JANDA - q. Xirqa.

JANNAT (arab. - bog‘, bo‘ston, uchmoh; fors. - behisht; dor us-salom, dor ul-baqo, dor ul-oxir, dor ul-muqoma, dor ul-muttaqin, bog‘i eram, firdavs, illiyun va b. nomlari bor) — taqvodor dindorlar narigi dunyoda rohat va farog‘atda yashaydigan joy. Qur’onda J. haqida bir necha yerda bayon qilingan (47: 15-55: 46-78; 76: 11-22). Diniy aqida bo‘yicha, bu dunyodagi hayoti davrida imonli holida ezgu ishlar b-n shug‘ullangan kishilarga Alloh tomonidan J.dan joy beriladi. J.dagi hayot abadiy, bezavoldir. J.dagilarni Alloh turli ne’matlar b-n ta’minlaydi. U yerda g‘am-g‘ussa va tashvish yo‘q. Odamlarning yaxshi ko‘rgan barcha narsasi muhayyo etiladi, hatto juftlari ham birga bo‘ladi. Qur’onda J. daraxtzor ostidaga ariklarda zilol suvlar oqib turadi, deb ta’riflanadi. U yerda insonlar qarimaydi va kasal ham bo‘lmaydi. Diniy ta’limotda ta’kidlanishicha, J.da havzi Kavsar mavjud bo‘lib, uning suvi oq va sovukligi hamda xislatlari ta’riflanadi. Havzi Kavsardan J. axli suv ichadi.
Islom diniga ko‘ra, J.ning sakkiz darvozasi bor. Bular Payg‘ambarlar, shahidlar, siddiq bandalar va saxiylar; namozxonlar; zakot beruvchilar; amri ma’ruf, nahyi munkar qilgan mo‘minlar; nafsu shahvatini jilovlab yurganlar; haj va umra qilganlar; Alloh yo‘lida jiddu jaxd qilganlar; taqvodorlar va ota-onasini rozi qilganlar va ro‘zadorlar kiradigan darvozalardir. J.ni qo‘riklovchi farishta "Rizvoni jannat" deb ataladi. J.da eng oliy ne’mat - Allohning diydorini ko‘rishlik hisoblanadi.

JANOZA - islomda dafn etish marosimi; mayyit, murda, tobut. Qur’onda J. to‘grisida hech qanday ko‘rsatma berilmagan. Fiqhga oid asarlarda J.ga batafsil tavsif berilgan. J. marosimi turli musulmon mamlakatlarida turlicha bo‘lib, islomgacha bo‘lgan davrda ushbu xalklarda mavjud bo‘lgan tegashli urf-odatlar b-n qorishib ketgan. Biroq, amalda hamma yerda rioya qilinadigan asosiy qoidalarni ajratib ko‘rsatish mumkin. O’lim yaqinlashib kelayotganini sezgan musulmon kalimai shahodat keltirishi lozim. Agar uning o‘zi buni amalga oshira olmasa, uni boshqa odam qulog‘iga shivirlab aytishi lozim. Bemor "Yesin" surasini o‘qishi yoki eshitishi kerak. O’lim sodir bo‘lgandan keyin murdaning yuzi qiblaga qaratib qo‘yiladi. Undan so‘ng murdani odatda maxsus odam - g‘assol yuvadi (g‘usul qiladi). G’usuldan so‘ng murda 2-5 qavatdan iborat toza matoga o‘ralib kafanlanadi. Kafanlik odatda, oq, yashil, qora mato bo‘lishi mumkin. Murdaning ko‘zini yumib, engagi bog‘lanadi. Tizzalari bir-biriga bog‘lanib, qo‘llari ko‘kragiga buklab qo‘yiladi. Shundan so‘ng uyida yoki masjidda marhumga J. namozi o‘qiladi. O’z joniga qasd qilgan va dinsizlarga J. o‘qilmaydi (9:84/85). Chaqaloq loaqal bir marta ovoz chiqarib yishagan bo‘lsa unga J. o‘qiladi. "Shahid ketganlar" g‘usul qilinmaydi va qanday kiyimda qazo qilgan bo‘lsa, o‘sha kiyimda dafn etiladi. J. o‘qilmaydi. Agar o‘lim ertalab sodir bo‘lgan bo‘lsa, o‘sha kuni (imkon boricha, kun botgunga qadar), agar kunduzi yoki kechasi vafot etgan bo‘lsa ertasiga dafn etiladi. Ayollar odatda, dafn marosimida qabristonga borishmaydi. Ularning qattiq ovoz chiqarib yig‘lashlari ham man etiladi. Qabrga mayyitning yaqin qarindoshlarini tushirishadi va uning yuzi qiblaga qaratib qo‘yiladi. Qabr imkon boricha kengroq qilib kavlanadi, uning yon burchagida tuynuk bo‘lib, undan pastga qaragan lahadga tushiladi. Unda e’tiqodga ko‘ra, Munkarnakir savol-javobga kelganda mayyit "o‘tira oladigan" bo‘lishi lozim. Buning uchun kafandagi bog‘ichlar ham bo‘shatib (echib) qo‘yiladi. Dafn marosimi Qur’on sura (odatda 1, 2, 18, 36, 44, 97-sura)larini o‘qish b-n yakunlanadi.

JANOZA NAMOZI - vafot etgan musulmonlar uchun jamoat bo‘lib o‘qiladigan namoz. Mayyit yuvilib, kafanlanadi, masjidga keltiriladi. Jamoatning oldiga yuqoriroq yerga qo‘yiladi. Imom jamoatning oldiga o‘tib J.n.ni o‘qiydi. J.n.ni o‘quvchi kishi avval: "Niyat qildim ushbu marhum uchun J.n.ni o‘qimoqqa, iqtido qildim ushbu imomga. Xolisan lillohi Taolo", deb niyat qiladi. Imom baland ovoz b-n, qolganlar imomga iqtido qilib ichda "Allohu Akbar" deb qo‘llarini bog‘laydi. Iqtido qilib o‘quvchi ichida takbir aytib qo‘llarini bog‘laydi. So‘ngra ovoz chiqarmasdan "Sano"ni o‘qiydi: "Subhanakallohumma va bihamdika va tabarokasmuka va ta’ala jadduka va la ilaha g‘oyruk". So‘ngra imom b-n birgalikda takror takbir aytiladi. Lekin qo‘llar ko‘tarilmaydi. Solli va Barik duolari o‘qiladi. Takror yana qo‘llar ko‘tarilmagan holda takbir aytiladi, janoza duosi o‘qiladi. Janoza duosini bilmaydiganlar esa, Qunut duosini yoki duo niyati b-n Fotiha surasini o‘qisa ham bo‘ladi. So‘ngra imom b-n birgalikda takror takbir qilinib oldin o‘ngga, keyin chapga salom beriladi. J.n. o‘qilib bo‘lganidan keyin mayyit mozorga olib boriladi, qabrga qo‘yiladi, ruxdariga bag‘ishlab Qur’on tilovat va duo qilinadi.

JA’FAR as-SODIQ, to‘liq ismi Ja’far ibn Muhammad Abu Abdulloh (taxm. 700-765) - shialiqdagi ja’fariylik mazhabi asoschisi, shialarning 6-imomi. "Sodiq" laqabini to‘g‘ri so‘z bo‘lganligi uchun olgan. Madinada tug‘ilgan. J.as-S. nasabi ota tomondan hazrat Aliga, ona tomondan hazrat Abu Bakr Siddiqqa. borib taqaladi. J.as-S. siyosiy faoliyatda mutlaqo qatnashmagan, imomlikka da’vogarlik ham qilmagan. U hokimiyat uchun qurolli kurash olib borishning dushmani edi, o‘z qarindoshlarining (739-740 y.larda Zayd ibn Alining Kufada, 762 y. Muhammad an-Nafs az-Zakiyning Hijozda) chiqishlarini qoralagan. Lekin diniy fanlar (hadis, tafsir, fiqx)ni o‘rganishda oilaviy an’anani davom ettirgan va "mo‘‘tadil" shialarning ma’naviy rahbari bo‘lgan. U fiqh va ilohiyot masalalari muhokama qilinadigan majlislar tashkil etgan. Rasululloh avlodlari (axdi bayt)ning eng ko‘zga ko‘ringan olimlaridan biriga aylangan. J.as-S. din usullarini ishlab chiqqan. Uning kimyoga oid bir necha risolalari bo‘lgan. Hoz. ba’zi musulmon ulamolari J.as-S. "arab ilmiy an’anasining otasi" degan fikr bildiradilar.

JA’FARIYLIK - shialikdagi diniy-huquqiy mazhab. Unga Ja’far as-Sodik, asos solgan, deb hisoblasalar-da, aslida 9-10-a.larda bir necha mujtahid va ilohiyotchilar tomonidan ishlab chiqilgan. J. sunniylikdaga 4 mazhab (hanafiylik, molikiylik, shofi’iylik va hanbaliylik) qatori islomda 5-diniy-hukuqiy mazhab (imomiylar) deb tan olingan. J. imomiylik yoki isnoash’ariylar deb ham yuritiladi. Shialikdagi imomiylik mazhabi o‘zining shariat hukmlarini Imom Ja’far as-Sodiq(ra) fiqhidan olgani uchun J. deb nomlanadi. Bu mazhabda ijtihod eshiklari ochiq hisoblanib mujtahid Qur’on va sunnatga tayangan holda ijtihod qilishi mumkin. J. mazhabining sunniylikdagi mazhablardan asosiy farqi: ja’fariylar qiyosni Qur’on, sunna, ijmo’dan keyingi shariat manbai ekanligini rad qiladi, shialikdagi imomlar nakllarinigina tan oladi, vaqtinchalik nikoh (mut’a)ga yo‘l qo‘yadi, xavf paydo bo‘lgan chog‘da o‘z e’tiqodlarini yashiradi, ijtihod (diniy va huquqiy masalalar bo‘yicha mustaqil fikr yuritish)ga imkon yaratadi. J. 16-a. boshlaridan Eronda hukmron diniy-hukuqiy mazhabga aylangan.

JAHANNAM - q. Do‘zax.

JAHM ibn SAFVON, Abu Muhriz (? - 745) - mashhur ilohiyotchi, jabariylar vakili, voiz. Umaviylarning Xurosondaga noibi Nasr ibn Sayyorga qarshi qaratilgan qo‘zg‘olonda qatnashib asirlikka tushgan va qatl etilgan. J.i.S. musulmonlar an’analarida Qur’onning yaratilganligi g‘oyasini birinchi bo‘lib aytgan Joid ibn Dirhamning shogardi. U qazo va qadarga ishonish tarafdori bo‘lib, antropomorfizm (xudoni insonga o‘xshash qiyofada deb bilish)ning dushmani edi. J.i.S. ta’kiddashicha, insonning ixtiyori o‘zida emas, uning xohishi va orzulari amalga oshmaydi, u mustaqil harakat qilishdan mahrumdir. Imon-Alloh haqidagi bilimdir, imonsizlik -Alloh haqida hech narsa bilmaslikdir. Agar inson Allohni tanigan-u, so‘ngra so‘zda undan yuz o‘girgan bo‘lsa ham, u imonli bo‘lib qolaveradi. Imon (Alloh haqidagi bilim) payg‘ambardan oddiy musulmongacha - hamma uchun birdir. Mu’taziliylar kabi J.i.S. ham xudoni ko‘z b-n ko‘rish imkoniyatini rad qildi, Kur’onning yaratilganligani va vahiy kelguncha akliy bilim zarurligini e’tirof etdi. U Alloh imkoniyatlarining ham chegarasi borligi haqida mulohaza yuritdi. Vafotidan keyin uning nomi b-n ataluvchi jahmiya ilohiyot maktabi shakllandi. 9-a.da sunniylik va mu’taziliylik oqimlariga mansub ilohiyotchilar bu ta’limotni "rad etuvchi" juda ko‘p asarlar yozdilar. Ular ichvda Ahmad ibn Hanbal, Ibn Qutayba, Dorimiy va b. bor edi.

JIZYA (arab. - jon solig‘i) - dastlab arab xalifaligida, keyinchalik boshqa musulmon davlatlari (jumladan, O’rta Osiyo) da musulmon bo‘lmagan fuqarolardan olingan jon soligi. J. balogatga yetganlarga solingan (qariyalar, ayollar, bolalar, kul va ishga yaroqsizlar esa J.dan ozod qilingan). J., asosan, pul va natura tarzida undirilgan. J. 3 xil bo‘lib, yilda bir marta olingan. Ishga yaroqli er kishidan 12 dirham, o‘rta holdan 24 dirham, boydan esa 48 dirham olingan. Zero, musulmon davlati, musulmon bo‘lmagan fuqarolarni ham hukuklarini himoya qilishi, ularni tashqi va ichki tajovuzdan saqlashi lozim. Shuning evaziga undan J. olinadi. 48 dirham beruvchi har oyda 4 dirhamdan, 24 dirham beruvchi har oyda 2 dirhamdan, 12 dirham beruvchi har oyda 1 dirhamdan beradilar. Agar ular islomni qabul qilsalar J.dan ozod qilinganlar.

JIN (arab. to‘silgan, ya’ni odamlar ko‘zidan to‘silgan narsa; ko‘pligi - ajina) - Alloh yaratgan uch toifadagi aklli mavjudotlardan biri (farishtalar va odamlar b-n bir qatorda). Kur’oni karim nozil bo‘layotgan paytda arab qabilalari Jlarga maxfiy, noravshan xudolar deb e’tiqod qilardilar. Ular J.larning nasabi Alloh taologa yetib boradi, uning J.lardan sheriklari bor, degan buzuq e’tiqodga ham bo‘ysunishardi. Shuningdek, arablar J.lar g‘oyibdan xabardor, folbin va munajjimlarga osmon sirlarini aytib turishadi, degan o‘yda edilar. Arablarda Jlarning hukmi yer yuzida o‘tadi, degan xom xayol bo‘lib, agar ulardan birortalari ma’lum bir yerga borib yotib qolmoqchi bo‘lsalar, "Ushbu joyning xo‘jayin J.idan panoh so‘rayman", degan ma’nodagi duoni qilishardi. Hoz. vaqtgacha kishilarda yuqoridagi aytiladiganlarga o‘xshash turli-tuman buzuq, bid’at-xurofotdan iborat tushunchalar mavjud va ular bu yolg‘on e’tiqodga bo‘ysunadilar. Islom ilohiyotchilari J.larning mavjudligini tan oladilar. Shu b-n birga J.lardan kutiladigan mavhum qo‘rqinch va xavfu xatarni ham rad etadi. J.lar haqiqatda bor mavjudotlar bo‘lib, asli o‘tdan yaratilgan. J. so‘zining lug‘aviy ma’nosi avval aytilganidek, to‘silgan degani, ya’ni odamlar ko‘zidan to‘silgan narsa. Shu sababli ham u insonlarga ko‘rinmaydi. Ular o‘zlari ko‘rinmay turib, odamlarni va b. narsalarni ko‘rishlari mumkin. Shu b-n birga turli shakllarga kirishlari ham mumkin. J.lar erkak va ayol jinsiga mansub, dashtu biyobonlar, tog‘ va o‘rmonlarda yashaydi. Ular bir necha toifadan iborat, g‘ul, ifrit, silot toifasidagilari mashhur. Shaytonlar J.larning yovuzlaridir. Qur’onga ko‘ra, Muhammad (sav)ni Alloh insonlarga ham, J.larga ham yuborgan. J.larning bir qismi Rasululloh tomonidan o‘qilgan Qur’on tilovatini eshitib, dinga e’tiqod qo‘ygan va islomni targ‘ib qilgan. Ularning ichida ham xuddi odamlarga o‘xshab imonsiz-imonli, yaxshi-yomon, adashgan va hidoyatda yurganlari, firibgar va soddalari bor. J.lardan ham Qur’onga, Payg‘ambar (as)ga imon keltirib yaxshi yo‘lda yurganlari jannatga, imonsiz bo‘lib yomon yo‘lda yurganlari do‘zaxga tushadilar. Ular odamlarga hech qachon yordam bera olmaydilar va g‘oyib sirlarini bilmaydilar, chunki Kur’oni karim nozil bo‘lgandan so‘ng ular bu xislatlardan mahrum bo‘lganlar. "Saba’" surasida bir guruh J.lar Sulaymon (as)ga xizmatkor bo‘lganliklari, u zot hassaga suyanib turib vafot etganliklaridan so‘ng ham tirik, kuzatib turibdi, deb o‘ylab, mashaqqatli ishda davom etganliklari haqidagi oyatlar bor.
Islomdan avvalgi vaqtda Jlar osmonga chiqib maloikalarning o‘zaro suhbatlarini, jumladan yaqin kunlarda sodir bo‘ladigan ba’zi ishlar haqidagi ma’lumotlarni yashirin eshitib, yerdaga folbinu munajjimlarga birga o‘nni qo‘shib yetkazishar edi. Oradan ancha vaqt o‘tib, osmon xabariga quloq osgani chiqsalar, ularni yulduzlardan uzilib chiqqan uchqunlar urib haydaydigan bo‘lib qolibdi. Ular yerga o‘z qavmlari huzuriga qaytib, "Nima bo‘ldi ekan, bizni uchqunlar quvadigan bo‘lib qoldi-ku? deyishadi. Shunda ba’zilari, dunyoda ulkan, olamshumul o‘zgarish bo‘lgan bo‘lsa kerak, deyishadi. Mashriqu mag‘ribni kezib bizdan osmon xabarini to‘sgan narsani qidirish zarur, degan qarorga kelib, safarga otlanadilar. Rivoyatlarda nakl qilinishicha, Nasiybin nomi b-n ataluvchi joyda yashovchi J.lardan yetti nafari Payg‘ambarimiz (sav) bomdod namozini qiroat qilayotganlarini eshitib to‘xtashgan, bizdan osmon xabarini to‘sgan narsa shu, deb o‘z qavmlariga qaytib, bo‘lgan hodisani aytadilar. Shunda Alloh taolo O’z Payg‘ambariga "Jin" surasini nozil qildi.