ZANGI OTA, asl ismi Oyxo‘ja ibn Toshxo‘ja (? - 1258) — avliyo, hakim. Toshkentda tug‘ilib, yashagani haqida ma’lumotlar bor. Ahmad Yassaviyning ustozi Arslonbob eshonning avlodi (avarasi). O’ta qora tanli bo‘lgani uchun zangi (zanji) deyishgan. Tasavvufni targib qilgan. El-yurt molini boqib podachilik b-n shug‘ullangan. Rivoyat qilishlaricha, uning qaramog‘idaga mollar yaylovda o‘tlab kechqurun uyga qaytishda kishilarning ekinzorlariga kirmas, o‘t-o‘landan bir chimdim ham yemas ekan (shu sababli chorvadorlar Z.o.ni o‘z pirlari deb hisoblaydilar). Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda, Zangi ota Hakim ota (piri)dan diniy bilimlarni olib, shu b-n birga mustaqil aql va ilm hosil qilgan. Hakim otaning asl nomi Sulaymon Boqirgoniy bo‘lib, u zot sufiy shoir bo‘lgan, Ahmad Yassaviyning xalifasi edi. Hakim ota vafot etganidan keyin, oradan ma’lum vaqt o‘tgach Z.o. u zotning bevalari bo‘lmish bibi Anbarga Xorazmga sovchi yuboradilar va o‘z nikohiga oladi, Anbar bibidan bir necha farzandlar ko‘radi. Z.o. maqbarasi O’rta Osiyodaga g‘oyat ajoyib tarixiy va me’moriy obidadir. U 14-a.ning 90-y.larida qurilgan. Bu hakdagi bir rivoyatda, Amir Temur Yassaviyning qabrini ziyorat qilgani keladi va qabr ustiga maqbara qurishga farmoni oliy beradi, ustalar ishga kirishadilar, lekin har kuni kechasi devor kulab tushaveradi. Bu qiziq bir sinoat edi. Shunda Ahmad Yassaviyning ruhlari paydo bo‘lib, mendan avval shoshlik (toshkentlik) Z.o. (Oyxo‘ja)ga maqbara quringlar, degan ekanlar. Bu voqeadan keyin Yassi sh.dan Z.o. maqbarasigacha odamlar qator turib g‘ishtlarni qo‘lma-qo‘l uzatishgan emish. Z.o. qabrini me’moriy obidalar majmui ham deyiladi. Zero, u darvozaxona, minor-mezona, masjvd, madrasa, xonaqoh, shiypon, hovuz, Zangi ota va umrdoshlari Anbar bibi maqbaralaridan tashkil topgan. Olimlarning fikricha, maqbara uslubiy jihatdan Samarqand sh.dagi obidalarga o‘xshashligi chindanda, uning Amir Temur tomonidan qurilganidan dalolat beradi. Z.o. va Anbar onaning qabrlari Toshkentdan 16 km jan.da, Zangaota tumanidagi Zangaota qishlog‘ida. Bu maskan katta ziyoratgoh hisoblanadi.

ZANGI OTA MAJMUASI - Toshkent viloyati Zangi ota qishlog‘idagi me’moriy yodgorlik (15-20-a.lar). Z.m. Zangi ota, Anbar bibi maqbarasi, darvozaxona, madrasa, masjid, xonaqoh-shiypon, minora va hovuzdan  iborat.
Anbar bibi maqbarasi, hovuz, shiypon va darvozaxona alohida-alohida qilib kurilgan. Zangi ota maqbarasi esa madrasa va masjid b-n yonma-yon tushgan bo‘lib, hovliga shim.-sharq va shim.-g‘arbdagi darvozalar orqali o‘tiladi. Minora ham shu hovlining o‘rtarog‘iga, masjid va maqbaraga yaqinroq qilib kurilgan. Z.m.ga ikki tomoni terakzorli xiyobon orqali boriladi. Majmuaga jandan qad. qabriston tutashgan, uning atrofi devor b-n o‘ralgan. Zangi ota maqbarasi peshtoqi hovliga qaragan, qolgan uch tomoni esa qabristonga yondosh qilib qurilgan.
Zangi ota maqbarasi dastlab 4 xonali (ziyoratxona, go‘rxona va uning ikki yonida kichik xona qoldikdari saklangan), bezaksiz bo‘lgan. Ichki xona devorlari ravokli chorsi asosdan, burchaklaridagi bag‘al sakkiz qirrali, gumbazlari har xil. Darcha va tobodonlar ishlangan. Go‘rxonadagi oq marmar qabrtoshiga nafis o‘yma naqsh va arabiy xatlar bitilgan. Keyinchalik maqbara oldiga peshtoq qurilib koshinkori bezak berilgan. Peshtoq va xonalar tashqi devori, ziyoratxona va go‘rxona poygumbazi sayqallangan g‘ishtchalar, o‘ymakor rang-barang koshinlar b-n bezatilgan. Ichki xona idorasi parchinli, mehrobiga "P" shaklida koshin va arabiy yozuv bitilgan. Gumbaz osti bezaklari ustiga zarhal berilgan. Peshtog‘idagi namoyon hoshiyalari sopol, sirkor gasht va yig‘ma koshin terilib, unga sakkiz burchakli turunjlar ishlangan. Maqbara Amir Temur tomonidan qurilganligi (14-a. 90-y.lari) va Ulug‘bek davrida (15-a.ning 20-y.lari) bezak ishlari bajarilganligi aniqlangan. 16-17-a.larda peshtoq va gumbazlari ta’mirlangan. Maqbara yoniga bir qavatli madrasa va namozgoh masjidi kurilgan (1832). Madrasa bir qavatli qator hujra, 2 darvozaxona va 3 yirikroq xona (darsxona)dan iborat. 1870 y.da Z.m. ta’mirlanib, namozgoh masjidining peshayvoni qurilgan. Qo‘qonlik usta hoji Muhammad bezagan. Majmua atrofi obodonlashtirilib, tarixiy yodgorlik sifatida davlat muhofazasiga olingan.

ZARAZMIY, Abul Hasan Ali ibn Xujr as-Sa’diy al-Marvaziy az-Zarazmiy (771-858) -muhaddis, faqih, adib. Marv viloyatidagi Zarazm qishlog‘ida tug‘ilgan. Iroq va Xijozdagi shaharlar bo‘ylab ko‘p sayohatlar qilgan. Undan ta’lim olish uchun huzuriga turli mamlakatlardan olimlar kelishgan. Sam’oniy Z.ning 10 ta ustozi va 7 shogardini sanab o‘tadi. Z fiqh va hadisga oid 3 ta asar yozgan. Zarazm qishlog‘idagi qabri ziyoratgoh bo‘lgan.

ZAHABIY, Abu Abdulloh Shamsuddin Muhammad ibn Ahmad (1274, Damashq -1348) -mashhur tarixchi va muhaddis. Damashq va Qohira madrasalarida tahsil olgan, so‘ng Damashq madrasasida mudarrislik qilgan. Islom olamida tarix va hadis allomasi sifatida shuhrat qozongan. 12 jildli "Tarix al-Islom" ("Islom tarixi"), "Al-Ibar" ("Ibratlar"), "Siyar an-nubalo" ("Olijanob kishilar siyratlari"), 'Tabaqot al-huffoz" ("Hadis hofizlari tabaqalari"), "Tabaqot al-qurro’" ("Qorilar tabaqalari"), "Miyzon al-i’tidol fiy naqd ar-rijol" ("Hadis roviylariga baho berishning adolatli mezoni") kabi islom tarixi va hadisga doir ko‘plab asarlar yozgan. Bulardan eng mashhuri "Tarix al-Islom" asari bo‘lib, unda O’rta Osiyo, jumladan Movarounnahr tarixining o‘rganilmagan jihatlarini oydinlashtiruvchi ko‘plab muhim ma’lumotlar bor.

ZIYOVUDDIN ibn ESHON BOBOXON (1908 - 1982) - muftiy, diniy arbob. Dastlab o‘z otasi Eshon Boboxon Abdumajidxon o‘g‘li qo‘lida, so‘ngra Toshkentdagi Baroqxon, Ko‘kaldosh madrasalarida tahsil ko‘rgan (1923-31). Qohiradagi al-Azhar dorilfununini tugatgan (1947). Z.E.B. O’rta Osiyo va Qozogaston musulmonlari diniy boshqarmasi tashkiliy qo‘mitasida bosh kotib (1942), diniy boshqarma raisining o‘rinbosari (1943-57), raisi (1957-82). Toshkentda Imom Buxoriy nomidaga Islom in-tini tashkil etdi (1969) va unga bevosita rahbarlik qildi. Uning sa’yi harakati b-n Buxorodagi "Mir Arab" madrasasi faoliyati qayta tiklandi (1945). Sobiq Sovet Ittifoqi va bir qancha musulmon mamlakatlarida o‘tkazilgan yirik xalqaro diniy anjumanlarning tashkilotchisi yoki faol ishtirokchisi sifatida turli xalqlar va dinlar o‘rtasida hamkorlik o‘rnatilishiga harakat kdpdi. Masjidlar bo‘yicha Butunjahon Oliy Kengashi a’zosi etib saylandi (Makka, 1976). Ziyovuddinxon diniy merosni keng targ‘ib va tashviq qilishdan tashqari ilmiy, adabiy faoliyat b-n ham shug‘ullangan. Ibn Sinoning gagaenaga oid kitobini o‘zbek va rus tillariga o‘gargan (Abu Ali ibn Sina, Traktat po gigiene, T., 1982). Ziyovuddinxonning "Diyorimizda islom va musulmonlar" asari (1979, rus tilida)da islom dinining mohiyati ochib berilgan, u barcha zamon va xalqlar uchun salohiyatli din, uning tamoyillari barcha yaxshi niyatli kishilarning orzu-umidlari b-n hamohang ekani ko‘rsatilgan. Futuhiy taxallusi b-n she’rlar bitgan. Xalqlar o‘rtasida tinchlikni saqlash, yer yuzida do‘stlik va hamjihatlikni mustahkamlash ishiga hissa qo‘shgani uchun Iordaniya, Suriya, Marokash va Misr Arab Respublikasining oliy ordenlari b-n takdirlangan. 1998 y. tavalludining 90 yilligiga bag‘ishlab Toshkentda ilmiy-amaliy konferentsiya o‘tkazildi. Toshkentdagi Qaffol ash-Shoshiy qabrlar majmuasida otalari Eshon Boboxon yoniga dafn etilgan.

ZIYORAT (arab. - biror yerga yoki shaxs huzuriga borish) - muqaddas joylarga, mozor va qabristonlarga borib, muayyan rasm-rusumlarni bajarib kelish. Z marosimi odatda qabr tepasida Qur’onning ayrim suralari (ayniqsa Fotiha surasi)ni o‘qib, marhum haqqiga duo qilish, shuningdek xayr-ehson, sadaqa berish kabilardan iborat. Islom dini aqidasiga ko‘ra, aziz-avliyolarning maqbaralariga Z uchun borilganda ularning ruhlaridan madad so‘rapshik, hojatlar ravo qilinishi, dardlarga shifo berilishi, farzand ato etilishi kabi iltijolar nojoizdir. Chunki, bu kabi amallarni ro‘yobga chiqarish faqat Allohning ixtiyoridadir. Z qilinuvchilar payg‘ambar bo‘ladimi, avliyo yoki tariqat shayxi bo‘ladimi, ulardan najot so‘rash o‘rniga haqlariga duoi xayr qilish, sadaqa-ehson savoblarini ularning ruhlariga hadya etish o‘rinlidir. Islomda shaxsga sig‘inish shirk sanaladi. Muhammad (sav) o‘zlarining bir hadisi shariflarida aytganlar: "Qabristonlarni ziyorat qilib turingazlar, zero u oxiratni eslatadi". Oxiratni eslash esa, kishini yovuzlikdan uzoqlashtirib, ezgulikka yaqinlashtiradi.

ZIYORATGOH - q. Muqaddas joylar.

ZIKR, zikr tushish (arab. yodga olish, eslash) - tasavvufda xudoni yodga olish b-n bog‘liq marosim. Ilohiyotchilar Allohni yodga olish zarurligini Qur’oni karimning "Allohni zikr qilish b-n qalblar orom olur" (13:28) degan oyati b-n bog‘laydilar. Z ovoz chiqarib (zikr al-jahriy) va ovoz chiqarmasdan (zikr al-xafiy) tushiladi. Ovoz chiqarib Z tushish O’rta Osiyoda ham keng tarqalgan. Bunda bir guruh sufiylar avval davra qurib o‘tiradi, bir kishi (qavvol) muayyan iboralarni ma’lum ohangda o‘qiydi, unga ayrim musiqa asboblari jo‘r bo‘ladi; bora-bora kishilar o‘rnidan turib, o‘ziga xos harakatlar qila boshlaydilar. Z vaqtida sufiy va darvishlar "Alloh hayy" (Alloh tirik); "la iloha illalloh" (Alloxdan o‘zga ma’bud yo‘q); "Allohu akbar" (Alloh -eng ulug‘); "al hamdu lilloh" (Allohga hamdu sanolar)" va b. so‘zlarni takrorlaydi. Uzoq vaqt takrorlangan so‘zlar, musiqa va raqs natijasida Z tushayotgan o‘zligani unutadi, Alloxdan boshqa hech kim va hech narsani yodiga keltirmaydi. Zotan sufiylar uchun Z tushishdan asosiy maqsad Allohga yaqinlashishdan iborat. Z mavlud va boshqa diniy marosimlarning tarkibiy qismiga aylangan.

ZIMMIY (arab. birovning zimmasidagi shaxs), ahli zimma- islom davlati soyasida yashaydigan g‘ayridinlar. Ya’ni, ular dini, joni, moli va b. sohalarining tinch-omonligi musulmonlar zimmasida bo‘lganlardir. Ular b-n axdnoma tuzilganda musulmonlar ana o‘sha narsalar ila ularni ta’minlashni o‘z zimmalariga olganlar. Payg‘ambar (sav) davrlarida Madinai Munavvarada yahudiylar musulmonlar b-n axdnoma asosida axli zimma bo‘lib tinch-omon o‘z dinlariga amal qilib yashaganlar. Abu Bakr Siddiq (ra)ning davrlarida ham ana o‘sha siyosat davom etdi. Umar ibn Xattob (ra)ning Baytul Makdis nasorolariga bergan axdlari va ular b-n qilgan muomalalari islomda Zlarga bo‘lgan munosabatning namunasidir. U kishi Jobiyada turganlarida huzurlariga Iliya axli kelib omonlik so‘rashdi. Ular b-n jizya berish haqidagi sulh tuzildi va quyidagi axdnoma yozildi: "Bismillahir roxmanir rohiym. Ushbu Allohning bandasi, mo‘minlarning amiri Umar Iliya axliga bergan omonlikdir. U ularning jonlariga, mollariga, cherkovlariga, xochlariga, bemorlariga va sog‘lariga hamda barcha millatiga omonlik berdi. Ularning cherkovlari maskan qilinmaydi, buzilmaydi va cherkovlar, ulardagi narsalar, xochlar hamda ularning molu mulklaridan biror narsa kamsitilmaydi. Ulardan biror kishiga zarar etkazshshaydi. Iliyada ular b-n birga birorta ham yahudiy maskan tutmaydi. Ahli Iliya zimmasida xuddi axdi Madoin bergandek jizya berish bordir. Rumlarni (vizantiyaliklarni) va o‘g‘rilarni chiqarish ularning zimmasidadir. U yerdan kim chiqsa, to omonlik yeriga yetib olgunicha joni ham, moli ham omonda bo‘ladi. Ulardan kim muqim qolsa, u ham omondadir. Uning zimmasiga ham axli Iliyaga bo‘lgan jizya lozim bo‘ladi. Axli Iliyadan kim joni va moli ila Rumlar b-n ketishni va ibodatxona hamda xochlarini qoldirishni istasa, ular omoshtik joylariga yetib olgunlaricha o‘zlariga ham, ibodatxona hamda xochlariga ham omonlik bor. U yerda yer axdidan kim bo‘lgan bo‘lsa, ulardan kim qolishni istasa qolaveradi. U axdi Iliya o‘tagan jizyani o‘taydi. Kim istasa, axli Rum b-n ketaveradi. Kim istasa, axliga qaytib kelaveradi. Hosillarini yig‘ib olmagunlaricha ulardan hech narsa olinmaydi. Qachon ular o‘z zimmalaridagi jizyani bersalar, ushbu maktubdaga narsalarda Allohning axdi, Uning Rasulining zimmasi, xalifalarning zimmasi va mo‘minlarning zimmasi bor". Ushbu ahdnomani Iliyaning a’yonlariga olib borishganvda ular cheksiz kuyundilar. Bunchalik kengliklar va himoyalar bo‘lishi ularning yetti uxlab tushlariga ham kirmagan edi. Bir ming to‘rt yuz yildan ko‘proq oldin yozilgan ushbu hujjatda Islom davlatining g‘ayridin kishilarga qandoq munosabatda bo‘lishi ko‘rinib turibdi. Ular to‘liq erkinlik, haq-huquklari b-n ta’minlangan bo‘lishi ham yaqqol ko‘rinib turibdi. Shuning uchun ham o‘sha paytlarda ko‘pgina g‘ayridin xalqlar va jamoalar o‘z dindoshlari hukmidan ko‘ra musulmonlarning hukmini afzal ko‘rganlar. Bunga misollar ko‘p. Buni insofli g‘ayridin bohislar kitob qilib yozganlar. Ana o‘sha narsani hozirgacha birov qila olgani yo‘q. Hoz. xorijiy Sharkdaga musulmon mamlakatlarida Z haqidagi tasavvur borgan sari yo‘qolib bormokda, qaysi dinda ekanidan qati nazar barcha fuqarolar umumiy qonunga itoat etadilar.

ZINDIQ (ko‘pliga - zanodiqa) - ilohiyotda, asosan, moniylik, mazdakiylik va xurramiylar ta’limoti vakillarini anglatuvchi istiloh; keng ma’noda "Allohga ishonmovchi", mo‘minning ziddi. Z so‘zi Islomga sosoniylar davridaga eroniy lahjadan  Z deb Avestoni yangicha, allegorik talqin etuvchi kishilarni atashgan. Islomda Z istilohini keng qo‘llanilishi uning diniy talqinidan ko‘ra, ko‘proq siyosiy jihati b-n izohlanadi. "Allohga ishonmasliga" (zandaqa) imon uchun emas, avvalambor davlat hokimiyatiga xavf-xatar tug‘diruvchi shaxslarni Z deb e’lon qilishgan. Zandaqani targ‘ib etgani uchun islomda ilk bor Z. deb qatl etilgan shaxs Ja’ad ibn Dirham bo‘lgan. U Kur’on yaratilgan deb da’vo qilgani uchun 742 (743) y. Irokda osib o‘ldirilgan. Xalifa al-Maxdiy davri 775-785)da maxsus qozilik mansabi - Zlarni nazorat etuvchi (sohib yoki Orif az-zandaqa) tayin etilgan. Islom tarixidagi Z.larga qarshi namunali jazo choralari ko‘rilgan xollar ko‘p bo‘lgan (molikiylar G’arbda, xanafiylar - Usmonli turk saltanati davrida). Hoz. vaqtda islom aqidaparastlari Z tushunchasini din manfaati yo‘lida yetarlicha qayg‘urmayotganlarga nisbatan ham qo‘llaydi.