IJMO’ (ittifoq bo‘lish, azmu qaror qilish) - muhokama etiladigan masala yuzasidan mujtahidlarning bir fikrga kelishuvi; fiqh manbalaridan biri. Usul al fiqh ulamolari I.ni quyidagacha ta’riflaydilar: Muhammad (sav)ning ummatidan bo‘lgan barcha mujtahiddarning u kishining asridan keyingi davrlarda biror shar’iy ishga yaqtsillik b-n ittifoq qilishlari I.dir. I. faqat mujtahidlar tarafidan sodir bo‘ladi. I.da faqatgana fosiqlik va bid’atchilikdan xoli bo‘lgan mujtahidlar qatnashadi. I.ning kelib chiqishi 7-a.ning 2-yarmida o‘tgan dastlabki mujtahidlar - "Madinaning yetti faqihi" -Said ibn al-Musayyib, Urva ibn az-Zubayr, Abu Bakr ibn Ubayd, al-Qosim ibn Muhammad, Ubaydulloh ibn Abdulloh, Sulaymon ibn Yasar va Xorij ibn Zayd faoliyatlari b-n boshiq. Ular munozarali masalalarni o‘rganish tartibini belgilab berishgan. Buning uchun har bir munozarali masala yuzasidan imkoni boricha to‘liq ma’lumot to‘plashgan, iloji boricha ko‘pchilik kishilardan so‘rab bilishgan. So‘ngra bu ma’lumotlar solishtirilib muhokama etilgan, eng ishonchli deb bilingani bo‘yicha yagona bir qarorga kelingan. Zamon, sharoitga qarab o‘zgarib turadigan hukmlar musulmon jamoasi ijtihod qilib yechish uchun qoldirilgan. Agar Kur’onda ham, sunnatda ham zikri kelmagan masala ko‘ndalang bo‘lib qolsa, bu masalaning yechilishi musulmonlarning ishboshilariga havola qilinadi. Ijtihod maqomiga yetgan ishboshilar mazkur masalani Kur’on va Sunnat qoidalari asosida hal etadilar. Bunga amal qilish har bir musulmon uchun vojibdir. Chunki oyatda: "...Payg‘ambarga va o‘zingizdan bo‘lgan ishboshilarga itoat qiling", degan amr bor. Allohning amriga bo‘ysunish esa, vojibdir. Ammo, ishboshilarga bo‘ysunishda bir necha shartlar bor. Avvalo, oyatda "o‘zingizdan bo‘lgan" deyilyapti. Faqixdar bu oyatdagi "ishboshi"larni fiqhda ijtihod darajasiga yetgan ulamolarning jamlanib, biror masala bo‘yicha ittifoq bo‘lib qaror qilishlari, ishboshilikdir, deganlar. Ahli Sunnaning barchalari, I. faqat mujtahidlarning ittifoqi ila bo‘ladi, kim bo‘lishidan qat’i nazar boshqalarning qilgan ittifoqi I. bo‘la olmaydi, deganlar. Ba’zi taraflar eng yaxshi I. to‘rt roshid xalifaning qilgan I.laridir deganlar. I. uchun suyanch bo‘lishi shart. Bu suyanch matnda kelgan dalil yoki qiyos bo‘ladi. Odatda o‘sha matn yoki qiyos maxfiy bo‘ladi. Mujtahidlar uni oshkor qilishga ijtihod qiladilar va uni hal qilishda itgifoq bo‘ladilar. I. yo‘li b-n sobit bo‘lgan hukm qagiy bo‘lsa, uni inkor qilgan shaxs kofir bo‘ladi. Far’iy va mashhur bo‘lmagan masalalardagi I.ni inkor qilgan shaxs kofir bo‘lmaydi. Hanafiylarning fikricha, qatiy ravishda sobit bo‘lgan har qanday I.ni inkor qilgan shaxs kofir bo‘ladi. Agar bir asrning ba’zi mujtahidlari bir masalada I. qilsalar va bu hakda boshqa mujtahidlarga xabar yetganda ular javob berish muddatida sukut saklasalar, I.i sukutiy bo‘ladi. Bu ham hanafiylar nazdida qat’iy I. hisoblanadi. I. nasx bo‘lmaydi. Chunki, u Payg‘ambar (sav)ning vafotvdan keyin bo‘lgan narsadir. Payg‘ambar (sav)ning vafotlaridan keyin nasx bo‘lishi mumkin emas. Qur’on va Sunnatga xilof ravishda fatvo berib bo‘lmaganidek, I.ga xilof ravishda ham fatvo berib bo‘lmaydi. Shuningdek, Qur’on va Sunnatda hukmi bor masalada qiyosni ishlatish mumkin bo‘lmaganidek, I.da hukmi bor bo‘lgan masalada ham qiyosni ishlatish mumkin emas. Oxirgi paytlarda mujtahidlar yo‘q bo‘lgani va ijtihod eshigi berkitilgani oqibatida I. ham to‘xtab qolgan.

IJOZA (arab. - ruxsat, guvoxlik) - tariqatga oid tushuncha. I.ning uch turi mavjud: 1) murid yoki darvishga shayx tomonidan topshiriladigan malaka irshodi. Irshod murid va darvishga o‘z shayxi nomidan amaliy ishlar b-n shug‘ullanish imkonini beradi; 2) Shayxning xalifasi (o‘rinbosari)ga tariqatga yangi a’zolarni qabul qilish vakolati berilganini tasdiqlovchi hujjat; 3) murid yoki darvish sufiylik ta’limotini to‘liq o‘taganini tasdiklovchi hujjat.

IJTIHOD (arab. - g‘ayrat qilish, intilish) - faqih tomonidan shar’iy hukmni hosil qilish uchun barcha bilim va toqatini ishga solish. I. shar’iy hukmi kelmagan ishning maxsus qoidalarni ishga solib shar’iy hukmini aniklash uchun qilinadi. Payg‘ambar (sav) tirikligida u kishidan boshqa odam I. qilmagan. Bu mumkin ham emas edi. I. 7-a. oxirida vujudga kelgan. Bu vaqtga kelib sahobalarning Muhammad (sav) faoliyatlari, aytgan so‘zlari haqidagi xabarlarida ixtilof paydo bo‘lgan. Bundan tashqari musulmon jamoasidagi hayot tarzining o‘zgarib borayotganligi tufayli ko‘plab huquqiy muammolar tug‘ilgan. Shuning uchun I.ning asosiy maqsadi yangi yoxud o‘tmishdoshlar tomonidan hal etilmagan masalalarni topish, islomga tayanilgan va uni quvvatlagan holda hal etish bo‘lgan. Keyingi davrlarda Qur’on va Sunnatga tegishli ilmlarning barchasini, ijmo’ga oid narsalarni, arab tiliga oid barcha ilmlarni, usul ul fiqh ilmini va shunga o‘xshash I. qilish uchun shart bo‘lgan ilmlarni ya’ni oyatlarning sabab nuzulini, hadislarning aytilish sababi va o‘rnini oliy darajada bilgan, taqvodorlik, adolatlilik va shunga o‘xshash oliy shaxsiy fazilatlarga sohib bo‘lgan kishilar (mujtahidlar) I. qilishga hakli bo‘lganlar. I., asosan, fiqhga oid masalalarga qo‘llangan. Aqida va falsafaga oid masalalarda I. qilish mumkin bo‘lmagan. O’rta asrlarda, aniqrog‘i 12-a.da ba’zi hokimlarning faqihlarni majbur qilib noto‘g‘ri hukm chiqarishga urinishlaridan, noahil odamlarning I.ga o‘zlarini urishlaridan ehtiyot qilib ulamolar, I. eshigi berkilganini e’lon qilganlar. Bu masalada xilof qilganlar ko‘pchilikning qarshiligiga duchor bo‘lganlar. Shu b-n birga goh-gohida I.ni da’vo qilganlar ham chiqib turgan. Bunday shaxslarga Ibn Taymiya va Ibn Qaym misol bo‘la oladi. Hanafiylardan Kamol ibn Humom haqida shunga o‘xshash gaplar bor. Ammo, I. eshigi berkitilganligi holati hozirgacha davom etib kelmokda. Yaqin orada biror kishi I. qilgani tan olingani yo‘q. Ammo I. qilish zarurligi tobora ortib borayotgani haqidagi chaqiriqlar ziyoda bo‘lib bormoqda. Ba’zi zamondosh ulamo va ilmiy muassasalar shaxsiy I. emas, ulamolar jamoat bo‘lib I. qilishi tarafdori bo‘lmokdalar. Shu maqsadda yangi paydo bo‘layotgan masalalarda I. qilish uchun Islom davlatlari uyushmasi, Islom olami robitasi va b. ba’zi bir mintaqa va davlatlarda Islom fiqhi akademiyalari tashkil qilingan va qilinmoqda.

IYD (arab. - hayit, bayram) - islom an’anasidagi 2 diniy bayram. 1-si qurbon hayiti (iyd al-adha) - zul-hijja oyining 10-kuni. 2-si ro‘za hayiti (iyd al-fitr) - ramazon oyi tugagandan keyin shavvol oyining 1-kuni.

ILYOS (as) - Qur’onda nomi zikr etilgan payg‘ambarlardan biri. I.(as) o‘z qavmi Ba’l nomli oltindan yasalgan butga sig‘inib zalolatga botgach, ularni hidoyat yo‘liga da’vat etish uchun payg‘ambar qilib yuboriladi. Ammo, ular da’vatni qabul qilmaydilar. "Bani Isroil"ni hidoyat yo‘liga sola olmay umiddari uzilgan I. (as) parvardigordan o‘z jonini olib, mashaqqatdan xalos etishni so‘raydi. Alloh unga qavmini isloh qilish vazifasi yuklatilgani, binobarii jonini olmay, o‘rniga so‘ragan narsasini muhayyo etishni va’da qiladi. Qurg‘oqchilik boshlanib xalq qahatchilikka uchraydi, begunoh hayvonu qushlar ham nobud bo‘lib, daraxtlar quriydi. Shundan so‘ng qavmning iltijosi b-n I. (as) Allohga yolvorib duo qilgach, ko‘kda bulut paydo bo‘lib yomg‘ir yog‘adi. Xiyonatkor qavm esa, yana axdini buzib zalolat yo‘liga kiradi... Rivoyatda I. (as) pirovardida samoga ko‘tarilib ketgani aytiladi. Injildagi Iliya to‘g‘risidagi hikoyatlarda ham shunday mazmun bor. ILM (ko‘pligi ulum) - bilim. Islom dini asoschisi Muhammad payg‘ambar (sav) turli munosabatlar yuzasidan doimo Alloh ilmi va insoniy ilm haqida uqtirib kelganlar. Qur’oni karimda 750 ga yaqin joyda I. so‘zi va u b-n bog‘liq fe’l o‘zaklari uchraydi. Alloh ilmi abadiy va keng qamrovliligi Allohning naqadar qudratli ekanligi belgilaridan biri bo‘lib xizmat qiladi, inson ilmi ikki xil: oddiy, dunyoviy va diniy, e’tiqodiga mos bo‘ladi. Islomni islomgacha va undan tashqari bo‘lgan narsalarga, imonni - imonsizlikka va bilimni - johillikka qarama-qarshi qo‘yish muhim bo‘lgan. I.ga avval boshdanoq o‘ta e’tibor b-n qarash natijasi shunga olib keldiki, bilimning mohiyatiga ilohiyot, huquqshunoslik, falsafiy, ijtimoiy-axloqiy kabi musulmon ta’limotlarida juda katta o‘rin ajratildi. Bilimga intilish har bir mo‘min musulmon va musulmon ayolning burchi va vazifasi ekani farz qilingan.

ILM al-HADIS, hadis, ilmi hadisshunoslik - hadislarni o‘rganishga bag‘ishlangan ilm sohasi. Soxta hadislar sonini ilk islom davridayoq oshib ketgani musulmon ulamolari orasida ularga nisbatan tanqidiy yondashish lozim ekanini ko‘rsatdi. Muhaddislar muomaladagi soxta hadislarni asldan ajratish uchun ularni sinchiklab o‘rganish zaruriyatini anglab yetganlar. Musulmon tankidchiligining asosiy e’tibori hadisning mazmuni (matn)ga emas, balki roviylar zanjiri (isnod)ga qaratilgan, isnodning sifatli bo‘lishi yetkazilgan ma’lumotning to‘g‘riligiga kafolat hisoblangan, Muhaddislar uchun roviylar (ar-rijal) zanjiri (silsila)ni uzluksizligini belgilash muhim bo‘lgan. Roviylarning ismi, yashagan yshshari, tarjimai hollarini bilishga harakat qilganlar. Ularning imoni sofligi va axloqiy xususiyatlari alohida muhim ahamiyat kasb etgan. Roviylar haqida batafsil ma’lumot to‘plash va ularni tanqidiy o‘rganish I. al-H.da alohida yo‘nalish - ma’rifat ar-rijol ("roviylar haqida bilim")ni vujudga keltirgan. Bu bilimni har bir bilimdon muhaddis egallamog‘i lozim hisoblangan. Roviylarni aniqlash maxsus lug‘at yoki isnodlarda nomi zikr etilgan shaxslarning tarjimai hollari bitilgan tabaqot ko‘rinishidagi ma’lumotnomalarning yaratilishiga olib kelgan. Bu turdagi asarlarning bizgacha yetib kelgani Ibn Sa’d (845 y. v.e.)ning "Kitob tabaqot al-kabir" asaridir. Shu b-n bir qatorda "zaif" hadis roviylari haqida ham ma’lumotnomalar yozilgan, mas., "an-Nasoiy" (915 y. v.e.)ning "Kitob ad-du’afa" asari. Hadislar tanqidi juda puxta bo‘lgan, shu munosabat b-n maxsus istiloxlar paydo bo‘lgan. Hadislar bir xil qiymatga ega bo‘lmasdan, "sahih" (ishonchli), "hasan" (yaxshi) va "zaif" (kuchsiz) kabi turlarga bo‘lingan. "Sahih" hadis deb to‘liq, hech qanday uzilishsiz roviylari bo‘lgan, roviylarining imoni va fazilatlari hech qanday e’tirozga sabab bo‘lmaydigan hadislarga aytiladi. "Hasan" hadis deb, roviylari zanjirida uzilish bor bo‘lgan hadislarga aytiladi. Bunday hadislar garchi "sahih"lardan pastroq darajada tursa-da, har holda ilohiyot - huquqiy masalalarni yechishda qabul etilib, ulardan foydalanilgan. "Zaif" hadis deb hadisning mazmuni shubha tug‘dirsa yoki roviylardan biri ishonchga noloyiq deb topilsa, shunday deb atalgan. Bunday hadislar faqatgina ulardan turli xildagi o‘git-nasihat yoki yaxshi odob-axloqqa oid misollar keltirilgan holdagana qabul qilingan.
Hadislar tanqidiga 9-a.ning yirik allomalari, musulmon olamida eng ishonchli deb hisoblangan olti sahih hadis to‘plamlarining mualliflari: Buxoriy (870 y. v.e.), Muslim (875 y. v.e.), Ibn Moja (886 y. v.e.), Abu Dovud as-Sijistoniy (888 y. v.e.), Termiziy (892 y. v.e.) va Nasoiy (915 y. v.e.)lar katta hissa qo‘shdilar.

ILOHIYOT (arab. - xudo to‘g‘risidagi ta’limot) - xudo, uning sifatlari, belgilari va xususiyatlari to‘g‘risidagi diniy ta’limot. Muayyan diniy akdtsa va ular haqidaga ilohiy ko‘rsatmalarni o‘rgatadi. I. muqadtsas kitoblar, rivoyatlar kelib chiqishining ilohiy ekanini, shuningdek ibodatni bajarish b-n bog‘liq bir qator amaliy bilimlar yig‘indisini o‘z ichiga oladi. I.ning barcha tizimlari dunyoni yaratgan va uni inson bilolmaydigan qonunlar orqali boshqaradigan xudoni tan olishga asoslanadi. Islom dinida I. shakllanish davrida xilma-xil I. oqimlari (jabariylar, qadariylar, mutaziylar, murji’iylar va b.) vujudga kelgan. Islomda I. ilk shakllanishi davridan boshlab kalom deb atalgan. I. diniy o‘kuv yurtlarida o‘qitiladi.

ILOHIY KITOBLAR - muayyan dinda muqaddas va ilohiy hisoblanadigan kitoblar. Diniy ta’limotga ko‘ra, Alloh o‘tgan payg‘ambarlarning ba’zilariga sahifalar, ba’zilariga esa, kitoblar nozil qilgan. 100 sahifa va 4 kitob - 100 sahifadan 10 sahifani Odam (as)ga, 50 sahifani Shis (as)ga, 30 sahifani Idris (as)ga, 10 sahifani Ibrohim (as)ga yuborgan. Muso (as)ga Tavrot, Dovud (as)ga Zabur, Iso (as)ga Injil va Muhammad (sav)ga Qur’onni nozil qilgan. Kur’ondan boshqa ilohiy kitob va sahifalar bir yo‘la bir daf’ada nozil qilingan, deb hisoblanadi. Qur’on hazrat Jabroil orqali 23 yil mobaynida oyat-oyat, sura-sura shaklida yuborilgan. Diniy aqidaga ko‘ra, Alloh bandalarining ruhiy va moddiy ahvollarini yaxshi bilgan holda har bir payg‘ambarga uning ummatlariga munosib hukmlar bayon etilgan kitob va sahifalar yuborib turgan. Ular o‘z davrida ummatlar uchun hidoyat manbai bo‘lgan. Islom ta’limoti bo‘yicha, Qur’oni karim Allohning qiyomatgacha hukmi o‘zgarmaydigan, tillarda va dillarda saqlanib qoladigan oxirgi kitobidir.

ILTIJO - ruhoniy yoki dindorning Xudodan, g‘ayritabiiy kuchlardan madad tilab hamda yovuz kuchlarni qaytarishni so‘rab, murojaat qilishi. I. dinga SIEINISHNING zaruriy qismi, ibodat qilish va diniy marosimlarning ajralmas xususiyatidir. Diniy tasavvurlarga ko‘ra, I. orqali g‘ayritabiiy kuchlarga ta’sir qilish mumkin. Har bir dinda I.ning o‘ziga xos shakli vujudga kelgan. Mas., islomda duo qilinganda qo‘lini ochib, yuziga surtish (omin qilish).

ILHOD ("bosh tortish", "rad etish") -munozara adabiyotida keng ishlatiladigan ilohiyot atamasi. Kur’oni karimda (7:180/179; 22:26; 41:40) va hadislarda "buzg‘unchilik", "qaytishlik", "man etilgan narsani buzish" ma’nosida qo‘llaniladi. Qur’on tafsirchilari I.ga Allohning go‘zal ismlari muqaddasligini buzish, uning sifatlarini noto‘g‘ri talqin qilish va b.ni kiritganlar. Ilk islom davrida I. zandaqa (q. Zindiq,) atamasining sinonimi bo‘lgan, 9-a.da har qanday "yangilik" (bid’at) yoki sunniylik ta’limotiga oddiy ravishda qo‘shilmaslik sunniy ilohiyotchilar tomonidan I. deb baholangan; I.da ayblanganlarni malahida yoki mulhidun (birligi - mulhid) deb atashgan. Mulhid "g‘orat etuvchi", "xudosiz" degan haqoratomuz ma’noga ega bo‘lgan. Ka’badan "qora tosh"ni o‘g‘irlagan bahreynlik qaramatiylar I.da ayblanganlar. Muqaddas yerda man etilgan narsalarni buzgan (mulhidun) uch kishini Alloh huzurida eng manfur kimsalar ekani haqidagi hadisga binoan, sunniy ilohiyotchilari islomdagi mana shu "yovuz murtaddar" (mulhidun)ni aniqlashga harakat qilishgan. Ko‘pincha bunday "izzat-ikrom"ga ilohiyot sohasida o‘zining tez-tez o‘zgarib turadigan qarashlari b-n mashhur bo‘lgan Ibn ar-Ravondiy (taxm. 10-a. boshida v.e.), "Payg‘ambarlarning yolg‘onlari" asarini yozgan mashhur tabib Abu Bakr ar-Roziy (912 y. v.e.) va mashhur adib Abu-l-A’lo al-Ma’arriy (973-1057)lar "sazovor" bo‘lganlar.