DAXD (fors. - o‘n kunlik) - eshonlarning xonaqoxdarida bo‘lib o‘tadigan o‘n kunlik toat-ibodat. D.ning eng kattasi Ramazon oyida o‘tgan. Murid va xalifalar (erkak va ayollar) eshon huzuriga kelib, D. talab etgan vazifalarni bajarishgan, o‘z murshidlarining pand-nasihatlarini tinglab, undan yana "vird" (ko‘rsatmalar) olib tarqalishgan. Tasavvuf ta’limotida D.ga o‘tirish xudo oldida tavba qilish, gunoxlarni yuvish, xudoning rahmatiga erishish hisoblangan. D. 3 davrga: ramazonning birinchi o‘n kunligi - "dahayi rahmat", ikkinchi o‘n kunligi - "dahayi mag‘firat", uchinchi o‘n kunligi - "dahayi itkun minannor"ga bo‘lingan. D. ramazondan boshqa ba’zi oylarda ham o‘tgan, ammo unga xoxdagan kishilar, ko‘proq ayollar borgan. Taqvodorlar uchun xonaqoh ichida bo‘zdan pashshaxonaga o‘xshagan bo‘lmalar qurilgan. D.ga o‘tirganlar uning ichiga kirib, ro‘za tutib, Qur’oni karim, salavot va duolar o‘qigan. D.ning o‘xshashi e’tikof deb ataladi.

DAHRIYLIK (arab. dahr - vaqt, takdir, falak) - islom paydo bo‘lmasdan ilgari arab jamiyatida keng tarqalgan aqida. "O’lim", "takdir", "ajalning yetishi" ma’nolarini anglatgan. Bu aqidaga ko‘ra, insonning taqtsiri oldindan belgilab qo‘yilgan, u erkin iroda yoki ixtiyor egasi emas, peshonasiga "yozilgan" narsa albatta sodir bo‘ladi va undan qutulishning iloji yo‘q. Johiliya arablarida narigi dunyo borligiga, bu dunyoda zahmat chekkanga u dunyoda ajr, gunoh ishlar qilganlarga azob berilishiga ishonch yo‘q edi. Borliqning egasi, oliy hokimi sifatida muayyan bir xudo emas, qandaydir "dahr", taqdiri falak, inson irodasi b-n hisoblashmaydigan va undan yuqori turadigan tasodifiy o‘zgarishlar jarayoni tasavvur qilinardi. Ularning e’tiqodicha, o‘limdan so‘ng hamma narsa tugaydi, shuning uchun bugungi kun b-n yashab qolish kerak. Bunday hissiyot Kur’onda kuyidagi so‘zlar b-n ifodalangan: "Ular deydilar: faqat bitta - bu dunyodagi hayotimiz bor - yashaymiz va o‘lamiz; bizni dahr (vaqt, takdir) halok qiladi" ("Josiya" surasi, 24-oyat). Keyinchalik, islom adabiyotida "dahriy" so‘zi "mo‘‘min" so‘zining ziddi sifatida ishlatila boshlandi. 19-a.da D. atamasi "materialist" (moddiyun) tushunchasining istilohi sinonimi sifatida qo‘llanilgan. O’rta asrlarda bir qancha olim, mutafakkir va shoirlar (mas., Mansur al-Halloj) D.da ayblanib, shafqatsiz jazolangan. Hozir ham musulmon dunyosida D. qoralanadi. D. va ateizm bir ma’noni anglatmasa-da, sho‘rolar davrida ularni sinonim so‘z sifatida ishlatish rasm bo‘lib qolgan edi.

DEV (fors. - div) - qad. Eron mifologiyasidaga bahaybat yovuz kuchlar. Lekin, ular ba’zan sehrgar, kohin, avliyolarga bo‘ysungan bo‘lsa, yaxshi foydali ishlarni ham bajaradi deb tasavvur etilgan. D. haqidagi tasavvur zardushtiylikdan islomga ham o‘tgan, ular yovuz ruxlar deb talqin etiladi. O’tmishda O’rta Osiyo xalklari orasida turli qiyofadagi D.lar (etti boshli, bir ko‘zli, badani jun b-n qoplangan va h.k.) to‘g‘risidagi tasavvurlar mavjud bo‘lgan. Ularga atab har xil urf-odatlar (maxsus ovqatlar tayyorlash, chiroq yoqish, jonliq so‘yish va b.) o‘tkazilgan. Hoz. vaqtda ham ayrim dindorlar ongida D. to‘g‘risidagi tasavvurlar saklanib qolgan.

DIN (arab. - mulk, hukm, hisob, jazo, tadbir, bo‘ysunish, itoat qilish, ibodat, parhez, yo‘l tutish, odat qilish, e’tiqod qilish va b.). Arab tilida "D." so‘zi juda keng ma’noda ishlatiladi. Qur’onda ham "D." turli ma’nolarda 100 dan ortiq marotaba ishlatilgan. Ana o‘sha ma’nolarning hammasi ham urfdagi "D."da ham o‘z aksini topgan. D.da Allohning mulki, hukmi, qiyomatdagi hisob-kitobi, osiylarni jazolashi, tadbir qilish bor. Shuningdek, D.da bandaning bo‘ysunishi, itoat qilishi, ibodati, parhezkorligi, Alloh ko‘rsatgan yo‘lni tutishi, ma’lum ishlarni odat va e’tiqod qilishi kabi ma’nolar bor. Bundan D. Alloh b-n banda orasida bo‘lishi kerak aloqalarning to‘plami ekanligi kelib chiqadi. Musulmon ulamolar mazkur ma’nolarni e’tiborga olgan holda D.ni "Sog‘lom aql egalarini ularning o‘z ixtiyorlariga binoan bu dunyoda salohiyatga, u dunyoda najotga eltuvchi ilohiy ko‘rsatmalar" deb ta’riflaganlar. D. aqida, shariat va tariqat bobidagi ilohiy ko‘rsatmalarning to‘plamidir. Aqida musulmon kishi imon keltirib ishonmog‘i lozim bo‘lgan narsalarni o‘z ichiga oladi. Misol uchun Allohga, ilohiy kitoblarga, payg‘ambarlarga, farishtalarga, qiyomat kuniga, yaxshi yomon qadar Alloxdan ekanligiga ishonish va b. Shariat D.ning amaliy qismidir. U ibodat, muomalot va hududga bo‘linadi. Ibodatga namoz, ro‘za, zakot, haj kabi narsalar kiradi. Muomalotga insonlar orasida bo‘ladigan savdo-sotiq, kasb-hunar, dehqonchilik kabi hayotiy aloqalar va ishlar kiradi. Hududda esa, yuqoridagi masalalarda xatoga yo‘l qo‘yib jinoyat qilganlarga belgilangan jazo choralari haqida so‘z ketadi. Tariqat esa, ruhiy va axloqiy tarbiyani o‘z ichiga olgandir. Ana o‘shalarning hammasining majmuasi D. deb ataladi.
Imom al-Buxoriy hadislarida keltirilgan D.ga berilgan ta’rif keng tarqalgan. Unga ko‘ra D. - imon, islom, ehson yig‘indisidan iborat. D. tushunchasini sharxlashda bu uchlikni saqlab qolgan holda hanafiylar imonning ahamiyatiga urg‘u beradilar, ash’ariylar - diniy ko‘rsatmalarga rioya etish (al-islom) muhimligani, xanbaliylar, keyinchalik Ibn Taymiya - "haqiqiy an’ana", sof yo‘lni Qur’on va sunnatga amal qilish ahamiyatini aytadilar. Alloh o‘zi yaratgan insonning tabiatini bilganidan va uning o‘zi yaratgan bu dunyoda qandoq yashab o‘tishi uchun eng yaxshi yo‘lni ko‘rsatib, unga D.larni yuborib turgan. Inson jamiyati sodda bo‘lgan davrda Alloh D. hukmlarini ham sodda qilgan. U insoniyatni asta-sekin tarbiyalab o‘stira borib ilohiy D.ni ham mukammallashtirgan. Bir D.ning vazifasi bitgandan keyin uning hukmini bekor qilib, o‘rniga hukmlari mukammalroq bo‘lgan keyingi D.ni yuborgan. Har bir ilohiy D.ni undan keyingi kelgan ilohiy D. amaldan qoldirgan. Insoniyat kamoliga yetganda Alloh islom dinini oxirgi, mukammal va boqiy D. qilib yuborgan. D. ilohiy-samoviyga va soxta-qalbakiga bo‘linadi. Alloh tomonidan insonlar ichidan payg‘ambar tanlab olib, u orqali diniy ta’limotlar yetkazilgan bo‘lsa, ilohiy D. bo‘ladi. Hoz. kunda yahudiylik, nasroniylik va islom ilohiy D.lar hisoblanadi. Qolgan D.lar soxta-qalbaki D.lardir. Ularni turli odamlar o‘zlari to‘qiganlar va obro‘-e’tiborini oshirish uchun o‘z ta’limotlariga ilohiylik nisbatini berganlar. Gohida ta’limot egasining o‘zi o‘z ta’limotlarining ilohiy ekanligani da’vo qilmagan bo‘lsa ham, undan keyingi kelgan shogirdlari bu da’voni qilgan bo‘ladilar. Keng ma’noda D. "ma’naviy olam", "ma’naviyat" sifatida "moddiy olam" - dunyoga qarama-qarshi qo‘yilgan. Biroq bu holat ularning o‘zaro bir-birlaridan ajralganliklarini anglatmagan. Bu tushunchalar dialektikasi, ularning aloqadorlik va qarama-qarshilik darajasi, ularning har birini faoliyati doirasi azaldan diniy va ijtimoiy munozaraning muhim belgisi bo‘lib kelgan (q. Qur’on). Shaxsiy ismlar (mas., Salohad D., Faxr ad-D.), shuningdek, ilohiyotga doir adabiyotlarda D. so‘zi ko‘pincha "Al-Islom"ga sinonim sifatida qo‘llaniladi.

DINIY JAMOA - diniy tashkilotlarning boshlang‘ich, asosiy va eng ommaviy turi. D.j.lar dindorlarning ibodatda, diniy marosimlar va rasm-rusumlarda birgalashib ishtirok etishlari jarayonida ularning diniy ehtiyojlarini bevosita qondiradi. Muayyan jamoaga birlashgan dindorlarning diniy tasavvurlari, g‘oyalari, e’tiqodlari, belgi va ramzlari bir xil bo‘ladi. D.j.lar ijtimoiy hayotda va davlat b-n munosabatlarda mustaqil faoliyat ko‘rsatadi. Fuqarolar D.j. tuzilganligi haqida diniy markazlarini va diniy tashkilotlar nizomlarini ro‘yxatga oluvchi davlat idoralarini xabardor qilib qo‘yishlari shart. D.j. odatda ruhoniy va qavmlardan iborat bo‘ladi.

DINIY MAROSIMLAR - fuqarolarning diniy ta’limotlardan, ularning qonun-qoidalari va aqidalaridan kelib chiqadigan diniy faoliyat va xatti-harakatlari. D.m. har qaysi din vakillarining o‘z diniy ta’limotlari asosidan kelib chiqqan. Islom dinida aqiqa, amri ma’ruf, xatna, ro‘za va ramazon hayiti, qurbonlik va kurbon hayiti, namoz, haj va b. marosimlar bor. O’zbekistonda D.m.ning bemalol amalga oshirilishi ta’minlanadi, ammo ular qonunlarni, jamoat tartibini buzmasligi va shaxsga hamda fuqarolarning huquqiga daxl qilmasligi kerak. D.m.da qatnashish fuqarolarning xususiy ishidir va hech qanday huquqiy munosabatlarni keltirib chiqarmaydi. D.m.ga amal qilinganlik haqidagi hujjatlar hukuqiy kuchga ega emas. D.m. ibodatxonalarda, diniy tashkilot muassasalarida, ziyoratgohlarda, qabristonlarda, fuqarolarning xonadonlari va uylarida o‘tkaziladi. Maxsus binolardan tashqarida D.m. yoki ommaviy ibodatlar o‘tkaziladigan holatlarda bu hakda mahalliy hokimiyat ogoxlantirib qo‘yilishi va bunday tadbirlar qat’iy tartibga rioya qilingan holda tashkil etilishi lozim.

DINIY TASHKILOT — diniy ehtiyojlarni birgalikda qondirish yoki qondirishga ko‘maklashish maqsadida tuziladigan va diniy marosimlarni ado etish asosida ish ko‘radigan ixtiyoriy, teng huquqli va o‘z-o‘zini boshqaruvchi uyushma. Ayni vaqtda fuqarolarning vijdon erkinligini kafolatlovchi tuzilmalardan biri hisoblanadi. D. t. larning eng muhim belgisi ularning o‘z-o‘zini boshqarishidir, ya’ni, ular ma’muriy jihatdan davlat idoralaridan ajratilgan. D.T.larning faoliyati qonunlarga zid kelmasa, davlat ularning ichki aqidaviy ishlariga aralashmaydi. Ular o‘z ustav (nizom)lariga muvofiq tashkil topish va ish yuritish, xodimlarni tanlash, tayinlash va almashtirish huquqiga egadir. "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida"gi O’zbekiston Qonunida ta’kidlanganidek, O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining dinga e’tiqod qilish, ibodat, rasm-rusmlar va marosimlarni birgalikda ado etish maqsadida tuzilgan ko‘ngilli birlashmalari (diniy jamiyatlar, diniy o‘quv yurtlari, masjidlar va b.) D. t.lar deb e’tirof etiladi. Tegishli ustav (nizom) asosida faoliyat yurituvchi respublika diniy uyushmalari O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan ro‘yxatga olinadi. Viloyat, tuman va shahar, shaharcha va qishloq hududida bo‘lgan D. t.lar tegashli viloyatlar, shuningdek, Toshkent sh. hokimiyati adliya boshqarmalari tomonidan ro‘yxatga olinadi. D. t. ro‘yxatga olingandan so‘ng u yurvdik shaxs deb tan olinadi. D. t.lar tasarrufida binolar (masjidlar), transport vositalari, pul va b. mulklar bo‘lishi mumkin. D. t.larning mulkiy huquqi qonun tomonidan himoya qilinadi.

DINIY O’QUV YURTLARI - ilohiyotni o‘qitib, ruhoniylar tayyorlovchi maktablar. Islom dinida madrasalar ilk D.o‘.yu. hisoblanib, ular diniy va tarixiy asarlarda 9-a.dan tilga olina boshlagan. Ularda ko‘p asrlar mobaynida ilohiyot, til va shariat darslari b-n bir qatorda, falsafa, amaliy fanlar ham o‘qitilgan. Keyinchalik madrasalarda, asosan, diniy ta’lim beriladigan bo‘ldi. Faqat ayrim musulmon dorilfununlarida ta’lim avvalgisicha qoldi. Hozir jahondagi ko‘p mamlakatlarda oliy, o‘rta va boshlang‘ich ma’lumot beruvchi ko‘plab D.o‘.yu. mavjud.
Islom mamlakatlarida hozir ham madrasalar asosiy D.o‘.yu. hisoblanadi. Misr Arab Respublikasida al-Azhar, Tunisda Zaytuna, Hindistonda Aligarx, Pokistonda Panjob, Turkiyada Anqara diniy dorilfununlari va b. mavjud. O’zbekistonda 12 ta D.o‘.yu. faoliyat ko‘rsatadi. Bular: Toshkentdagi Imom al-Buxoriy nomli islom in-ti, "Ko‘kaldosh", Buxorodagi "Mir Arab" madrasalari, shuningdek, Toshkentdagi "Xadichai Kubro", Buxorodagi "Jo‘ybori Kalon" ayol-qizlar islom o‘rta maxsus bilim yurtlari, Namangandagi "Mulla Qirg‘iz", Urganchdagi "Faxriddin ar-Roziy", Nukusdagi "Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy", Andijondagi "Said Muhyiddin Mahdum" islom o‘rta maxsus bilim yurtlari va b. O’zbekistonda din davlatdan ajratilgani uchun D.o‘.yu. davlat xalq ta’limi tizimiga kirmaydi.

DOVUD (as) - Qur’onda nomi zikr qilingan "Bani Isroil" qavmidan chiqqan payg‘ambarlardan biri. Alloh D.(as)ga payg‘ambarlik b-n birga podshohlikni ham bergan. D.(as)ga Alloh Zabur kitobini tushirgan. Zaburni axdi kitoblar al-Mazomir deb ataydilar. Bu kitob, asosan, diniy she’rlar, Allohni ulug‘laydigan baytlar, Alloxning savob va iqoblari vasfini o‘z ichiga olgan. D.(as)ning ismlari Qur’onda o‘n olti o‘rinda zikr qilingan, unda D.(as) haqida gohida muxtasar va gohida mukammalroq tarzda ma’lumot berilgan bo‘lib, bular bir-birini to‘ldiradi. D.(as) Tolut (Shovl) askarlari safida xizmat qilib yurgan chog‘laridayoq, dushmanlar sarkardasi Jolut (Juliyot)ga qarshi yakkama-yakka muborazaga chiqib, g‘olib bo‘lganlar va xalq orasida nom qozonganlar. D.(as)ning hayot kechirish tarzlari ham o‘zgacha edi. Kunlarni to‘rt qismga bo‘lib qo‘ygandilar. Bir kunni faqat ibodat b-n o‘tkazardilar. Bir kunni xalq orasida yurib, shunga qarata hukm chiqarar edilar. Bir kunni xalqqa va’zu irshod etish b-n yana bir kunni o‘zlarining shaxsiy ishlari b-n o‘tkazardilar. Alloh D.(as)ga bir necha mo‘‘jizalar in’om etgan edi, shulardan eng asosiysi temirlarni o‘tda qizdirib, bolg‘ada urib o‘tirmay undan har xil narsalar yasashlik qobiliyatiga ega edilar. Temir D.(as)ning qo‘llarida go‘yo shamdek yengil va oson tarzda har xil shaklga kirardi. Bu borada Kur’onda Saba’ surasi 10-11-oyat va Anbiyo surasi 80-oyatda bayon qilingan. Kur’onda D.(as) nihoyatda Allohga ixlosli, har doim zikru ibodatda bo‘lganliklari bir necha oyatlarda madh etilgan. D.(as) shunday xushovoz edilarki, tasbeh aytib Allohga munojot qilganlarida, tog‘laru qushlar ul zotga qo‘shilib tasbeh aytishardi. Lekin buni D.(as)dan boshqa odamlar sezmas edilar. Shuningdek, Alloh D.(as)ga mukammal ilm, da’volashuvchi tomonlar orasida odilona hukm qilish qobiliyatlarini ato etgandi. Bu hakda Sod surasining 17-19-oyatlari nozil bo‘lgan. D.(as) vafotlaridan so‘ng, barcha mulk va payg‘ambarlik o‘g‘illari Sulaymon (as)ga meros bo‘lib qoldi.

DOMLA - diniy maktab va madrasalarda talabalarni o‘qituvchi shaxs; din va shariat peshvosi. "D." so‘zi qachon iste’molga kirgani haqida biron ishonchli manba yo‘q. Lekin "D." "mullo" so‘zidan olinib, uning asosida sanskritcha "dodo" (ota) so‘zi yotadi. Dastlab "mullo" so‘zi oldiga "dodo" so‘zi qo‘shilib "dodomullo" deyilgan, so‘ng qisqartirib "domullo" ("katta mulla") bo‘lgan.