ZAYD ibn SOBIT, Abu Xorija (Abu Said) Zayd ibn Sobit ibn az- Zahhok al-Ansoriy al-Xazrajiy (taxm. 615 - taxm. 665) -Muhammad (sav)ning kotibi, Qur’on yozma matni tuzuvchisi. Xazraj qabilasidan. 11 yoshida islomga kirgan va Muhammad (sav) huzurida Qur’onni o‘rgangan. Sahobalarning yetuk namoyandalaridan biriga aylangan. Oromiy (suryoniy) hamda yahudiylar xati (yozuvi) va tilini bilgan. Muhammad (sav) vafotidan so‘ng xalifa Abu Bakr as-Siddiq (ra) unga Qur’on matnini jam qilishni buyurgan. Xalifa Usmon ibn Affon (ra) davrida (650 y.dan so‘ng) unga uch makkalik (Abdulloh ibn az-Zubayr, Sa’d ibn al-Asom, Abdurahmon ibn al-Horis) b-n birga Qur’onning rasmiy yozma matnini tuzish topshirilgan. Tuzilgan bu to‘plam "Mushaf", "Usmon mushafi" nomi b-n yuritilgan. Uni xalifa Usmon (ra) birdan-bir to‘g‘ri va barcha musulmonlar o‘qishi uchun majburiy matn, deb e’lon qilgan. Undan farq qiladigan to‘plamlarning barchasini yo‘qotish haqida buyruq berilgan. Z.i.S. shuningdek mol-mulkni taqsimlash qoidalari (faroiz) ning bilimdoni, hazrat Umar (ra) davrida qabilalar devonini tuzuvchilardan biri ham bo‘lgan. Xalifa Usmon (ra) davrida Madinada xalifaning xazinaboni bo‘lgan va qozilik qilgan.

ZAYD ibn HORISA (? - 629) - sahoba, Muhammad (sav)ning ozod qilgan quli va tutingan o‘g‘li. Yoshligidan Payg‘ambar (as) oilasida tarbiyalangan. Xadichadan keyin makkalik ilk musulmonlarning uchinchisi, Qur’onda zikr qilingan birdan-bir sahoba (Ahzob, 37). Zaydning otasi Horisa qadoa qabilasidan edi. Kichik yoshdaga Zayd onasi b-n birga qabila ziyoratiga borayotib asir tushgan, Makkaga keltirib Ukoz tijorat markazida sotilgan. Bozordan hazrati Xadichaga atab sotib olingan. Zaydni keyinchalik Xadicha onamiz hazrati Muhammad (sav) ga hadya qilgan. Rasuli Akram (sav) esa, uni qullikdan ozod etganlar va Zayd otasi va qabilasiga qaytib ketishni istamagach, uni farzandlikka qabul qilganlar. 3. Badr jangidan tortib Muta jangida shahid bo‘lgunga qadar barcha g‘azavotlarda Muhammad (sav) b-n birga bo‘lgan. Payg‘ambar (as) chor atrofga yuboradigan sariyyalarga (o‘zlari bo‘lmagan qo‘shinlarga) doimo Zaydni amir etib tayinlaganlar. Zayd Muta jangida kdtnashgan askariy qo‘shinga amirlik qilgan va jangda halok bo‘lgan.

ZAYDIYLAR - shialikda vujudga kelgan firqa tarafdorlari. 8-a. o‘rtalarida paydo bo‘lgan. Arab xalifaligida ziddiyatlar keskinlashib, guruhlar o‘rtasidagi kurash kuchaygan, umaviylar hokimiyati inqirozga uchragan davrda vujudga kelgan. Firqa shialarning 5-imomi Muhammad al-Bokirning ukasi Zayd ibn Ali Zayn al-Obidin nomi b-n atalgan.
864 y.da Z. qo‘zg‘oloni Shim. Eronda g‘alaba qilib, mustaqil davlat vujudga keldi. Tabariston, Daylam, Gilon viloyatlarini o‘z ichiga olgan bu mustaqil davlatdagi Z. imomlari 300 yilcha hukmronlik qilgan. 901 y.da Z. Yamanda ham hokimiyatni qo‘lga kiritib, mustaqil davlat tuzgan. Yamanda Z. hukmronliga 1962 y. 26 sent. inqilobigacha, ya’ni Yaman respublika deb e’lon qilinguncha davom etgan. Z. Zaydni so‘nggi 5-imom hisoblab, undan keyingi shia imomlarini tan olmaydi. Ular o‘z aqidalari va marosimlari jihatidan shialar va sunniylar o‘rtasida turib, har ikkala oqimga nisbatan murosasozlik yo‘lini tutadi. Z. yashiringan imom Mahdiyga ishonmasliklari, Alidan ilgarigi uch xalifa (Abu Bakr, Umar, Usmon)ni la’natlamasliklari, taqiyya tamoyilini va muta (yoki siyg‘a) nikohini inkor etishlari b-n shialardan, avliyolar va mozorlarga sig‘inishni hamda darvishlik va zohidlikni inkor etishlari b-n sunniylardan ajralib turadilar. O’z aqidalarida mu’taziylardan iroda erkinligi va Qur’onni Alloh yaratganligini, xorijiylardan esa, diniy e’tiqodni amaliy faoliyat b-n mustahkamlash tamoyillarini qabul qilib olganlar. Hoz. Yaman aholisining yarmidan ko‘prog‘i Z. firqasiga mansub. Saudiya Arabistonida, Pokiston va b. davlatlarda xam bor

ZAYNIDDIN BOBO, Shayx Abu Bakr Zayniddin boboKo‘yi Orifon Toshkandiy (1164-1259) - shayx. Otasi Shayx Shahobiddin Abu Hafs Umar Suxravardiy, Bag‘dodning katta mutasavviflaridan bo‘lgan, suxravardiya tariqatiga asos solgan. Shayx Shahobiddin Suxravardiy 1215 y. Bag‘dod xalifasining elchisi sifatida xorazmshoh Muhammad huzuriga kelgan. Shunda Z. ham otasi b-n Movarounnahrga kelgan va keyinchalik Shosh (Toshkent)da, shaharning Ko‘kcha dahasidagi Ko‘yi Orifon mahallasi (laqabi shundan)dagi mavjud maqbara chillaxonasida hayot kechirgan va tasavvuf b-n shug‘ullangan. Tarixiy manbalarda Z. "sayyidlarning ulug‘i va sharif kishilarning karomatlisi va buyugi", "oriflarning qutbi va ishonchli rahnamosi" deb ta’riflanadi. Amir Temur 1391-92 va 1402 ylarda Z. maqbarasini ziyorat qilgan va ta’mir ettirgan. Z. Toshkentda vafot etgan.

ZAYNIDDIN BOBO MAQBARASI, Shayx Zayniddin bobo maqbarasi  - Toshkentdaga me’moriy yodgorlik (13-14-a.lar). Amir Temur Ko‘kcha darvozasi tashqarisidagi Orifon qishlog‘iga dafn etilgan Zayniddin boboga atab soldirgan. Arxeologik tekshirishlarga ko‘ra, yodgorlik yonida joylashgan chillaxona 12-13-a.larga, maqbara o‘rnida bo‘lgan xonaqoh 14-a.ga oid. Maqbara devori asosi 16-a.da qurilgan, tepasi va peshtoqi 19-a. oxiri - 20-a. boshlarida ta’mir etilgan. Tashqi gumbaz baland asosga o‘rnatilgan. Yog‘och darvozaga ustaning nomi -"Mirsharob Abdumo‘min o‘g‘li" o‘yib yozilgan. Darvoza tepasidagi deraza o‘rnida yog‘och panjara saqlanib qolgan. 13-14-a.larda maqbara atrofida qabriston vujudga kelgan.

ZAKARIYO (as) - Qur’onda nomi zikr qilingan payg‘ambarlardan biri. Z. (as) Qur’onda 8 joyda zikr qilingan. 3. (as)ning nasabi haqida Qur’onda biron narsa deyilmagan. Z. (as) yoshi ulg‘ayganda ham befarzand edi. Shu sababli o‘zlaridan keyin "Bani Isroil" qabilasining ahvoli ne kechar ekan, deya ko‘p o‘ylardi. Chunki, ular shariat ahkomlariga yaxshi rioya qilmas, Z. (as)dan keyin ularga nomaqbulroq kishi sardorlik qilsa, ular zalolat ko‘chasiga kirib ketishlari aniq edi. Qur’onda kelganqtsek, o‘zini ibodatga bag‘ishlagan Maryamga Z. (as) kafillik qilar, zero, Z. (as) Maryamning xolasining eri edi. Z. (as) masjiddan Maryam uchun maxsus joy hozirlab, har kuni uning holidan xabar olib turar edi. Masjidda Maryamga g‘oyibdan turli taomu sharbatlar, mevalar in’om etilayotganini sezgan Z. (as) uvdan bu nozu ne’matlar qaerdan kelayotganini so‘radi. Maryam bularning barchasi Allohning marhamati ekanligini aytdi. Shunda, Allohning har narsaga qodir ekanini bilgan Z. (as) Allohning marhamatidan umid qilib, qarib, zaif bo‘lib qolgani va befarzandlik dog‘i uni kuydirayotganini arz etib, Alloxdan iltijo b-n farzand so‘radi. Farzand so‘rashidan asosiy maqsad nasl qoldirish va o‘zidan keyin qavmu qarindoshlarini yomon yo‘lga yurib ketishlaridan saqlab, ular orasida odilona hukm yurgazadigan o‘rinbosar bo‘lishini istagan edi. Bu hakda Ol Imron surasi 37-38-oyatlarda va Maryam surasi 2-7-oyatlarda bayon qilingan. Alloh taolo Z. (as)ning duosini qabul etganini, Yahyo ismli farzand dunyoga kelishi bashoratini maloikalar Z. (as)ga yetkazadilar. Z. (as) "o‘zim qari, xotinim yoshligidan befarzand bo‘lsa, endi bu xushxabar qanday bo‘lar ekan" deb taajjublanadi. Shunda unga: "Bu Allohning irodasi. Alloh har narsaga qodir zotdir" - degan vahiy bo‘ladi. Z. unday bo‘lsa xotini homilador bo‘lganligini qanday qilib bilishi mumkinligini Allohdan so‘raganida - "Xotining homilador bo‘lganida sen odamlarga gapira olmay, tiling so‘zga kelmay qolur. Faqat ishora bilangana ularga xitob qila olursan. Bu holat 3 kun davom etur. Ana shunda bilgilkim ayoling farzandga homilador bo‘lgan bo‘lur. Shu kunlarda sen Allohga tasbeh va tahlil aytishga mashgul bo‘lgan", - degan xitob bo‘ldi. Bu haqda Ol Imron surasi 41-oyatda bayon qilingan.

ZAKOT (arab - tozalash, sadaqa berish) - mol-mulk va daromaddan beriladigan sadaqa, xayr-ehson. Islomning besh asosiy talablaridan biri. Shariatga muvofiq, muayyan boylikka nisobga ega bo‘lgan musulmon 3. beradi. Uning mikdori (85 gr. oltin mikdoridagi mablag). Mazkur mablag kishining o‘zi va qaramog‘idagilarning zaruriy ehtiyojlaridan ortiqcha bo‘lishi lozim. Bu mablag‘ga kishining jamg‘armasi, do‘kondaga sotiladigan mollari, sotaman deb olib qo‘ygan narsalari, birovga bergan qarzi kiradi. Qur’oni karimning ayrim suralarida 3. namoz b-n yonma-yon zikr etilgan. U yilda bir marta berilishi shart bo‘lgan xayr-ehson (sadaqa) qatoriga kiradi va ayni vaqtda ibodat hisoblanadi. Beriladigan Z. mikdori mablag‘larning 1/40 ulushi (2,5%)ga teng; Zotan Z.ning asl hikmati faqir va muhtojlarning hojatlarini chiqarmoqdir. Z.ni bera olmaydigan musulmonlar olishga haqli, avval Z. qarindoshlar orasvdaga muhtojlarga, unday qarindoshlar bo‘lmasa, so‘ng boshqa kambag‘al, qarzdor, musofirlarga beriladi. Dehqonlar va chorvadorlardan olinadigan Z. miqdori bir oz boshqacharoq belgilangan.

ZALOLAT (arab. - adashish, haqiqatdan yuz o‘girish, gumrohlik) - haqiqiy e’tiqoddan adashish, yuz o‘girish, aynish. Hidoyatning qarama-qarshisi. Sharq mutafakkirlarining ta’kidlashlaricha, Z. to‘g‘ri yo‘ldan chiqib ketishdir. Boshqa guruhlar fikricha, Z. maqsadga erishish uchun olib boradigan narsaning yo‘kligvdir. Tasavvuf axli odamni to‘g‘ri yo‘ldan boshlab olib bora olmagan tariqatni Z. deb hisoblaydi.

ZAMAXSHARIY, Abul Qosim Mahmud ibn Umar ibn Muhammad (1075-1144) - tilshunos, shoir, mu’taziliylar nazariyotchisi, faqih. "Jorulloh" - "Allohning qo‘shnisi", "Butun dunyoning ustozi", "Xorazm faxri" nomlari b-n ulug‘langan. Xorazmning Zamaxshar qishlog‘ida tug‘ilgan. Otasi rahbarligida savod chiqarib, Gurganjda, Buxoroda ilm olgan. Bir necha yil xorazmshohlar saroyida xizmat qilgan. 1118 y.dan butun umrini ilm-fanga bag‘ishlagan. Ikki marta haj safarida bo‘lgan. Ko‘hna Urganchda vafot etgan. Z arab tili, adabiyot, geografiya, tafsir, hadis va fiqhga oid 50 dan ortiq asar yaratgan, ularning 20 ga yaqini saklanib qolgan. Uning Qur’on tafsiriga bag‘ishlangan "Qur’on haqiqatlari va uni sharxdash orqali so‘zlar ko‘zlarini ochish" ("Al-Kashshof an haqoiq it-tanziyl va uyun-il-aqoviyl fi vujuh it-ta’viyl) asari mashhurdir. 1132-1134 ylarda Makkada yozilgan bu kitob qisqacha "Kashshof" deb ataladi. Mu’taziliylik ruhidagi bu asarda Z Qur’onning yaratilgani g‘oyasi ifodalangan. Tavhid (yakkaxudolik) tushunchasini, Alloh sifatlarini mu’taziliylar nuqtai nazaridan talqin qilgan. Asar Qur’on matnini chuqur filologik tahlil qilganligi b-n qimmatlidir. Bu asar dunyoning turli shaharlarida qayta-qayta nashr qilingan. Musulmon ahli, olimlar undan hozirgacha muhim dastur sifatida foydalanadilar. "Kashshof"ning yuzga yaqin qo‘lyozmasi va unga yozilgan 20 dan ortiq sharhi bor. Z.ning fiqhga oid "Turli masalalarning muhimi", "Vorislik huquqi ilmi bo‘yicha mashq", din asoslari haqidagi "Usuldagi tartibotlar", "Shahodat kalimasi haqida risola", hadislarga bag‘ishlangan "G’arib hadislar haqida ajoyib asar", shuningdek til, nahv masalalarini keng yoritgan kitoblari, she’riy devonlari saklangan bo‘lib, ular turli tillarga tarjima qilinib chop etilgan.

ZAMZAM, Obi zamzam- Makka sh.dagi "Masjidi Harom" sahnidagi muqaddas buloq. Ka’ba yonida bo‘lib, hoz. vaqtda pastda -alohida va maxsus joyga o‘tkazilgan suv jo‘mraklari orqali ichiladi. Buloq suvi kengligi bir qarichdan ortikroq po‘lat quvur orqali chiqadi, oynaband xonada xizmatchilar uni Masjidning birinchi, ikkinchi va uchinchi qavati (tomi)ga tarqalishini nazorat qilib turadilar. Suv tarqatgach uskunalar kecha-kunduz beto‘xtov ishlaydi.
Z tarixi uzoq. Rivoyatlarga ko‘ra, buloqning paydo bo‘lishi Ibrohim (as)ning o‘g‘li Ismoilning tavalludi b-n bog‘lanadi: cho‘lda qoldirib ketilgan bibi Hojar chaqalog‘i (Ismoil) dunyoga kelgach, yuvinish va chanqovini bosish maqsadida suv axtarib shu yaqindagi Safo va Marva tepaliklari orasida yetti marta yelib-yuguradi. Suv topolmay obdon toliqqan ona chaqalog‘i yoniga qaytsa, uning oyoklari ostidan suv chiqayotganligini ko‘radi. Nima kdlarini bilmay shoshib qolgan bibi Hojar "zam, zam" (ya’ni "to‘xta, to‘xta!") deydi. Boshqa bir rivoyatda onaning mushkul ahvolidan boxabar bo‘lgan Jabroil (as) yerni siypalab suv chiqarib bergan deyiladi. Lekin oradan ko‘p asrlar o‘tib buloq ko‘zi yopilib qoladi. Vaqti kelib Muhammad (sav)ning buvalari Abdulmuttalib buloq ko‘zini qayta ochgan. Z Qur’oni karimda tilga olingan. Z suviga yuz-qo‘llarni yuvish, undan ichish haj va umra amallarini bajarishning belgisi va savobli ish hisoblanadi. Ziyoratchilar qaytishda o‘zlari b-n suvdan olib ketib, ko‘pchilikka tarqatadilar. Hoz. Makkada suvni turli hajmlardagi idishlarga kuyadigan moslama ishga tushirilgan.
Z suvi o‘ziga xos xususiyatga ega. Tarkibi kishi tanasi uchun foydali ma’danlarga boyligi, oshqozon-ichak, qon tomiri va b. ba’zi kasalliklarga davo ekani aniklangan. Shu bois "Z suvi salomat kishi uchun taom, kasalmandlar uchun shifobaxshdir" deyilgan hadisi sharifda.