IBN HISHOM (? - 834) - arab adibi. Ibn Ishoqning "Siyra" asarini qaytadan ishlagan va shu kitob hozirgacha yetib kelgan.

IBODAT (arab. - qulluq qilish, bo‘ysunish, o‘zini past olish, itoat qilish) - xudoga sig‘inish, iltijo qilish. Musulmon ulamolari I.ni bir-biriga yaqin ma’noda turlicha ta’riflaganlar. I. Allohga bo‘ysunish va unga o‘zini xokisor tutishning oliy darajasidir. I. faqatgana Allohni ulug‘lash uchun Uning amriga binoan amal qilishdir. I. Alloh yoqtiradigan va rozi bo‘ladigan so‘zlar, ishlar va zohiriy hamda botiniy amallardir. Allohga kurbat hosil qilish uchun niyat b-n qilinadigan barcha amallar I.dir va h.k. Fuqaholar I.ni tor doirada olganlar. Ularning nazdida namoz, ro‘za, haj, zakot, Qur’on qiroati, zikr, xayri sadaqa kabi narsalar I. hisoblanadi. Shu ma’nodagi I. jismoniy, moliyaviy va jismoniy-moliyaviy I.larga taqsimlanadi. Jismoniy I.ga namoz, ro‘za kabilar kiradi. Moliyaviy I.ga zakot, sadaqai fitr kabilar kiradi. Jismoniy-moliyaviy I.ga haj, umra kabilar kiradi. I. farz, vojib, sunnat, mustahab darajalarida bo‘ladi. Farz I.ni inkor qilgan kofir, uni tan olib, amal qilmagan osiy bo‘ladi. Vojib I.ni qilgan savob oladi, qilmagan gunohkor bo‘ladi. Sunnatni bajargan savob oladi, bajarmagani itob qilinadi. Mustahabni qilgan savob oladi, qilmaganga hech narsa yo‘q. I.ni ado qilishda boshqaning yordamidan foydalanish mumkin. Birovning yordami ila I. qilish imkoni bor odam I. qilishga qodir hisoblanadi va qilmasa gunohkor bo‘ladi. I. qilish uchun uning hammasini ado etishga niyat bo‘lmog‘i lozim. Ba’zisini ado etishga niyat qilsa-yu, qolganiga niyat qilmasa I. to‘g‘ri bo‘lmaydi. Aqli raso bo‘lmagan kishilardan I. soqit bo‘ladi. Uzrli kishilardan I.nish ba’zisi soqit bo‘ladi. Mas., bemor odam turishga qodir bo‘lmasa, o‘tirib namoz o‘qiydi. Musofir odam to‘rt rakaat o‘rniga ikki rakaat namoz o‘qiydi. I.ni ado etmaslik uchun hiyla qilish joiz emas. Mas., namoz vaqti yaqinlashganda uyqu dori ichib olib, uxlab qolib namozni o‘tkazib yuboribman deyish. Zakot farz bo‘lganda molining yarmini o‘g‘liga hadya qilib, molim nisobga yetgani yo‘q, deyish kabilar. I. ado etilayotgan paytda buzilsa, u boshqatdan ado etiladi. Agar I. jarayonida uni tuzatish imkoni bo‘lsa, tuzatib ham olish mumkin. Mas., namozni fosid qilmaydigan xato sodir bo‘lsa, uni sahv sajdasi ila tuzatib olish mumkin. I. ta’abbudiy va g‘ayri ta’abbudiy (hikmati ma’lum va hikmati ma’lum emas) ga bo‘linadi. Mas., ro‘za I.ining sabr, chidam, sog‘liqqa foydasi kabi hikmatlari ma’lum. Ammo namozning nima uchun peshinda 4, shomda 3, bomdodda 2 rakaat farz bo‘lganining hikmati ma’lum emas. Shunga o‘xshash ta’abbudiy I.larni amr bo‘lgani uchun hikmatini surishtirmay ado etilaveradi.

IBODIYLAR, abodiylar - xorijiylarga mansub 4 asosiy firqa (jamoa)ning eng "mo‘‘tadil" hisoblangan qismi, Abdulloh ibn Ibod (yoxud Abod) (7-a.ning 2-yarmi)ning izdoshlari. 684 y. Basradagi xorijiylar orasida bo‘linish sodir bo‘lgan: azraqiylar umaviylarga qarshi chiqishgan, Abdulloh bo‘lsa, Basrada qolib, qurolli kurashdan voz kechgan va xorijiylarning "mo‘‘tadil" qanotiga rahbarlik qila boshlagan. I. firqasining haqiqiy asoschisi va rahnamosi Jobir ibn Zayd (Ummonda tug‘ilgan, 717 y.v.e.) edi. 9-a. oxirigacha Ummon I.i mustaqil bo‘lishgan, so‘ngra mamlakat yana abbosiylar tasarrufiga o‘tgan, lekin 11-a. boshidan e’tiboran I. Ummonda yana hokimiyat tepasiga kelganlar. Hozirda bu mamlakat aholisining yarmidan ortig‘ini I. tashkil etadi. I. diniy-siyosiy dasturi asosini imomat haqidaga ta’limot tashkil qiladi. I. imomatning mavjud bo‘lishi shart emas, bir vaqtning o‘zida islom dunyosining turli qismlarida bir necha imomlar bo‘lishi mumkin deb hisoblaganlar. Imom shayxlarning maxfiy kengashi tomonidan saylanib, bu qaror xalqqa e’lon qilingan. Ko‘pincha saylovlar bitta qabila yoki urug‘ doirasi b-n cheklanib qolgan. I. imomi - hokim (lashkarboshi, qozi, faqih) ham bo‘lgan. I. aqidasida sunniylar va mutaziliylar aqidasidagi tamoyillar aks etgan. I. odamlarning qilmishini vujudga keltiruvchi Alloxdir, deb biladilar. Siyosiy va diniy sabablarga ko‘ra, kishini o‘ldirishni rad etganlar. I. ta’limoti tarafdorlari garchi ko‘p mamlakatlarga tarqalgan bo‘lsalar-da, ular diniy sohada ham, siyosiy sohada ham yakdil bo‘lmaganlar. Hoz. Shim. Afrikada, Ummon, Zanzibar o.da I. jamoalari mavjud. Ularning diniy e’tiqod va marosimlari sunniylik va shialikdagi oqim, firqalardagi e’tiqod va marosimlardan o‘zining ayrim xususiyatlari b-n farq qiladi.

IBROHIM (as) - Qur’onda nomi zikr etilgan payg‘ambarlardan biri, o‘zidan keyin o‘tgan barcha payg‘ambarlarning bobokaloni, arablar va yahudiylarning umumiy ajdodi. Yakkaxudolikni targ‘ib qilgan. Allohning chin do‘sti (xalilulloh), imom ("jamoa rahbari"), siddiq ("haqiqatgo‘y") va hanif ("yakkaxudolikni targ‘ib qiluvchi") deb ta’riflanadi. Yahudiy-xristian diniy adabiyotlarida Avraam nomi b-n ma’lum. Bobilda tavallud topgan. Avvaliga yudduz, oy, quyoshga sig‘inmoqchi bo‘lgan, keyin yolg‘iz Allohga ibodat qila boshlagan. Otasi Ozor va qavmlarini ham ana shunga da’vat qilgan. Bu hakda Kur’onda (Anbiyo surasi 53-56-oyatlar) kelgan. Ular b-n bahslashgan, ammo ishontirolmagach, otasi va qavmlari sig‘inib yurgan hamma butlarni sindirib tashlagan (Anbiyo surasi 58-60-oyatlar). Shu sababli uni yondirib yubormoqchi bo‘lib o‘tga tashlaganlar, ammo, u Alloh irodasi b-n olovdan sog‘-salomat chiqqani Qur’onda bayon qilingan (Anbiyo surasi 68-72-oyatlar). Qur’onda yozilishicha, Alloh I.(as)ga qariganda ikki farzand bergan. Bular Ismoil va Ishok; (as)lardir. Ismoil (as) Muhammad (sav)ning katta bobosi, Ishoq esa, Iso (as) va undan avval o‘tgan payg‘ambarlarning katta bobosvdir. I.(as) tushida qilingan ilhomga asosan Allohga bo‘lgan chin e’tiqodi evaziga bitta o‘g‘li (Ismoil)ni kurbon qilishga qaror qilgan, lekin Alloh bolaning o‘rniga qo‘chqor yuborgan (q. Kurbonlik). Makkai mukarramada Baytulloh (Allohning uyi)ning bunyod bo‘lishi, islom arkonlarining 5-farzi - haj qilish I. (as)ga borib taqaladi. Ka’ba yaqinidagi "I. joyi" ("I. maqomi") musulmonlar ziyoratgohidir. Odatda, xatna qilishni ham I. (as) nomi b-n bog‘laydilar. Manbalarda I. (as)ning 175 yil umr ko‘rgani, o‘g‘illari tomonidan Madinatul Xalil (Xevron, Falastin)ga dafn etilgani yozilgan. Bu qabr ziyoratgoh hisoblanadi.

IBROHIM OTA MAQBARASI -Toshkentdagi me’moriy yodgorlik (15-17-a.lar). Rivoyatlarga ko‘ra Ahmad Yassaviyning otasi Ibrohim ota mozori ustiga qurilgan deb taxmin qilinadi. Maqbara (tarhi 6,7x9,34 m, balanddiga 5,65 m) bir xonali, oldi peshtokli (balandligi 5,65 m), gumbaz tomli. Tarzlari bezaksiz, ichkarisi ganch suvoq qilingan. Poliga g‘isht yotqizilgan. Eshik tepasidagi tuynukka panjara ishlangan. Maqbaraning g‘arbida yer sathidan 1,5 m chuqurlikda chillaxona ham bor. Maqbara keyingi asrlarda bir necha marta ta’mir qilingan.

IDDA, i d d a t a l-m a r ‘ a (arab. -ma’lum vaqt, ayollar uchun belgilangan muxdat) - shariat bo‘yicha eri o‘lgan yoki eridan ajralishgan xotinlar boshqa erga chiqishi uchun o‘tishi shart bo‘lgan muxdat. Bunday ayollarga I. o‘tmaguncha erga chiqish taqiklangan: beva uchun I. 4 oy-u 10 kun, eridan ajralishgan hayz ko‘rmaydigan ayol uchun 3 oy, hayz ko‘radigan ayolning I.si uch hayz belgilangan. Muxdatning belgilanishi Qur’onga asoslangan holda shariatga kiritilgan bo‘lib, ayolning ajralgan yoki o‘lgan eridan homilasi bor yoki yo‘kdigani aniqlash b-n bog‘liq bo‘lgan. Eridan taloq ila ajragan ayol, I.ni eri ila yashagan uyda o‘tkazishi lozim. Chunki bu, yana qayta yarashish uchun berilgan imkoniyatdir. Homilador ayolning eri vafot etsa yoki taloq qilgan bo‘lsa, I.si tug‘guncha bo‘lib, tug‘sa I.dan chiqadi.

IDRIS (as) - Kur’onda nomi zikr etilgan payg‘ambarlardan biri. Rivoyat qilishlaricha, I. (as) yer yuzida 365 yil yashagan. Bu olijanob, taqvodor insonni Alloh "yuksak martabaga ko‘targan" (Qur’oni karim, 19:56-57). Islomshunoslar I. (as)ni Bibliyadaga Enoh, ba’zan Ezdra kabi afsonaviy shaxslar b-n taqqoslaydilar. I. (as) islom rivoyatlaridagi Ilyos (as) va Xizr (as) hazratlari singari "abadiy barhayot" hisoblanadi. U xat va yozuvni, kiyim tikib, kiyinib yurishni boshlab bergan, yulduzlarga qarab takdirni aytib berishni, vaqt hisobini bilgan pamg‘ambardir.

IDRISIYLAR, banu Idris -Mag‘ribdagi birinchi alaviylar sulolasi (789-926). Asoschisi - Idris I, Hasan ibn Alining chevarasi, Madinada Abbosiylarga qarshi alaviylar qo‘zg‘oloni (786) qatnashchisi bo‘lib, ta’qibdan qochib Shim. Marokashga eson-omon yashiringandi. Barbar - zenatlar sardorlarining qo‘llab-quvvatlashiga tayanib, markazi Ulili bo‘lgan kichik davlat barpo etgan (788), Ulili yaqinida yangi shahar - Fes qad ko‘targan. Idrisning ukasi Sulaymon, bir oz vaqtdan so‘ng markazi Tlemsen sh. (G’arbiy Jazoir) bo‘lgan yana bir davlatga asos solgan. I. davlatining ravnaqi Idris II (808-828) va uning o‘g‘li Muhammad (828-836) hukmronliklari davriga to‘g‘ri kelib, bu davrda davlat hududi Baland Atlas tog‘laridan shim.-garbdagi butun hududni qamrab olgan. Bu davrda Fes va Tlemsen juda tez taraqqiy etgan, yanga shaharlar vujudga kelgan. Idris II davlatni ko‘p sonli merosxo‘rlari o‘rtasida taqsimlagan, bu o‘zaro nizolarni keltirib chiqargan. 917 y. Fotimiylar Yahyo IV ni tor-mor keltirganlar, u tobelikni bo‘yniga olgan, lekin 919-920 y.da qamoqqa olinib, qatl qilingan. Fotimiylar va Umaviylarning Marokash uchun olib borgan uzoq kurashlaridan foydalanib I. Rifdagi mulklarini saqlab qolganlar. 974 y. Umaviylar so‘nggi I.ni asir olishgan. Ulardan biri, al-Hasan, Qohiraga qochib borib, Fotimiylarni yordam berishga ko‘ndirgan, biroq yana asirga tushib qatl etilgan.
1010 y. I.ning uzoq tarmokdaridan biri -Hammudiylar Malaga va Alxesirasni egallab, u yerda viloyat hokimi sifatida 1057 y.gacha hokimlik qilishgan. Marokashda I.ning avlodlari (shariflar, mahalliy lahjada- shorfa) ko‘pchilik bo‘lib, hozirgacha ta’sir kuchiga ega.

IJARA - biror narsani ma’lum muddatga ma’lum mablag‘ evaziga omonatga olish, yollash. Shariat huquqi bu tushunchada barcha ko‘rinishdagi I.ga olishni yoki biror xodimni yollashni nazarda tutadi. Yollash haqida tuzilgan shartnoma quyidagi holatlarda haqiqiy hisoblanadi: 1) I.ga olinayotgan narsa aniq ifodalangan va ikki tomonning roziliga ochiq-ravshan bayon etilgan bo‘lsa; 2) to‘lov mikdori va muddati aniq ko‘rsatilgan bo‘lsa; 3) I.ga olinayotgan narsa (yoki yollanayotgan mehnat) musulmon uchun ruxsat berilgan va foydali bo‘lsa. Bu shartlar oldi-sotdi amaliyotidagi asosiy talablarga mos keladi. I.ga olish oldi-sotdi sifatida qaralib, unda narsaning o‘zi emas, balki undan keladigan foyda nazarda tutiladi. I.ga olingan narsaga I.ga oluvchi ziyon yetkazsa, uning haqqini to‘lashga majbur.

IJIY, Adudaddin Abdurahmon ibn Ahmad (taxm. 1281-1355) - so‘nggi kalom vakili, mutakallim. Ij sh.da tug‘ilgan. Fiqhda shofi’iy mazhabiga tayangan. Kalomni al-Baydoviy (1286 y. v. e.) izdoshlaridan o‘rgangan. Elxoniylardan Abu Sa’id (1316-36) saroyida qozi bo‘lgan. 1355 y. noma’lum sabablarga ko‘ra qamoqqa olinib, o‘sha yili vafot etgan. Mashhur mutakallim Sa’diddin at-Taftazoniy uning shogirdi bo‘lgan. I.ning "Mavoqif fi ilm al-kalom" asari ko‘p asrlar davomida kalom bo‘yicha asosiy qo‘llanma bo‘lib kelgan va bir necha bor (jumladan, al-Jurjoniy tomonidan) sharh qilingan.