VIDO XUTBASI - Muhammad (sav)ning vidolashuv xutbalari: 632 y. 8 martda Makkada, Arafotda. Qusvo degan tuyalariga mingan holda Arabistonning turli yerlaridan kelgan 124 ming musulmonga qarata o‘qilgan. Bu tarixiy xutba "V. x." nomini olgan bo‘lib, u nafaqat yig‘ilgan musulmonlarga, balki butun insoniyatga qaratilgandi.

VIJDON ERKINLIGI - ijtimoiy-falsafiy tushuncha; har kimning o‘z e’tiqodiga ko‘ra, mazkur jamiyatda mavjud ijtimoiy me’yorlarni buzmagan holda vijdoni buyurgani bo‘yicha yashash, ishlash imkoniyati. Bunda dinga munosabat masalaning bir tomoni hisoblanadi. Siyosiy jihatdan V.e.ga demokratiya ko‘rinishlaridan biri sifatida qaraladi. Yuridik nuqtai nazardan V.e. insonning asosiy shaxsiy huquklari sirasiga kiradi va demokratik erkinliklardan biri hisoblanadi. O’zbekistonda u O’zR Konstitutsiyasida, "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida"gi Qonunda (1991 yil 14 iyunda qabul qilingan, 1998 yil 1 mayda yangi tahriri tasdiklangan) nazarda tutilgan. Konstitutsiyaga ko‘ra, "hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xoxlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega" (31-modda). O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi bo‘yicha diniy qarashlarni majburan singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Ayni vaqtda yangi tahrirdagi "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida"gi Qonunga ko‘ra, dinga munosabatidan qat’i nazar, fuqarolarning tengligi ta’minlanadi (4-modda). Ushbu Qonunda ta’kidlanishicha, hech bir dinga yoki diniy e’tiqodga boshqalariga nisbatan biron-bir imtiyoz yoki cheklashlar belgilanishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Qonun muayyan yoshga yetgan fuqarolarning o‘z diniy ehtiyojlarini qondirish uchun diniy tashkilot tuzish, oliy va o‘rta diniy o‘quv yurtlarida ta’lim olish tartib-qoidalarini ham belgilab bergan. Ayni vaqtda dindan davlat va Konstitutsiyaga qarshi targ‘ibot olib borishda, millatlararo adovat uyg‘otishda, vaziyatni beqarorlashtiruvchi uydirmalarni tarqatishda, aholi o‘rtasida vahima chiqarishda ham davlat, jamiyat va shaxsga qarshi qaratilgan boshqa g‘arazli maqsadlarda foydalanishga yo‘l ko‘yilmaydi (5-modda).

VILOYATI FAQIH - shialikda "yashiringan imom" - mahdiyning kelishi va adolat o‘rnatishi haqidagi g‘oyaga bog‘langan tushuncha. 1979 y.dagi Eron islom inqilobi natijasida bu g‘oyani amalga oshirish, amalda imom zimmasiga yuklash mumkinligi haqidagi aqidalar vujudga keldi. Eron islom jumhuriyatiga 1989 y.gacha rahbarlik qilgan oyatullo al-uzmo Ruhalloh al-Musaviy al-Humayniy ana shunday V.f. rahbari vazifasini bajardi, ya’ni u davlatning biror lavozimida bo‘lmasa ham, amalda butun Eron ijtimoiy hayotiga rahbarlik qildi.

VIRD (arab. - vazifa) - tark qilmay doim bajarib turiladigan vazifa, duo; tasavvufda shayx va muridlarning kundalik o‘qib yurishlari uchun zarur bo‘lgan Kur’oni karim gilovati, zikr, tasbeh o‘garish, duo, salavotlar. Ular kechki va tunga ibodatlar orasida ado etilib, tariqatning asosi hisoblanadi.

VOBKENT MINORASI - me’moriy yodgorlik. Buxoro sadri Burxoniddin Abdulaziz II tomonidan 1197-98 y.larda kurdirilgan. Minoraning tepa qismida devoniy xatvda "Minora 595 hijriy yilda qurib bitkazildi", deb yozilgan. "Kimki masjvd qursa, o‘ziga jannatdan makon kurgan bo‘ladi", degan hadis ham bitilgan. O’sha davrda minoraga yondosh bir masjid va bir Madrasai sadriya mavjud bo‘lib, u Movarounnahrdagi eng yirik bilim maskani bo‘lgan. Minoraning bal. 38,7 m.

VOJIB (arab. - majburiyat, burch) - islomda bajarilishi zarur bo‘lgan amal turi. Zaruriylik nuqtai nazaridan V. farzdan keyin, sunnat talablaridan oldin turadi. Islomda V.ni inkor etish og‘ir gunoh hisoblansa-da, kofirlikka nisbat berilmaydi. "Podshohning amri vojib" degan tushuncha Qur’onda bor. Sunniylikda V.ga shariat tushunchalari bo‘yicha farz b-n sunnat erasidan joy berish hanafiylik mazhabidagina e’tirof etilgan. Boshqa uch ushhabda V. alohida tushuncha sifatida qabul qilinmagan. Ularda farzdan keyin bevosita sunnatga o‘rin berilgan. V.ni esa, ular farzga qo‘shib yuborishgan. Binobarin ular hanafiylik mazhabidagi V.larni farz qisoblaydi. Mas., besh vaqt namoz, ro‘za, zakot, qajni hanafiylar farz desa, ular farz ham, V. ham deb atayveradi.

VOIZLIK (arab. va’z - targ‘ib, nutq) -va’zxonlik, notiklik. V. arablarda, umuman musulmon Sharqida qadimdan mavjud bo‘lib, dabirlik, xatiblik, muzak-k i r l i k va b. ko‘rinishlarga ega bo‘lgan. Savlat ahamiyatiga molik yozishmalar, maktublar va b. hujjatlarni o‘qib berish b-n shug‘ullanuvchilar dabirlik, hayitlar, bayramlar, turli yig‘inlar, juma namozlari va b. ommaviy tadbirlarda ma’naviyat, axloq-odobga oid mavzularda pand-nasihat aytuvchilar, Qur’oni karim oyatlari, Hadislarni sharhlovchilar V. xatiblik, tarixga oid narsa, voqea, hadislarni bayon etish, tushuntirish b-n shug‘ullanganlar, muzakkirlik (zikr qilmoq) qilganlar. Sharqda V.ni o‘rgatuvchi maxsus soha kalom ilmi, balog‘a ilmi bo‘lgan. Ar-Roziy, Mavlono Riyoziy, Mavlono Muin Voiz, Husayn Voiz Koshifiy va b. bu sohaning yetuk bilimdoni hisoblangan.

VOSIL ibn ATO, Abu Huzayfa al-G’azzol (699-748) - mu’taziliylar oqimi asoschilardan biri. Madinada tug‘ilgan, so‘ng Basraga ko‘chib o‘tgan, bu yerda Hasan al-Basriy to‘garagining faol ishtirokchisiga aylangan. Gunohi kabira qilgan kishi holati haqida Hasan al-Basriy b-n ixtilofda bo‘lgani tufayli V.i.A. bir guruh maslakdoshlari b-n to‘garakni tark etgan va bu b-n mu’taziliyaga asos solgan. O’z ta’limotini tarqatish uchun xalifalikning barcha viloyatlari - Mag‘rib, Xuroson, Yaman, Jazira, Armanistonga targ‘ibotchilarini jo‘natgan. Uning targ‘ibotchilari ayni vaqtda umaviylarga qarshi tashviqot ishlari ham olib borishgan va bu b-n umaviylar sulolasining ag‘darilishiga imkon yaratganlar. V.i.A. Allohni inson ko‘rinishida tasavvur etilishiga qarshi bo‘lgan. U Qur’ondagi tegashli iboralarni majoziy ma’noda talqin etgan. Xususan, "o‘z qo‘ling b-n yarat" degan ibora uning fikricha, "o‘z hukming b-n" deganidir, bu xuddi qo‘l kaftlarini ochiq holdaligi saxiylikning ramziy belgisi, yopikdiga esa - xasislikni ifoda etgani kabi. V.i.A. ko‘plab asarlar yozgan, uning "as-Sabil ila ma’rifat al-haqq" Haq(Alloh)ni tanish yo‘li asari musulmon fiqhi tarixida nihoyatda muhim o‘rin tutadi. V.i.A. birinchi bo‘lib haqiqat (al-haqq)ni bilishning 4 usuli (vujux)ni aniklab bergan: Kitob (kitob natiq), yakdil qabul qshshngan sahih hadis (xabar mujtamo alayhi), akliy dalil (hujjat aql) va jamoaning yakdil fikri (ijmo’ min al-umma). Bu tamoyillar musulmon huquqini ishlab chiquvchilar (xususan, ash-Shofi’iy) tomonidan fiqhning 4 manbai (usul)ni belgilashda juda qo‘l kelgan.

VUJUD (arab. - "borlik", "bo‘lishlik", "mavjudlik") - tasavvufda. Allohning borligi haqidagi aqida. Allohning bor bo‘lishi o‘z-o‘zidan zarurligi "vojib ul-vujud" deb ataladi. Alloxdan boshqa mavjudotlar esa, "mumkin ul-vujud" deb nomlanadi. Ya’ni, bu mavjudotlar Alloh tomonidan yaratilishi ham, yaratilmasliga ham mumkin bo‘lgan narsalardir.

VUZU’ (arab. - yuvinish, tahorat) - islom an’anasida maxsus poklanish ibodati. Namozdan oldin yuz, qo‘l va oyoqni yuvish, boshga mash tortish, tahoratning yengil shakli, ya’ni kichik tahorat. Butun tanani boshdan-oyoq yuvish esa, katta tahorat (g‘usl) hisoblanadi. Zero, islomda tahoratsiz namoz o‘qish, Kur’onni ushlash mumkin emas.