BOBO DEHQON - 1) Markaziy Osiyo xalklarining mifologiyasida dehqonchilik homiysi. Islomdan oldin vujudga kelgan timsol. Miflarda B.D. odamlar uchun turli narsalar - olov, o‘simliklar, mehnat qurollarini topib beradigan yoki dastlab ularni yaratgan, ularga ov qilish, hunar va san’atni o‘rgatadigan, ular orasida ijtimoiy tartib, nikoh qoidalari, sehrgarlik, urf-odat va bayramlarni joriy etadigan afsonaviy shaxs, baquvvat keksa dehqon sifatida talqin etilgan. Afsonalarda aytilishicha, B.D. birinchi bo‘lib omoch va sug‘orish arikdarini ixtiro qilgan. Markaziy Osiyoda islomning tarqalishi natijasida B.D. obrazi uning manfaatlariga moslashtirilgan, ba’zan B.D.ni Odamato va Xizr obrazlari b-n aynanlashtirilgan. Yer haydash, ekin ekish, hosilni yig‘ib olish va shunga o‘xshash dehqonchilik ishlari B.D. nomi b-n boshlangan. Hosilni yig‘ib olish munosabati b-n B.D.ga atab maxsus xirmon to‘yi o‘tkazilgan, har xil taomlar tayyorlangan, ularda mullalar, qorilar B.D. sharafiga duolar o‘qigan. O’zbek va tojiklarda yer xaydashni va ekishni birinchi boshlab bergan dehqon B.D.ning timsoli deb qaralgan; 2) dehqonchilik ishida katta tajribaga ega bo‘lgan odam, obro‘li dehqon.

BOYKANDIY, Ahmad ibn Ali as-Sulaymoniy al-Boykandiy (923-1014) -muhaddis. Poykend (Boykend) sh.da tug‘ilgan. Iroq, Suriya va Misr shaharlari bo‘ylab ko‘p syohatlar qilgan va ko‘plab hadislar to‘plagan. Vataniga qaytib kelgach, har haftada bittadan hadis to‘plami yozib, juma kunlari uni Buxoroga olib borgan va shahar jome masjidida uni juma namoziga kelgan xalq o‘rtasida o‘qib bergan. B. jami 400 dan ortiq katta va kichik asarlar yozgan.

BOMDOD (fors.), salotal-fajr, salot as-subh - besh mahal o‘qiladigan namozning biri. 2 rakaat sunnat, 2 rakaat farz o‘qiladi. B. namozi tong yorishgani(subh)dan boshlab to kun chiqqunga qadar ado etiladi (yana q. Namoz).

BOTINIYLAR (arab. botin - ichkari, yashirin, sirli) - 1) islomdagi mafkuraviy oqimlardan birining tarafdorlari. 8-a.da vujudga kelgan. Bu oqim tarafdorlari Kur’on oyatlari va hadislarni zohiriy va lug‘aviy talqin etishga qarshi chiqqan. Ularning iddaolaricha, oyat va hadislarning zohiriy ma’nolarini emas, balki yashirin mazmunlarini olish zarur. Bu aqida b-n ular islom shariatiga qarshi chiqqan bo‘ldilar. Zero, shariat hukmi bo‘yicha oyat, hadis va b. Zarcha manbalarning iboralari, u qaysi tilda bo‘lmasin, zohiriy, lug‘aviy va istilohiy ma’nolariga asoslangan holda talqin etiladi. Ba’zi fasohat, kinoya, tanbeh, istiora, ishora kabi so‘z o‘yinlari, "mutashobih" oyatlar va tasavvufiy talqinlar bundan mustasnodir. Islomning "Axli sunna val jamoa" aqidasiga binoan, B. shariatga xilof e’tiqodda bo‘lgani uchun dinsizlar qatorida sanalgan. 2) Tasavvufda zohirdan ko‘ra botin islohiga ko‘proq e’tiborni qaratuvchi kishilar (yana q. Zohiriylar).

BOQILLONIY, Abu Bakr Muhammad at-Tayyib al-Boqilloniy (? - 1013) -kalomning yirik vakili, Basrada tug‘ilgan. Asosan, Bag‘dodda yashab, shu yerda vafot etgan. Fiqh masalalarida molikiylik mazhabiga suyangan. B. 52 asar yozgan bo‘lib, bizgacha 6 tasi yetib kelgan. Ilohiy sifatlar va ilohiy mohiyat haqidagi mu’taziliylar oqimiga mansub Abu Hoshim al-Jubboiy ishlab chiqqan g‘oyaga qo‘shildi. Bir necha mu’taziliylarning bu masalaga doir g‘oyalarini rivojlantirib, Xudoning sifatlari haqida fikr yuritdi. Iroda erkinligi muammosini ham B. yuqoridagi fikrga muvofiq ravishda hal qildi: Xudo faqat "borliq" va "asos"ni yaratgani, inson esa, borliqni shakllantirib, amaliyotni muayyan yo‘singa solishini uqtirdi. U imomat masalasida shialar va rofiziylar b-n bahsga kirishib, imom yoki xalifa lavozimi merosiy emas, balki ular saylanishi zarur, deb hisobladi. Ammo bu lavozimga saylanadigan kishi Alining avlodlaridan bo‘lishi shart bo‘lmasa ham, qurayshiylardan bo‘lishi lozim. Agar imom o‘ziga topshirilgan vazifani uddalay olmasa vazifasidan tushirish zarur.

BUVAYHIYLAR - G’arbiy Eron va Iroqtsa hukmronlik qilgan sulola (932-1055). Asoschilari - aka-uka Ahmad, Hasan va Ali. Ularning otasi Buvayh (sulola nomi shuning ismidan olingan) Eron podshohi Bahrom Go‘r naslidan bo‘lib, Daylam (Gilon viloyatining tog‘lik qismi)dan jangari qavmlar sardori edi. Shu boisdan mazkur sulola vakillari "daylamiylar" deb ham atalgan. Buvayh 930 y. somoniylardan ajrab chiqib, ziyoriylarga qo‘shilgan. Ziyoriylar hukmdori Mardovij (928-935) Buvayhning o‘g‘illaridan Alini Karaj sh.ga voliy, Ahmad va Hasanni esa, yirik harbiy qismlarga boshliq qilib tayinlagan. So‘ng, B. 932-945 y.larda Arrajon, Nubinjon, Isfahon, Hamadon, Ray, Kirmon, Ahvoz, Sheroz sh.larini bosib olganlar. Shunda Bag‘dod xalifasi Al-Mustakfiy Billoh (Abdulloh) (944-946) aka-uka B.ni o‘zlari istilo qilgan viloyatlarga noib etib tayinlashga majbur bo‘lib, Aliga "Imoduddavla" ("Davlat tayanchi"), Hasanga "Ruknuddavla" ("Davlat ustuni") va Ahmadga "Mu’izzuddavla" ("Davlat qudrati") degan faxriy unvon bergan. Keyin, B. 945 y. Bag‘dodni ham bosib olib, abbosiylar xalifaligining siyosiy mavjudligiga chek qo‘yganlarda, amalda davlatni o‘zlari boshqara boshlaganlar. 10-a.ning 2-yarmida B. qad. Eron hukmdorlarining "shahanshoh" degan unvonini qabul qilganlar. B.ning eng mashhur vakili - Adududdavla (949-983) mamlakatdagi barcha uluslarni birlashtirishga muvaffaq bo‘lgan. Uning davrida sug‘orish tarmoqlari kengaytirilgan, Sheroz, Bag‘dod va b. sh.larda katta qurilish ishlari olib borilgan, iqto’ yerlari ko‘paytirilgan, ilm-fan va san’at birmuncha taraqqiy etgan. Adududdavla vafotidan so‘ng mamlakatda boshlagan taxt uchun kurash oqibatida B. zaiflashib qolib, mamlakat yerlarining sharqiy qismi Mahmud G’aznaviy tomonidan ishg‘ol etilgan (1029 y.). Saljuqiylarning 1055 y. qilgan bosqini esa, B. sulolasi hukmronligini butunlay tugatgan.

BUDDIZM (Budda nomidan olingan), B u d d a v i y l i k - jahonda eng keng tarqalgan dinlardan biri (xristianlik va islom dini b-n birga). Mil. av. 6-5-a.larda Hindistonda paydo bo‘lgan. Markaziy Osiyo, Jan.-sharqiy Osiyo mamlakatlarida va Uzoq Sharqda tarqalgan. Hoz. kunda B. Shri-Lanka, Myanma (Birma), Tailand, Laos, Kambodja, Vetnam, Tibet, Butan va Yaponiya kabi davlatlarning asosiy dinidir. B. muayyan tarixiy davrlarda Xitoy, Hindiston, Koreya va Indoneziyada, deyarli butun Osiyo xalqlari, ya’ni jahonning salkam 2/3 qismi aholisi ma’naviy qadriyatlariga juda katta ta’sir ko‘rsatgan. Rivoyatlarga ko‘ra, B. ga Siddhartha Gautama (Budda) asos solgan. B. da 2 asosiy yo‘nalish mavjud: xinayana va maxayana. Keyingisi juda ko‘p sekta va oqimlarga bo‘linadi. Boshqa dinlardan farkli ravishda B.da hech bir o‘zgarmas narsa yo‘q hatto xudo ham o‘zgaruvchan, deb uqtiriladi. Faqat on yoki lahzalar silsilasi mavjud bo‘lib, ularning har biri yo‘qolib, keyingisiga o‘rin beradi. B. ta’limotiga ko‘ra, inson doimo azob-uqubatga mahkum va bunga uning o‘zi sabab bo‘ladi. Zero u, garchand befoyda bo‘lsa-da, o‘z hayoti va farovon turmushini saqlab qolishga harakat qiladi. Azob-uqubatdan qutulish uchun ko‘ngil xush ko‘rgan barcha narsalardan o‘zini tiyishi darkor. Muntazam ravishda yolg‘ondan, o‘g‘rilikdan, boshqaga zarar yetkazishdan, zinodan o‘zini tiyish hamda meditatsiya (ongai oliy haqiqatga yetishishga qaratish) "bodxi", ya’ni "xotirjamlik"ka va oxir-oqibatda nirvanaga (azob-uqubatning tugashiga) olib keladi. Nirvanaga yetishish uchun talab qilinadigan axloqiy barkamollik bir emas, bir necha hayotni taqozo etishi mumkin. B. zaminida 3 narsa - Budda, Dxarma va Sangxaga e’tiqod yotadi. Budda (Siddhartha Gautama) oliy haqiqatga yetishishning yorqin timsoli. Dxarma - Gautama qoldirgan ta’limot. Bu ta’limotning eng qisqa bayoni "to‘rt oliy haqiqat"dan iborat: 1) azob-uqubat mavjud; 2) azob-uqubatning sababi (istak) mavjud; 3) azob-uqubatning tugashi (nirvana) mavjud; 4) azob-uqubatning tugashiga olib keluvchi sakkiz bosqichli yo‘l mavjud. Sangxa - Budda asos solgan va hozirgacha faoliyat ko‘rsatib kelayotgan rohiblar jamoasi. Tor ma’noda bu - o‘tgan asrlarda "oliy haqiqat"ga yetishgan ko‘plab avliyolardir. Sangxa jamoasiga qabul etilgan shaxs quyidagi 10 farzni ado etishga qasamyod qiladi: 1) hech kim yoki hech narsani hayotdan judo qilmaslik; 2) yolg‘on so‘zlamaslik; 3) o‘g‘rilik qilmaslik; 4) jinsiy aloqaga kirmaslik; 5) mast qiluvchi ichimlik ichmaslik; 6) kunning ikkinchi yarmidan to ertangi sahargacha ovqat tanovul qilmaslik; 7) uch kiyimdan ortiq hech narsa b-n tanani bezamaslik; ommaviy ko‘ngil-xushliklarda ishtirok etmaslik va tomoshabin sifatida qatnashmaslik; 9) baland va yumshoq o‘rinda yotmaslik; 10) pul ishlatmaslik. Rohiblar jamoasi asosan txeravada B.ga xosdir. Maxayanada "haqiqat yo‘li" har kim uchun ochiq: rohiblarga ham, dunyoviy kishilar (ya’ni oddiy qavm)ga ham; Buddaga e’tiqod qilinsa, bas. Kenfoq qaraganda, Sangxa -muqaddaslik va qudrat xazinasi. Qisqasi, B. - Buddaga ergashib, Dxarma talablarini bajarish va Sangxa jamoasining a’zosi bo‘lib qolishdir.
B. tarixi 2500 y.dan ortiq davrni o‘z ichiga oladi. Unga dastlab braxmanizm va jaynizmning ta’siri kuchli bo‘lgan. Imperator Ashoka (mil. av. 3-a.) davrida B. kuchli mustaqil din sifatida shakllandi. 9-a. muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatgan B. Hindistonda inqirozga yuz tuta boshladi va pirovardida bu yerda uning o‘rnini hinduizm to‘liq egalladi. Ammo B. Shri-Lanka, Jan.-sharqiy Osiyo va Markaziy Osiyo orqali Xitoy, Koreya, Yaponiya va Tibetga yoyilib ulgurgan edi. Shri-Lanka va Jan.-sharqiy Osiyoning materik qismida txeravada B. (qad. an’analarga sodiqlik), Xitoy, Koreya, Yaponiya va Tibetda esa, maxayana (yangicha yondashuvlar) tarqaldi. 15-a.da Osiyo qit’asida paydo bo‘lgan yevropaliklar B. b-n tanishdilar. Ularning ba’zilari B.ga kirgach, Angliya, Germaniya, AQShda o‘z jamoalarini tashkil etdilar. Xitoylik va yaponiyalik muhojirlar bu e’tiqodni Gavayya orollari va AQShning g‘arbiy sohillariga olib keldilar. Hoz. paytda AQShga ko‘plab yapon va tibet rohiblari hamda olimlarining kirib kelishi natijasida mamlakat bo‘ylab yirik B. jamoalari tashkil topdi. B. ning bir necha xalqaro tashkilotlari ham mavjud.
B.da kundalik, davriy, maxsus va bayram marosimlari ado etiladi. Monastir, butxona va xonadonlarda ertalabki va kechki ibodatlar uyushtiriladi. Odatda 12—13 yoshli o‘spirin 20 yoshgacha, ya’ni balog‘atga yetgunga qadar monastirda rohiblikni o‘taydi, lekin taxm. ularning uchdan bir qismi umrbod shu maqomda qoladi. Oddiy qavm yoki dunyoviy kishilarning eng asosiy kundalik vazifasi - rohiblarni ovqat b-n ta’minlashdir. Bu b-n ular xayrli xizmat qilgan bo‘ladilar. 20-a.da jahon bo‘ylab dunyoviy kishilarni ushbu dinga jalb etish odat tusiga kirdi. Hatto Hindistonning o‘zida ham B. dunyoviy shakdtsa qayta tiklanmoqda. Yaponiyada dunyoviy kishilar "sinsyuko" (yangi dinlar) deb atalgan oqimlarni (Rossiyada katta shov-shuvga sabab bo‘lgan "Aum sinrikyo" shulardan) tashkil etmokdalar. Amerikadagi "yangi buddizm" jamoalari, asosan, dunyoviy kishilardan tarkib topgan.
O’zbekistonda bitta B. jamoasi rasmiy ravishda faoliyat ko‘rsatadi.

BURAYDA ibn al-HUSAYB, to‘liq ismi Abu Saxl Burayda ibn al-Husayb ibn Abdullo al-Aslamiy (? - 684) - sahoba. Muhammad (sav) Madinaga hijrat qilib ketayotib, to‘xtagan vaqtlarida u va uning qishlog‘i aholisi (taxm. 80 xonadon) islomga kirgan. Uhud jangdan so‘ng Burayda Madinaga kelib, ko‘plab g‘azotlarda qatnashgan. Madina, Basra sh.lari so‘ngra Xurosonda yashagan. Marv sh. yaqinidagi qishloqlardan birida vafot etgan. BURDA (arab. yoping‘ich, xirqa) — Muhammad (sav)ning xirqalari. Rivoyatga ko‘ra, Alloh rasulini sharaflab shoir Ka’b ibn Zuhayr (661 y. v. e.) "Bonat Suod" qasidasini bitgan va uni Payg‘ambar (sav) huzuriga kelib o‘qib bergan. Bundan xushlangan Muhammad (sav) xirqai shariflarini shoirga hadya etganlar. Shoirning o‘g‘lidan xalifa Muoviya sotib olgan B. keyin abbosiylarga o‘tgan va islom dinining eng qadrli yodgorliklaridan biri bo‘lib qolgan. Boshqa bir shoir - Muhammad ibn Said al-Busiriy (1212-1294) ham o‘z asarini "Qasidai burda" deb nomlagan. Bu qasida muallifiga Muhammad (sav) o‘z xirqalarini uning tushida hadya etgan. Bu qasidani duoxonlar yodlab xastalarga dam solishi odat tusiga kirgan. Qasidaxonga ixlos qo‘yish musulmonlar o‘rtasida an’anaga aylangan. Har ikkala qasida musulmonlar orasida hamon mashhurdir.

BUROQ (arab. "yarqiroq", "barq" so‘zidan) -islom rivoyatlarida juda tez chopadigan va uchadigan otsimon maxluqning nomi. Qur’oni Karimda zikr qilinishicha (17:1), Muhammad (sav) uni minib Makka sh.dan "tungi sayr"da dastlab Kuddusga, so‘nfa me’rojga chiqqanlar. Rivoyat qilishlaricha, B. Muhammad (sav)ni Ka’ba oldiga kelib kutib turgan, avvaliga u sarkashlik qilgan, hazrat Jabroil majbur etgandan so‘ng bo‘ysungan. B. boshqa payg‘ambarlar, chunonchi Ibrohim (as) va Dovud(as) ga ham xizmat qilgan, deydilar. B. goh ot, goho xachir shaklida ifodalangan, oq rangli, bo‘yni cho‘ziq, quloqlari uzun, oyoklarida qanoti bo‘lgan, deb ta’riflangan.

BURHONIDDIN BUXORIY, to‘liq nomi Mahmud ibn Sadrus Said Tojuddin Ahmad ibn Sadrulkabir Burhonidtsin Abdulaziz ibn Umar ibn Moza (16-a.) - buxorolik faqih. Ilmni o‘z davrining "sudurul ulamo"si (ulamolar peshqadami) hisoblangan ota-bobolaridan olgan. B.B. "Muhitul Burhoniy" ("Hujjatli muhit"), "Zahira"("To‘planma"), "Tajrid" ("Ajratish"), "Tatimmatul fatavo" ("Fatvolarni to‘ldirish"), "Tariqatul Burhoniya"("Xujjatlash yo‘li") kabi kitoblar, ko‘pgana asarlarga sharhlar yozgan. U o‘z asarlarida fiqhning muammoli masalalarini hal qilib berish b-n islom huquqi turli tarmoklari rivojiga hissa qo‘shgan. Chunonchi, 62 ta mustaqil kitobni o‘zida jamlagan "Muhitul Burhoniy"da ibodat va muomalot masalalari alohida-alohida yoritilgan, vaqf, zakot va h.k. bo‘yicha mukammal ko‘rsatmalar bor. Bu kitob O’zbekiston FA Sharqshunoslik in-tida sakdanadi.