar qayta tiklandi.

BAHOULLO (arab. - Alloh nuri, jilosi; asl ismi Mirzo Husayn Ali Nuri) (1817 - 1892) - bahoiylik asoschisi. Bobiylik harakatining   ko‘zga   ko‘ringan namoyandalaridan. Mozandaronda tug‘ilgan. Bobiylarning Eron shohiga uyushtirgan suiqasdi muvaffaqiyatsizlikka uchragandan keyin B. Iroqqa qochgan (1852), bu yerda o‘zini Bob ishini davom ettiruvchi va xudodan vahiy olgan mahdiy deb e’lon qilgan. 1858 yilda Bag‘dodda chiqqan "Kitobi iymon" ("Ishonch kitobi") asarida Bob ta’limotiga bo‘lgan munosabatini aks ettirgan. 1873 yilda Falastinda "Kitob al-akdas" ("Eng muqadtsas kitob") asarini yozadi, unda bahoiylik ta’limotining asosiy g‘oyalarini bayon etadi. Keyinchalik B. o‘z ta’limotini davom ettirishni katta o‘g‘li Abbos afandiga (taxallusi Abdulbaho, 1920 y.v.e.) vasiyat qiladi. Uning avlodlari hamon o‘z g‘oyalarini targ‘ib etmoqda.

BEDIL (taxallusi; asl ismi Mirzo Abdulqodir) (1644-1721) — shoir, mutafakkir. Ota-bobosi kesh(shahrisabz)lik, turkiy barlos urug‘idan. Yoshligidan turli fanlarga qiziqqan. Shayx Kamol, shoh Fozil va Mirza Abdulqosim kabi olimlardan ta’lim olgan. Hindiston bo‘ylab ko‘p sayohat qilgan, 1685 y.dan umrining oxirigacha Dexdida yashagan. Uning falsafiy-axloqiy qarashlari tasavvuf aqidalari ta’sirida shakllangan. B. dunyoqarashi tasavvufning vahdati vujud ta’limotiga asoslanadi, ya’ni olamni Allohning ko‘zgusi, inson qalbini shu ko‘zguning markazi, deb biladi. Inson qalbi qanchalik sayqal topsa, u shunchalik Alloh nurini aks ettiradi. B. 120 ming misradan ortiq she’riy, ko‘pgana nasriy asar yozgan. Yirik asari "Chor unsur" ("To‘rt unsur", 1703) nasrda yozilgan bo‘lib, uning dastlabki boblarvda B. o‘z hayoti haqida hikoya qiladi. So‘nggi ikki bobda esa, to‘rt unsur -havo, suv, yer, olov to‘g‘risida; o‘simliklar, hayvonlar va odamning paydo bo‘lishi, mutlaq ruh, ruh va narsalar, din hamda ruhoniylarning o‘rni haqida fikr yuritadi. Kitobda parilar, jinlar, uyku, tush ko‘rish va b. haqida hikoya va afsonalar ham mavjud. B. "Irfon" ("Bilim", 1711-12; "Komde va Mudan", "Nukot" asarlari ham shuning tarkibida) dostonida falsafa, tarix, tibbiyot, adabiyot va ilohiyotning xilma-xil masalalariga to‘xtalgan. Borliq, yo‘qlik, fano, baqo singari falsafiy masalalar haqida fikr bildirgan. U xind falsafasvdaga tanosux nazariyasi hamda islom falsafasvdagi tavakkul ta’limotini tanqid qiladi. B.ning ijtimoiy qarashlarida ma’rifatparvarlik, muruvvat va odamiylik mavzulari asosiy o‘rinni egallaydi. B. asarlari 19-a.da O’rta Osiyoda keng tarqaldi. Ular falsafiy fikrga boyligidan B. Turkistonda "Abulma’oniy" ("Ma’nolar otasi") degan nom olgan.

BEKTOSHIYLAR, bektoshiya- Turkiyada tarqalgan tasavvuf tariqati. Kichik Osiyoda 13-a. oxiri - 14-a. boshida mahalliy turk ko‘chmanchi va o‘troq aholisi orasida paydo bo‘lgan. Tariqatning nomi Hoji Bektosh Rumiydan boshlanadi.
B. tariqatining haqiqiy asoschisi va’zxon va qalandar Hoji Bektosh Vali Nishopuri Xurosoniy (1208 - 1270) hisoblanadi. Uning silsilasi esa, turkistonlik shayx Ahmad Yassaviyga, undan esa, shia imomi Muso al-Kozimga taqaladi. B. a’zolari shialardek hazrati Ali va 12 imomga, ayniqsa, 6-imom Ja’far as-Sodiqqa e’tiqod qiladilar. Hoji Bektosh Kichik Osiyoda tez shuhrat qozongan. Bu tariqat ko‘proq qishloq aholisi orasida qo‘llab-quvvatlangan. Vaqti kelib B. keng tarmoq yoygan tashkilotga aylangan, o‘zining belgisi va maxsus kiyimiga ega bo‘lgan. B. tariqatining qat’iy uyushgan jamoaga aylanishida "Ulug‘ pir" Balim Sultonning (1516 y. v.e.) ta’siri katta. Ilmiy adabiyotda uni "Ikkinchi pir" ("Piri soniy") deb atashadi. Balim Sulton o‘zini Hoji Bektosh Rumiyning avlodi, deb e’lon qilgan va tariqat tuzilishiga aloqador bir qator islohotlarni amalga oshirgan. B. ayni Balim Sulton zamonida keng tarqalib, yanicharlar (Turkiyadagi imtiyozli piyoda askarlar) orasida yoyilgan, ular orqali davlat ishlariga o‘z ta’sirini kuchaytirgan. 1826 y.da Sulton Mahmud 11 yanicharlar korpusini tugatgach, B. faoliyati taqiqlandi. Uning yirik rahnamolari qatl etildi. B. tarafdorlari esa, Bolqonga va Albaniyaga tarqalib ketdi. Lekin hozir ham B. tarafdorlarini Turkiya va Irokda uchratish mumkin. B. turk xalqi diniy dunyoqarashining shakllanishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatib, uning madaniyati, musiqasi va ayniqsa adabiyotining rivojlanishiga ham katta hissa qo‘shgan.

BERUNIY Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad (973-1048) - o‘rta asrning buyuk qomusiy olimi, mutafakkiri. Xorazmning qad. poytaxti Kot (Kat) sh.da tugaldi. Yoshligidanoq ilm-fanga qiziqdi. B. o‘z ona tilidan tashqari arab, so‘gd, fors, suryoniy, yunon va qad. yahudiy gillarini, keyinchalik Hindistonda sanskrit tilini o‘rgandi. Tarix, matematika, astronomiya, tibbiyot, geologiya, geofafiya va b. fanlarni chuqur o‘rgandi va bu ilmlarga oid 150 dan ortiq asar yozdi. B. Allohni birinchi yaratuvchi sifatida e’tirof etdi, lekin olam keyin tabiiy ravishda rivojlanadi, deb hisobladi. B. xudoga, uning payg‘ambariga bag‘ishlab madhlar aytgan. U koinotda Yerdan, bizning hayotimizdan tashqari yana boshqa dunyolar mavjudligi haqida fikr yuritgan. Uning mashhur "Mas’ud qonuni" kitobi astronomiya va matematika bo‘yicha ungacha yozilgan barcha kitoblarning eng mukammalidir. Qizig‘i shundaki, ushbu kitobda bayon etilgan ta’limotlarning ko‘pchiligini B. Kur’on oyatlari b-n solishtirgan. Shuning uchun ham uning "Hindiston", "Mas’ud qonuni" asarlari o‘tmishdaga barcha dinlar va islom uchun ham katta ahamiyatga egadir. Keyinchalik *Mas’ud qonuni"da bayon etilgan kashfiyotlardan Ulug‘bek rasadxonasida unumli foydalanilgan. Ulug‘bek kutubxonasida bu asarning bir necha nusxasi mavjud bo‘lgan. B. mamlakatning obodonchiligi ilm-fanning gullashiga bog‘liq, inson bilimli va ma’rifatli bo‘lgandagina baxtli bo‘la oladi, deb bildi. Zero, islom dini ham ilm olishga da’vat etadi. B. "Qadimgi xalkdardan qolgan yodgorliklar", "Hindiston" asarlarida o‘sha davrdagi va undan oldingi davrdagi ko‘p dinlar (mas., hind e’tiqodlari, zardushtiylik va b.)ga xos urf-odatlar, marosimlar, taqvimlar qaqida boy ma’lumotlar qoldirgan. Uning dunyoqarashiga xos xususiyatlardan biri - diniy e’tiqodlarga xolisona qarashi, g‘ayri dinlarga beg‘araz munosabatda bo‘lishidir. U ma’rifat dushmanlariga, yomon urf-odatlarga, adolatsizlikka qarshi edi. B. asarlari rus, lotin, frantsuz, italyan, nemis, fors, ingliz, turk tillariga tarjima qilingan. Uning ijodi musulmon Sharqi madaniyatining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi.

BEHBUDIY Mahmudxo‘ja (1875-1919) -ma’rifatparvar, muftiy, Turkistonda jadidchilik harakati asoschilaridan biri. Samarqand sh.da imom-xatib oilasida tug‘ilgan. Qorilar maktabini tugatgan. Samarqand va Buxoro madrasalarida tahsil olgach, qishloq joylardagi qozilar va muftiylarga mirzalik qilgan. 1899-1900 y.larda haj safarida bo‘lgan. 1906 y. Nijniy Novgorodda o‘tkazilgan Butun Rossiya musulmonlarining 3-qurultoyida Turkiston delegatsiyasini boshqargan va ma’ruza qilgan. B. o‘sha paytda Turkistonda g‘oyalari tarqala boshlagan sotsial-demokratik partiya dasturiga keskin qarshi chiqqan. "Biz musulmonlar uchun bu partiyaga kirish katta ziyon keltiradi. Sotsial-demokratlarning dasturi shariatga xilofdir" ("Taraqqiy" gazetasi, 1906 y. 29-son). B. adabiy-ilmiy, noshirlik faoliyati b-n shug‘ullangan. Uning yangi usuldagi maktablar uchun yozgan "Amaliyoti islom" (1908), "Muxtasari tarixi islom" ("Islomning qisqacha tarixi") (1909) darsliklarini alohida ko‘rsatish mumkin. B. o‘z davrining yirik islom ulamosi bo‘lib, fiqhga oid kitoblar ustida tinimsiz ishlagani bois unga muftiy unvoni berilgan. B. umrining oxirigacha Jomboyda muftiylik qilgan. Hamisha bid’atga qarshi kurashib, dinni to‘g‘ri tushunish va targ‘ib qilishga da’vat etgan. Uning umuman tarix, xususan, islom tarixi haqidagi asarlari diqqatga sazovordir.
B. 1917 y. oktyabr to‘ntarishini zo‘ravonlik deb bilib, moddiyunchilik va xudosizlikni shior qilib olgan sho‘rolar tuzumini qoralagan. Shu bois sho‘ro ayg‘oqchilari chaquvi b-n Shahrisabzda hibsga olinib, 1919 y. qatl qilingan.
B.ning   "Tanlangan   asarlar"   kitobi mustaqillik yillarida 2 marta (T.,  1997; 1999) nashr etilgan.