DUOXONLIK - duo o‘qish, dam solish b-n shugullanish. D.da Qur’oni karim va hadisi shariflarda ko‘rsatilgan muayyan duolarni o‘qish b-n dam solishga islom dini nuqtai nazaridan ruxsat etilgan, uni to‘gri o‘qib, ko‘rsatilgan tartibda ijro etish mumkin; duoxonning mantiqsiz, poyma-poy so‘zlarni o‘zicha o‘qib dam solishi mutlaqo man etiladi va u b-n shug‘ullanish firibgarlik, aldamchilik va gunoh hisoblanadi. Umuman D. kasbi b-n kifoyalanib, jismoniy yoki akliy mehnat b-n shug‘ullanmaslik ham aklan, ham shar’an salbiy xususiyatlardan biridir. Yana q. Azayimxonlik.

DO’ZAX (forscha; arabcha - nor, jahannam, jahim, saqar; o‘zbekcha - tamug‘) - din talablarini bajarmagan gunohkorlar oxiratda jazolanadigan joy. Islom dinidagi asosiy tushunchalardan biri. Qur’onda D. haqida bir necha o‘rinda ta’kidlab o‘tilgan (6:128; 11:106, 107). D.ni Alloh kofirlarga va gunohkor bandalarga jazo berish uchun yaratgan. Diniy tasavvurga ko‘ra, D. dahshatli chukurlik, ichida olov yonib turadi. D.ga mahkum qilingan bandalar shu olovga tashlanadi, ular qaynoq suv ichadi, u yerda o‘sadigan zaqqum daraxtining (shayton boshiga o‘xshagan) mevasi b-n ovqatlanadi, cheksiz azob chekadi, terilari kuyadi. Qur’onda ta’kidlanishicha, "qachonki terilari kuyib bitishi bilan haqiqiy azobni totib ko‘rishlari uchun o‘rniga boshqa terilarni' almashtiramiz" (4:56). D. azoblaridan yana biri - achishtiruvchi sovukdir. D. bir necha tabaqadan iborat bo‘lib, har bir gunohkor o‘z gunohiga qarab tabaqalarda azoblanadi. Islom diniga ko‘ra, D.ning yetti darvozasi bor: 1. Hoviya. 2. Jahim. 3. Saqar. 4. Lazo. 5. Xutama. 6. Sair. 7. Jahannam. D.ni qo‘riklovchi farishtaning ismi "Moliki do‘zax" deb ataladi. Qalbida Allohga imoni bo‘lgan bandalar D.da ma’lum vaqt azob tortganlaridan so‘ng o‘sha imonlari sharofati b-n D.dan chiqarilib, jannatga kiritiladi. Faqir-fuqaro, yetim-esirlarga rahm-shafqat qilish, musulmonlar va inson bolasining og‘irini yengil qilish ko‘plab bandalarning D. o‘tidan ozod etilishiga sabab bo‘ladi. Ammo, iymonsiz kishilar, kofir va mushriklar D.dan chiqmay doimiy azobda qoladi.

YEVROPA ISLOM KENGASHI - Yevropadagi 12 mamlakatda ish ko‘ruvchi 30 dan ortiq islom markazlari va tashkilotlarining faoliyatini boshqarib turuvchi organ. 1973 yilda Londonda tuzilgan. Kengash islom tarixi muammolari, dolzarb siyosiy masalalar bo‘yicha anjumanlar o‘tkazadi, faol targ‘ibot ishlari b-n shug‘ullanadi, bir qancha vaqtli matbuot nashrlarini chiqarib turadi.

YEZDRA, Ezra - Qadimiy Ahdda nomi kelgan rohib, Qonunni o‘rgatuvchi shaxs. Qur’onda nomi zikr etilgan Uzayr b-n bir deb hisoblanadi. Kur’onda aytilishicha (9:30), xristianlar Iso Masihni Xudoning o‘g‘li degani kabi yahudiylar Uzayrni Xudoning o‘g‘li deganlar. Rivoyatlarga ko‘ra, yaxudiylar Tavrot solingan kutini yo‘qotganlarida Uzayr ushbu muqaddas kitobni tiklab bergan. Tavrot topilganidan so‘ng Uzayr tiklagan kitob b-n bir xil ekani ma’lum bo‘lgan. Shundan so‘ng yahudiylar Uzayrni Xudoning o‘g‘li deganlar.

YETIM - islom ta’limotiga ko‘ra, onadan emas, otadan ayrilgan norasida (balog‘at yoshiga yetmagan) go‘dak. Chunki, farzand tug‘ilganidan so‘ng uni boqib, voyaga yetkazish otaning zimmasida bo‘ladi. Ye.ning hakqini yeyish katga gunoh hisoblangani kabi uni o‘z kafolatiga olish, unga nisbatan yaxshi muomalada bo‘lish eng ulug‘ savoblardan sanaladi. Bu hakda ko‘plab Qur’oni karim oyatlari va Paygambar hadislari mavjud. Sadaqa berish va har qanday ehson qilishda miskin, faqirlar b-n bir qatorda Ye.ning ham haqqi bor ekani zikr etiladi.

YOSIN, Yasin - Qur’ondagi 36-suraning nomi. Sura avvalidagi "ya" va "sin" harflaridan tashkil topgan "yosin" kalimasi suraga nom bo‘lib qolgan. Bu sura Makkada nozil bo‘lgan va 83 oyatdan iborat. Yo.ning fazli haqida ko‘pgina xadislarda rivoyat qilingan. Ularning aksariyatida Yo. surasi Qur’onning qalbi ekani ta’kidlangan. Shuning uchun "Kur’on qalbi" suraga ikkinchi nom bo‘lib qolgan. Makkada nozil bo‘lgan boshqa suralar kabi Yo. ham asosiy e’tiborini e’tiqod masalasiga qaratadi. Xususan, qayta tirilish, Payg‘ambarlik hamda Alloh taoloning vahtsoniyati masalalariga apohida e’tibor beradi. Surai karimaning boshida Kur’oni karim b-n qasam ichilib, Muhammad (sav)ning haqiqiy Payg‘ambar ekanliklari ta’kidlanadi. Jaholatga botgan quraysh kofirlarining haddan oshib, Muhammad (sav)ni yolgonchiga chiqarganlari haqida so‘z yuritiladi. Shundan so‘ng bir qishloqqa yuborilgan Payg‘ambarlar va ular b-n o‘sha qishloq aholisi orasida bo‘lib o‘tgan hodisalar keltiriladi. Payg‘ambarlikni inkor etganlarning oqibati nima b-n tugaganiga urg‘u beriladi. Iymonga kelgan bir odamning o‘zini qanday tutgani va uning oqibati nima bo‘lgani ham ajoyib uslub b-n bayon etiladi. Keyin esa, Alloh taoloning borliqdagi vahdoniyatiga va cheksiz kudratiga dalolat qiluvchi hodisalar haqida so‘z ketadi. Ko‘rib-qaqrab yotgan yerga hayot kirishi, kecha b-n kunduzning almashinuvi, quyoshning ziyo sochib, o‘z o‘rnida aylanishi, oyning burjlarga chiqib-botib turishi va b. jarayonlar haqida so‘z yuritiladi. Shuningdek, qiyomat kuni va uning dahshatlari, sur chalinib, o‘liklarning qayta tirilishi, ularning mahsharga to‘planishi, kishilarning mo‘min va kofirga ajralishi, ularga mukofot va jazo berilishi kabi mavzularga ham surada o‘rin berilgan. Yo. insonlarning jismoniy azoblarini yengillashtiradi, shuning uchun uni ovoz chiqarib o‘lim to‘shagida yotgan bemor tepasvda yoxud ro‘za vaqtida o‘qiydilar. Yo. dafn marosimida, qabr tepasida ham o‘qiladi. Hadisi shariflarda rivoyat qilinishicha, kimki bu surani ixlos b-n o‘qisa hojati ravo bo‘lishi, och bo‘lsa qorni to‘yishi, tashna bo‘lsa serob bo‘lishi, kiyim-boshga ega bo‘lishi, xavf-xatarda bo‘lsa xotirjamlik topishi, kambag‘al bo‘lsa boy bo‘lishi, mahbus bo‘lsa ozod bo‘lishi, qarzdor bo‘lsa qarzidan oson kugulishi kabi va’dalar bayon qilingan. Yo. surasi yozilgan tumorlarni taqib yurish qadimdan udum bo‘lgan. Sura erkaklar ismida ham uchraydi. YoFAS, Abu Turk (g‘arb manbalarida Iafet, Yafet) s Nuh payg‘ambarning uch farzandidan biri (Som, Xom b-n birga). To‘fondan so‘ng omon qolgan Nuh (as) o‘g‘illariga Yer yuzini bo‘lib bergan. Jumladan, Ye. «otasining hukmi birlan... Atil (Itil) va Yoyiq suvining yoqosig‘a bordi. Ikki yuz ellik yil anda turdi. Taqi vafot tobdi. Sakkiz o‘g‘li bor edi (Turk, Xazar, Saqlab, Rus, Ming, Chin, Qamari, Tarix)» («Shajarayi turk»). To‘ng‘ich o‘g‘li nomidan Yo.ni «Abu Turk» («Turkning otasi») deb ham atashgan. Mirzo Ulug‘bekning yozishiga qaraganda, Yo.ga «Chin Mashriqining boshqa muhitlari, Qomarun tog‘lari va rus yerlari oxirigacha cho‘zilgan oq cho‘qqilar va beshinchi iqpimning qolgan uchdan bir qismi to ma’mur yerlarning oxirigacha va Shimolning zulumotigacha yerlar baxsh etilgan edi... Aytadilarki, Turon zamin va Turkistonni Yo. (as) o‘ziga asrab qo‘ygan edi. Shu sababli uni Abut-turk deyishgan». Qadimda turkiy o‘jalarda yomg‘ir yog‘diruvchi tosh (yada toshi) yordamida duo o‘qib osmondan yomg‘ir-qor yog‘diruvchi kishilar bo‘lgan. Mana shu yada ilmini Ye.ga otasi Nuh (as) o‘rgatgan degan nakd bor. Turk otasining vafotidan so‘ng Yo. uning o‘rniga o‘tirib yurtni boshqargan. Xalq uni Yo. o‘g‘lon deb atagan.

YOQUT HAMAVIY, Abu Abdulloh Shahobiddin Yoqub ibn Abdulloh ar-Rumiy (1179-1229) -mashhur sayyoh, geograf, adib, tarixchi. Bolalik chog‘ida asir olingan. Uni bag‘doddik savdogar Asqar al-Hamaviy Suriyaning Hama (Hamot) shahrida sotib olgan va qullarga xos ismlardan Yokut ismini berib, Hamaviy nisbasi b-n atalgan. Yo.H. savod chiqargach, xo‘jasining tijorat ishlarini tartibga solib turgan. Keyinroq savdo ishlari b-n xo‘jasiga hamroxdik qilib ko‘p mamlakatlarni kezgan. 20 yoshida qullikdan ozod qilingach, Bag‘dod sh.ga borib, ilm o‘rganishni davom etgargan. 13-a. boshida Xurosonning Marv sh.da yashagan. 1213 y. safarga chiqib, 16 y. davomida Suriya, Falastin, Misr, Arabiston ya. o. janubi, Iroq, Eron, Afgoniston, Movarounnahrda bo‘lib, geografiya, tarix, filologiya, etnografiyaga oid ma’lumotlar to‘pladi. Manbalardan Yo.H. yozgan qariyb o‘nta asarning nomi ma’lum. Shulardan 1224 y. yozib tugatgan 14 jildli toponimik asari «Mu’jam ul-buldon» («Mamlakatlar qomusi»)da Farg‘ona vodiysi shahar va qishloklariga oid ma’lumotlar ham bor. Yetti jilddi «Mu’jam ul-udabo» («Adiblar qomusi») biografik asarida 7-13-a.lar boshigacha yashagan va arab tilida ijod qilgan qariyb 1100 olim mufassir, muhaddis, faqih, adiblar hakidagi ma’lumotlarni jamlagan. Asarda, jumladan, O’rta Osiyoning Xorazm, Buxoro, Marv, Axsjat, Samarqand, Farg‘ona, Forob kabi shahar va viloyatlaridan chiqqan olimlar (Abu-l-Vafo Muhammad Axsikatiy, Abu Rashod Axmad Axsikatiy, Abu Nasr Forobiy, Mansur ash-Shoshiy, Abu-l-Hasan O’zgandiy va b.)ning nomi zikr qilingan. «Mu’jam ul-udabo»da muallif buxorolik Ifriqiy ijodidan bahramand bo‘lganligani ta’kiddagan. Bu ikki yirik asar qo‘lyozmasi bizgacha yetib kelgan, ular Yevropa va Yaqin Sharq mamlakatlari kutubxonalarida sakdanmoqtsa. Yo.H. asarlari 13-a.gacha bo‘lgan davr geografiyasi, adabiyoti, tili, tarixini o‘rganishda muhim manba sanaladi.

JABARIYLAR (arab. jabr so‘zidan - zo‘rlik ishlatish, majbur qilish ma’nosida) - 7-a. oxiri - 8-a. boshida islom ilohiyotida paydo bo‘lgan oqim tarafdorlari. J. islomda taqtsir masalasida adashgan deb tan olingan firqalardan biri hisoblanadi. J. axdi sunna val jamoada tan olingan takdir masalasini inkor qiladi. J. inson takdirini xudo mutlaq oldindan belgilab qo‘ygan, insonda hech qanday iroda va faoliyat erkinligi yo‘q, bular faqat xudoda mavjud, inson esa, ana shu faoliyatni o‘zlashtirib olish imkoniyatiga ega, degan aqidalarni ilgari surgan. Iroda erkinligi tarafdori bo‘lgan qadariylarga J. qarshi bo‘lgan. Shuningdek, J. turli davrlarda ma’lum muddat hokimiyat tepasida bo‘lgan xalifalarga ta’sirini o‘tkazib, siyosiy hayotda muhim rol o‘ynagan. Natijada o‘ziga qarshi oqim va mazhablarga tazyiq o‘tkazgan. J.ni hokimiyat tepasida turgan umaviylar qo‘llab-kuvvatlab, ularga qarshi bo‘lgan diniy firqa va siyosiy guruxlarni ta’qib ostiga olgan. JABROIL - islomda to‘rt bosh farishtadan biri (Mikoil, Isrofil, Azroil b-n birga). Alloh amrlarini Payg‘ambarlarga yetkazib, vahiy keltiruvchi (xabar beruvchi), samoviy ofatlarni yer yuzida ijro qiluvchi farishta; barcha Payg‘ambarlarga jumladan Payg‘ambarimiz (sav)ga ham xudo tarafidan kelgan vahiylar farishtalar ulug‘i J. orqali kelgan. J. Allohning irodasi b-n Muhammad (sav)ga Qur’on oyatlarini yetkazib bergan Qur’oni karimda J. "muqaddas ruh" "olijanob elchi" nomi b-n tilga olinadi Qur’ondan keyingi rivoyatlarda J.ni avvals Muhammad (sav) hayotlaridagi o‘rni batafsil bayon qilingan. U Rasulullohga me’roj kechasi hamroh bo‘lib, u zotni ehtiyot qilgan va yo‘l yo‘riqlar ko‘rsatgan, harbiy yurishlarda va ilohiyotga doir munozaralarda ko‘maklashgan J. boshqa Payg‘ambarlar tarixida ham muhim o‘rin tutgan. Alloh taolo Odamatoni yaratish uchun J.ni tuproq keltirishga yuborgan, J Odamato jannatdan quvilganida unga g‘amxo‘rlik qilgan, Nuh (as)ni xalos bo‘lishiga yordamlashgan va Ibrohim (as)ning o‘g‘illarini qutqargan, Yusuf (as)ni ko‘p tillardan boxabar qilgan, Dovud (as)ga sovut yasashni o‘rgatgan Sulaymon (as)ga yordamlashgan, Zakariyo (as)ga Yah’yo (as)ni tug‘ilishini bashorat qilgan va b. JAZAVA (arab. "jazaba" so‘zining buzilgan shakli) - kuchli asab qo‘zg‘alishi, o‘z xatti-harakatlarini nazorat qilolmay qolish xayolot va voqelik o‘rtasidagi muvozanatning yo‘qolishi natijasida yuzaga keladigan holat J-ning eng ko‘p turlari odatda shialikdagi "shaxsey-vaxsey"d,a uchraydi. Tasavvuf istilohida esa, J. tariqat ahlining ilohiy ishq ta’sirida shavku zavqqa tulishi, zikr va samo’ asnosida o‘zidan ketish holatlari sifatida talqin etiladi.

"JAMOATI ISLOMIY" - Hindistonda 1941 y. barpo bo‘lgan umumhindiston partiyasi. 1948 y. uning asosida mustaqil "Jamoati islomiy hind" tarkib topdi. Hoz. vaqtda u so‘l islom oqimlarining umumiy g‘oyaviy uyushmasi sifatida Pokiston, Hindiston va Bangladeshda (1971 y.dan) faoliyat olib borayotir. "J.I."ning nazariy dasturini pokistonlik Abul A’lo Mavdudiy (1981 y.v.e.) ishlab chiqqan. Partiyaning nizomiga ko‘ra, rahbariyat tarkibi islomiy qoida - mushovara (maslahat) asosida tuziladi. Tashkilotni barcha a’zolar tomonidan saylangan amir boshqaradi. Partiyaga a’zolik cheklangan. Unga "shaxsiy va ijtimoiy hayotda shariat qonunlariga qatiy rioya qiladigan", sinov muddatini o‘tagan hamda qasamyod qilgan shaxslar qabul etiladi. Mavdudiy ta’biri b-n aytganda, Pokistonning atigi 4-5% aholisi haqiqiy musulmon xisoblanishi mumkin. Shu boisdan partiyaning go‘la huqukli a’zolari soni uncha katta emas (2500-3000), ammo uning asosiy kuchini behisob "tarafdorlar" va "xayrixohlar" tashkil etadi. "J.I." ijtimoiy jihatdan zyolilar, talabalar, kichik mulkdorlar va shahar quyi tabaqalari hamda harbiylarning eskilikni yoqlovchi toifalaridan tarkib gopgan. Partiyaning asosiy maqsadi - islom davlatini tuzishdir. Bunday davlat tuzumini Mavdudiy "teodemokratiya" deb atadi va u "yangi tipdagi (ya’ni o‘ziga o‘xshagan) ulamolar tomonidan boshkdrilishi kerak". A. Mavdudiy vafot etgach, partiyaga Mian Mohammad, Rafur A.hmad va Mavdudiyning o‘g‘li - Mavlono Faruqiy rahbarlik qilmoqda.

JANABA, j u n u b ("ifloslanish"; sinonimi najasa) - ifloslantiruvchi xatti-harakatlar yoxud holatlar natijasida diniy marosimdagi nopoklik. J. masalalari fiqhning ibodat bo‘limida talqin etiladi. Ifloslantiruvchi narsalarga quyidagilar kiradi: a) inson tanasidan chiqargan barcha narsa, jumladan uning axlati, siydik, maniy, qusug‘i, yiring, hayz qoni, ba’zi mazhablarga ko‘ra yaradan oqqan qon, kesilgan soch va tirnoklar va b.; b) harom o‘lgan hayvon, ishlov berilmagan teri, shox, ichak va b.; v) vino va b. mast qiluvchi va gangituvchi moddalar (agarda ular tibbiy maqsadlarda ishlatilmasa); g) cho‘chqa, vahshiy hayvon va qushlar go‘shti; d) ko‘rinishi va hidi badbo‘y, yaramas bo‘lgan barcha narsalar. Ifloslanib qoluvchi holatlarga, yuvilmagan o‘likka, agarda u shahid ketmagan bo‘lsa qo‘l tekkizish, qon oqishi, jinsiy aloqa, hayz ko‘rish, tug‘uruq, og‘ir kasallik, ayniqsa bemor hushidan ketgan bo‘lsa, olis va uzoq safarga chiqish, shuningdek, inson o‘z xohish-irodasidan tashqari u yoki bu man etilgan narsaga qo‘l urib qo‘yishi kabilar kiradi. Kundalik jihozlar, uy-joy va kiyim boshning ifloslanib qolishi xuddi o‘shanday holatlarda yuz beradi, mas., xonadonga daydi it kirib qolsa, idishga vino kuyilsa yoxud unga cho‘chqa go‘shti solinsa, kiyimga qon tegsa va b. Agarda ifloslanish gunoh ish yoki qonunga xilof faoliyat b-n bog‘lanmagan holatlarda sodir bo‘lsa, mas., qassob yoki ko‘nchining ishi b-n bog‘liq holatda ro‘y bersa, g‘usl qilish b-n poklaniladi. Agarda u qandaydir man etilgan xatti-harakatlar oqibatida sodir bo‘lgudek bo‘lsa, mas., g‘irt mast bo‘lguncha vino ichilsa, man etilgan aloqada bo‘lsa va b., u holda gusldan tashqari tavba qilish zarur bo‘ladi va kafforat berishi lozim. Ifloslangan narsalar va xonalar yaxshilab tozalanadi, yuviladi va shamollatiladi, bunda ifloslanishdan xalos bo‘lish niyatini tasdiklovchi duolar o‘qiladi.