BIBI MARYAM - q. Maryam.

BIBI MUSHKULKUSHOD    (fors.    - mushkulni oson qiladigan ayol) - diniy tasavvurlarga ko‘ra kishini qiyinchiliklardan xalos etadigan avliyo ayol obrazi. B.M. haqidaga rivoyatlardan birida o‘tin yig‘ib yurgan chol o‘rog‘ini yo‘qotib qo‘yadi va uni qidirib B.M. yashaydigan g‘orga kirib qoladi. B.M. cholga agar u xar haftaning chorshanbasida unga atab ziyofat o‘tkazsa, o‘rog‘i topilishini va hozirgisidan ko‘proq o‘tin yig‘ishi mumkinligani aytadi. Chol bu talabni bajaradi va ishi yurishib ketadi. Chol ehtiyotsizlik qilib bir safar chorshanbani o‘tkazib yuboradi va yana og‘ir ahvolga tushib qoladi. Xatosini tuzatgach, yana ishi yaxshilanib ketadi. Rivoyatning musulmonlashtirilgan ko‘rinishida B.M. sufiylik tariqatlaridan biriga asos solgan Bahovuddin Naqshbandiyning xolasi sifatida talqin qilinadi. Asosan, dindor ayollar orasida kishining mushkulini oson qilish, ishini yurgizish maqsadida qilinadigan irim-sirimlar B.M. rivoyatiga borib taqaladi.

BIBI SESHANBA, Seshanba ona-diniy-xurofiy tasavvurlarga ko‘ra ayollar sig‘inadigan avliyo, afsonaviy shaxs (ona); charx yigiruvchi ayollarning homiysi, oila baxtining himoyachisi. Qad. diniy e’tiqodlarning islomga moslashib saklanib qolgan ko‘rinishlaridan biri. Dindor ayollar B.S.ga sig‘inib, seshanba kunlari uning sharafiga ziyofat beradilar. Soddadil ayollar B.S.dan, muruvvat, madad tilaydilar, "mushkullarini oson qilish"ni iltijo qiladilar. B.S.ga sig‘inish, unga atab marosimlar o‘tkazish hoz. vaqtda juda kam uchraydi va shirk amallardan sanaladi.

BIBLIYA (yun. Viblia - kitoblar) - yahudiylik va xristianlikda muqadtsas hisoblangan diniy kitoblar va risolalar majmuasi. B. ikki asosiy qism - Qadimgi axd va Yangi axdga bo‘linadi. "Axd" so‘zi Xudoning insonlar b-n maxsus aloqasini ifodalaydi. Qad. axd yahudiylikda ham, xristianlikda ham muqadtsas sanaladigan va eng qad. davrlarda yaratilgan diniy adabiyotlardan, Yangi axd esa, faqat xristianlar muqaddas deb biladigan, ular dini shakllanishiga aloqador diniy asarlardan iborat. Mazkur dinlarning aqidalariga binoan, B. - Xudoning kalomi, barcha insonlarga yo‘llagan, dunyo va odamzodning paydo bo‘lishi va "oxirat" sirini ochib beruvchi muqaddas kitobidir. Uning asosiy mavzusi - yagona haq Xudoning fazilatlari va insoniyat b-n munosabati haqidadir. B. mil. av. 8-a. va mil. 2-a.lar oralig‘ida oromiy hamda yunon tillarida yozilgan. B. matnlari tadqiq etilganda shu narsa tasdiqlandiki, ular qariyb ming yil davomida xilma-xil joylarda yaratilgan. B. eng qad. adabiy yodgorliklardan biri bo‘lib, diniy pand-nasihatlar, aqidalar, bashoratlar, duolar, solnomalar, masallar, ishqiy va falsafiy dostonlar, hikoyat, rivoyat va maktublardan iborat. B.da, bir yoqdan, odamzodning gunohkor bo‘lib, Xudo tomonidan rad etilishi, abadiy halokatga mahkum qilinishi to‘g‘risida gap ketsa, ikkinchi yokdan, Xudo insonni qutqarish uchun qanday rejalar tuzgani haqida hikoya qilinadi. Ayniqsa, odamlarga najot yo‘lini ochgan Iso Masih (as) to‘g‘risida to‘laqonli xabar beriladi.
Jami qad. yahud tilida 66, lotin tilida 70 kitob (bo‘lim)ni o‘z ichiga olgan B. 13-a.da kardinal Stefan Lengton tomonidan hoz. ko‘rinishga keltirilgan, kitoblarni she’rlarga bo‘lish va raqamlashtirishni parijlik matbaachi Rober Stefan (16-a.) amalga oshirgan.
B. - dunyodagi 1-bosma kitob (1452-55) bo‘lib, jahon bo‘yicha keng tarqalgan, asrlar mobaynida ko‘pgina xalqlarning axloqi, ma’naviyati, madaniyati, adabiyoti, musiqa va rangtasvir san’atiga barakali ta’sir ko‘rsatgan. B.ning ayrim qismlari 1891, 1913 ylarda Leyptsig sh.da arab imlosida, 1981, 1983, 1986, 1996 ylarda B.ni tarjima qilish in-ti (Stokgolm) tomonidan kirill yozuvida o‘zbek tilida chop etilgan.

BID’AT (arab. - yangilik kiritmoq, yangitdan yaratmoq) - noma’qul yangilik; din aqidalariga xilof yangilik. Qur’on va Sunnatga xilof ravishda paydo bo‘lgan har bir narsa B.dir. Dastlab xalifa Usmondan norozi odamlar, asosan, shialar va xorijiylar uni Muhammad (sav) so‘zlari va amallariga zid yangiliklar kiritganlikda, B.da ayblaganlar. Keyinroq islom dunyosida diniy-g‘oyaviy ixtiloflar va bahslar avj olgan paytda B. tushunchasi "noto‘g‘ri yoki xato tasavvur", "yanglish fikr" degan ma’nolarni kasb etdi. B.ga nimani kiritishning aniq chegarasi bo‘lmagan. Faqixdar B.ni bir necha turga bo‘ladilar: 1) Harom B. - qadariylar, jabariylar, murji’iylar va xorijiylar mazhablarining qilgan B.lari; 2) Mandub B. - madrasalar tashkil etish, tarovih namozini jamoat b-n o‘kish: 3) Makrux B. - masjidlarni bezashga o‘xshash ishlar; 4) Muboh B. - namozdan keyin qo‘l olishib ko‘rishish, taom va libosda kengchilikka yo‘l qo‘yish; 5) Vojib B. - kerakli ilmlarni o‘rganishga o‘xshash ishlar. Ba’zi ulamolarning fikricha B. asosan, uch turli bo‘ladi: 1. Kofirlikka olib boradigan B. Mas., o‘liklardan, g‘oyib kimsalardan yordam so‘rash. 2. Harom bo‘lgan B. Mas., duoda o‘liklarni vosita qilish. 3. Makruh bo‘lgan B. Mas., juma namozidan keyin ehtiyot yuzasidan peshin namozini o‘qish. Muayyan amal bir fiqhiy mazhab vakillari tomonidan "nojoyiz yangilik", ya’ni islom ahkomlariga xilof ish deb baholansa, boshqa mazhab tarafdorlari uni Qur’on va sunnatga muvofiq keladigan "haq yo‘l" deb bilganlar. Bu xildagi bahslar hamon uchrab turadi. Aytaylik, Imom A’zam mazhabiga ko‘ra, ota-bobolar mozorlarini ziyorat qilish, olamdan o‘tgan ajdodlar ruhi poklariga duoi fotiha savob ish sanaladi va shunga rioya qilib kelinadi. Ammo hanbaliylik mazhabining vahhobiylik oqimi vakillari bularni B. deb hisoblaydilar. Shundan foydalanib odamlarni yo‘ldan urmoqchi, jamiyatda beqarorlik vujudga keltirmoqchi bo‘ladilar. B. bema’ni gap, safsata ma’nolarini ham anglatgan. Adabiyotda B. - xurofot, uydirma ma’nolarida keng ishlatiladi.

BILOL, to‘liq ismi Abu Abdullo Bilol ibn Raboh al-Habashiy (? - 641) - islom tarixvdagi birinchi muazzin. Baland, shirali, ta’sirli ovozga ega bo‘lgan. Asli habashistonlik, Makkada islomni birinchilardan bo‘lib qabul qilgan qullardan. Xojasi Umayya ibn Halaf islomdan voz kechishni talab etib, B.ga toqat qilib bo‘lmas azoblarni bergan. Abu Bakr Siddi (ra) B.ni Umayyadan sotib olib, ozodlikka chiqargan. Payg‘ambar (sav) b-n Madinaga hijrat qilgan. 622 y. Madinada ommaviy azon aytish joriy etilganda u birinchi bo‘lib baland ovozi b-n musulmonlarni namozga chorlagan va bir necha yil davomida Muhammad (sav)ga muazzinlik qilgan. Payg‘ambar (sav) vafotidan so‘ng Shomda yashagan va hazrat Husayn iltimosiga ko‘ra Madinaga kelganida bir bor bomdrd namozi azonini aytgan, degan rivoyat bor. Qabri Damashq sh.da.

BILQIS - musulmonchilik rivoyatlarida va Qur’onda tilga olingan Sabo yurtining podshohi (malikasi). Injilda Savro podshosi sifatida tilga olinadi. Qur’onda Sulaymon payg‘ambarning ulug‘vorligini ta’riflovchi hikoyalardan birida keltirilishicha, hudhud qushi podshoga Sabo mamlakatiga borgani va u yerda "hamma narsa ato etilgan" xotin hukmronlik qilayotgani, ammo butun xalqi b-n shaytonga aldanib, Allohga emas, Quyoshga sig‘inayotganini aytadi. Sulaymon shu qush orqali malikaga maktub yo‘llab, unga bo‘ysunishni buyuradi. B. o‘z yaqinlari b-n maslahatlashib, Sulaymonga katta hadyalar yuboradi. Ammo Sulaymon malikaning elchilari oldida bu hadyalardan jirkanishini aytib, Sabo yurtiga qo‘shin tortishini e’lon qiladi. So‘ngra, matnda aytilishicha, malika Sulaymon huzuriga o‘zi keladi. Sulaymon xizmatida bo‘lgan sehrgar va jinlar ko‘z ochib-yumguncha, malikaning taxtini uning oldiga olib kelishadi. Malikani saroyga kiritishganida, saroy sathini "suv to‘lqinlari sifatida ko‘radi va oyoklarini to‘pig‘igacha ochadi". Saroyning qadam bosiladigan qismi shaffof billurlardan iboratligini ko‘radi. Alloh hamma ishda yorlaqagan Sulaymonning bunday ulug‘vorligi dalillariga shohid bo‘lgan malika, o‘zining gumrohligini tan oladi va Allohga imon keltiradi (Qur’on, "Naml" surasi, 22-45-oyatlar).

BISMILLOH, Bismillohir Rahmonir Rahim (arab. - "Mehribon va rahmli Alloh nomi b-n") - islomda ko‘p tilga olinadigan, har bir niyat, ibodat va amaliy harakat oldidan aytiladigan oyat. B. Qur’onda 114 suradan 113 tasining boshlanishida ishlatilgan (faqat 9-surada yo‘q). Bu oyat xudo bandalariga rahmli (rahim), mehribon (rahmon), musulmonning har bir harakati Alloh nomi b-n boshlanishi lozimligini bildiradi. Payg‘ambar (sav) o‘z hadislaridan birida: "E’tiborli har bir ish "Bismilloh" b-n boshlanmas ekan, uning oxiri kesikdir" deganlar. Ya’ni uning barakasi bo‘lmaydi, oxiriga yetmaydi, deganidir. Qur’on tilovatida B. oldidan "A’uzu billohi minashshaytonir rajim" ("Shaytonning yomonligidan Alloxdan panoh tilayman") ham qo‘shib aytiladi. Buni har qanday ish va xatti-harakat oldidan shaytonni haydash va uning vasvasasidan xoli bo‘lish mazmunida ham talqin etadilar. B. maktublar, rasmiy hujjatlar, diniy asarlar boshida ham yoziladi. Diniy manbalarda "basmala" nomi b-n ham yuritiladi.

BISTOMIY, Boyazid Tayfur ibn Iso Bistomiy (? - 875) - fors tasavvuf oqimining asoschilaridan biri. Tayfuriya sufiylik tariqatining piri. Uning bobosi islomni qabul qilgan zardushtiylardan bo‘lgan, butun umrini, asosan, Bistomda o‘tkazgan. Vafotidan keyin uni "Sulton al-orifin" laqabi b-n atay boshladilar. B. ta’limotiga ko‘ra, inson zikr holatida o‘zligini unutadi (g‘alaba) va xudo ishqidan mast bo‘lib (sukr) butun vujudini his-tuyg‘u qamrab oladi, pirovardida u xudoga singib ketadi. Bunday holatni u fano (mavjudlikni yo‘qotish) deb atadi va musulmon tarki dunyochiligining muhim ahamiyatli holati bo‘lgan "sen mendirsan, men esa sendirman" iborasining ta’rifini berdi. Buning ma’nosi shuki, go‘yo shaxs o‘zligini tark etib, ilohiylikka singib ketadi va uning sifatlarini qabul qiladi. Bunday xulosa an’anaviy islom tarafdorlarining ashaddiy qarshiligiga uchradi va B.ni "xulul" (xudolik da’vosini qilish)da aybladilar. B. tasavvufning ayrim tushunchalarini ishlab chiqqan bo‘lsa ham, o‘zining bir butun ilohiy tizimdagi ta’limotini yaratmadi. U nazariyada ilohiy (lohut) va insoniy (nosut) ruhni bir-biriga biriktirishga harakat qildi, ya’ni ma’naviy va moddiy ibtidoni bir-biriga qo‘shishga intildi. B. o‘zidan asar qoldirmagan. Uning ibratli gaplari, nasihatlarini mulozimlari yozib olishgan. Ayrim tasavvuf kishilari B. obro‘yidan foydalanib o‘zlarining shariatga unchalik to‘g‘ri kelmaydigan fikrlarini ham B. fikri deb ko‘rsatishga uringan. BOB (taxallusi; asl ismi Sayid Ali Muhammad Sheroziy) (1819 - 1850) - bobiylik asoschisi, bobiylar qo‘zg‘oloni rahbari. Sayid Ali Muhammad 1844 y.da o‘zini B. (arab tilidagi "eshik", "darvoza" so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, "haqiqat va adolat yo‘liga olib boruvchi eshik" degan ma’noda talqin qilingan) deb atadi. Mahdiyning xohish-irodasi, yo‘l-yo‘riqlari xalqqa "men orqali boradi", deb e’lon qildi. U xaloskor -Maxdiyning kelishi yaqinlashganligi g‘oyasini targ‘ib qildi. B. "Bayon" kitobida o‘zini Muhammad (sav) o‘rniga kelgan payg‘ambar, o‘z kitobini esa, Qur’on va shariat asosining o‘rnini olishi kerak, deb e’lon qilgan. B. 1847 y.da qamoqqa olindi, u yerda "Bayon" (arabcha - tushuntirish, yoritib berish, ta’riflash) asarini yozdi. "Bayon"da bobiylar harakatining asoslari yoritilgan. B. bobiylar qo‘zg‘oloni vaqtida Eron shohi farmoni b-n qatl etilgan.

BOBIYLIK - 19-a.ning 40-50-y.larida Eronda shialik ichida vujudga kelgan diniy harakat. Asoschisi - Mirzo Ali Muhammad Sheroziy Bob laqabi b-n tanilgan (1849 y.v.e.) bo‘lib, vafotidan keyin Bahoullo laqabli Mirzo Husayn Ali harakatga rahbarlik qilgan. Shundan keyinroq bu harakat bahoiylik deb nomlandi. Bobiylar (bahoiylar) akdtsasini quyidagilar tashkil qiladi: ular e’tiqod qilishlaricha, Bob butun borliqni yaratgan. Tanosux (ruhning bir jismdan boshqasiga ko‘chib yurishi) B. aqidasining asosini tashkil qiladi. 19-raqamni muqaddas bilib oylarni va oylardagi kunlarni 19 tadan deb bo‘lgan. Shuningdek, B. aqidasida Budda, Konfutsiy, Brahma va Zardushtni payg‘ambar deb e’tiqod qilish buyuriladi. Iso Masihni xochga mixlangan deb ishonadilar. Jannat, do‘zax, farishtalar, jinlarni va payg‘ambarlar mo‘‘jizasini inkor qiladilar. Ayollar satri avratda hijob b-n yurishini harom deydilar. Boylar, shoh zulmiga qarshi qaratilgan yirik xalq qo‘zg‘olonlari B. bayrog‘i ostida ko‘tarilgan. Bobiylar shaxsni himoya qilish, kambag‘allardan olinadigan soliklarni bekor qilish, yirik yer egalarining xususiy mulkini tugatish, barcha mol-mulkni teng taqsimlashni talab qildilar. Mavjud din va davlat tizimini ag‘darib tashlashni targ‘ib etdi. Bobiylar ta’qib etildi, ularning qo‘zg‘olonlari shafqatsiz bostirildi. Kutulib qolganlari yashirindi yoki mamlakatni tark etishdi. B. tarafdorlari Eronda, oz mikdorda Iroq, Suriya va Isroilda mavjud.