ILHOM - ko‘ngilga solish; tasavvufda solik qalbida Alloh tomonidan paydo etilgan fikr. Shariat ulamolari fikricha, I. qat’iy ma’lumot manbai bo‘la olmaydi. Tasavvuf axdi, aksincha, I.ni ilohiy fayz deb qabul qilib hamda unga asoslanib, so‘z va ish yuritadi. I. tor ma’noda "vahiy"ning sinonimidir. I. o‘z mohiyatiga binoan "aqliy ilm"dan ham farklanadi, chunki I. fikr-mulohaza yuritish va xulosa chiqarish yo‘li b-n vujudga kelmaydi. Tasavvufga ko‘ra, I. mo‘min dilini yorituvchi ilohiy nurdir, Qur’onning botiniy ma’nosini ham I. orqali anglab yetish mumkin.

IMOM (arab. - oldinda turuvchi) - namozda oldinda turuvchi, g‘oyaviy rahbar, musulmon jamoasi boshlig‘i. Kundalik hayotda masjidtsa jamoa namozining rahbarini I. deb ataydilar. I. vazifalarini ayni bir odam bajarishi mumkin, ammo I. mansab ham, kasb ham hisoblanmaydi: u haqiqatda namozni boshqarib turgani uchungana I. deb e’tirof qilinadi. Mahalla va qishloq masjidlarida odatda diniy ma’lumoti bor odam I. hisoblanadi. Jome masjidlarining I.i maxsus diniy ma’lumotga ega va dindorlar o‘rtasida obro‘ qozongan bo‘lishi kerak. Namozda kimlar imom bo‘lishga hakliroq ekani fiqh kitoblarida bayon qilingan. Islom dini paydo bo‘lgan dastlabki yillarda I.vazifasini Muhammad (sav), u zotning vafotlaridan so‘ng esa, xalifalar bajargan. Muhammad (sav) va dastlabki xalifalar namozda oldinda turuvchilargina emas, shu b-n bir vaqtda qavm boshliqlari ham edilar, binobarin I. -xalifa amalda oliy diniy va siyosiy rahbar hisoblangan. Nazariy jihatdan yagona musulmon jamoasida I.ni oliy diniy va dunyoviy hokim sifatida tasavvur qilish ana shundan boshlangan. Aynan kimni qonuniy I. deb hisoblash kerak va uning hokimiyatining mohiyati qanday, degan masaladagi bahslar musulmonlarning sunniylar va shialarga bo‘linishiga sabab bo‘ldi. Sunniylarning oliy hokimiyat nazariyasiga ko‘ra, xalifa barcha musulmonlarning I.i hisoblanadi. Xalifa -I.ning asosiy vazifasi - dinni sakdash va dunyoviy ishlarni boshqarish. I. diniy qonun-qoidalar qavm hayotiga to‘g‘ri joriy qilinayotganini kuzatib borishi kerak. Sunniylar, shuningdek, xorijiylar I.ni qavmning vakili hisoblaydilar, u nazariy jihatdan butun qavm tomonidan, amadda esa, uning vakillari tomonidan saylanadi yoki o‘tmishdoshi tomonidan tayinlanadi. Shialar nazariyasiga ko‘ra, Ilarning oliy hokimiyati xudo tomonidan belgilab qo‘yilgan, shu sababli u odamlarning xohishiga bog‘liq bo‘lishi mumkin emas, ya’ni I. saylanishi mumkin emas (I.ning saylab qo‘yilishiga faqat zaydiylar qarshi emasdilar). Avval boshdan I.ning saylanish qoidasini rad etgan shialar musulmonlar qavmi va davlatining oliy hokimiyati Ali avlodlariga meros hisoblanadi, chunki ularning huquqi ilohiy ko‘rsatma b-n belgilab qo‘yilgan, deb e’lon qildilar. Shialarning diniy ta’limotiga ko‘ra, I. 3 vazifani bajaradi: 1) qonuniy I. - islom qavmi boshlig‘i, odamlarning ishlarini amalga oshirishda Payg‘ambarning vorisi; 2) u - diniy bilim va huquklar tafsirchisi, Qur’on va hadislarning eng to‘g‘ri mufassiri; 3) u - odamlarga hamma narsaning botiniy ma’nolarini anglatadigan oliy diniy rahbar. I. hokimiyati, shu tarzda, odamlarning dunyoviy va ruhiy hayotidan tashqari ko‘zga ko‘rinmas dunyo - "g‘ayb olami"ga ham tegishlidir. Oliy hokimiyatning ilohiy tabiatidan kelib chiqib, shialar avval boshdan o‘z Ilarini Allohning yerdaga haqiqiy va to‘la huqukli vakillari deb hisoblab kelganlar. Shialarning I.i - Allohning noibi, u orqali Allohga yaqinlashish mumkin, I.lar payg‘ambarlarga xos bilimlar merosxo‘ri. Biroq Ali avlodlari tabiiy ravishda bo‘linib, tarqalib keta borgan sari oliy hokimiyatga da’vogarlik qilishi mumkin bo‘lganlar soni ko‘paya bordi. Ali avlodlarining turli shajarasi vakillarini I. sifatida tan olgan shialik har xil oqim va jamoalarga bo‘linib ketdi. Zaydiylar, ismoiliylar, imomiylar, "keskin" shialar oliy hokimiyatni berish qoidasi, I.ning huquq va burchlari, I.larning hukmron sulola b-n hamkorlik qilishi mumkinligi, ularning "adolatsiz" hukmdorlarga munosabati va h.k. masalalarni turlicha talqin qildilar. Ko‘pchilik uchun hoz. vaqtda Ali avlodlari bo‘lgan haqiqiy I. yo‘q. Shialarning diniy rahnamolari - "din odamlari" (rijal ad-din) uning to‘la huquqli vakillaridir. I. atamasi shialik va sunniylikda, shuningdek, yirik diniy rahnamolar, katta qavmlarning rahbarlari, diniy mazhab va maktablar asoschilari (Abu Hanifa, al-Ash’ariy, Humayniy va h.k)ga hurmat yuzasidan ham qo‘llaniladi.

IMOM BUXORIY - q. Buxoriy.

IMOM al-BUXORIY YODGORLIK MAJMUI - Samarqand yaqinidaga me’moriy yodgorlik, qadamjo. Chelak tumanining Xartang qishlog‘ida joylashgan. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 y. 29 apr.dagi "Imom al-Buxoriy tavalludining hijriy-qamariy taqvim bo‘yicha 1225 yilligani nishonlash to‘g‘risida"gi qaroriga muvofiq Prezident Islom Karimov loyihasi asosida allomaning maqbarasi o‘rnida barpo etildi. Majmua 1998 y.da ochilgan. Yodgorlik majmui avvalo ziyoratgoh, qadamjo, so‘ng kundalik, juma, hayit namozlari o‘qiladigan joy vazifasini o‘taydi. Umumiy mayd. 10 ga ni tashkil etadi. Majmuada maqbara, ma’muriy bino, masjid, kutubxona, ilmiy xodimlar xonasi va b. yordamchi xonalar mavjud. Masjid va peshayvonida 1500 gacha kishi namoz o‘qishi mumkin. Masjid ichidagi mehrobning o‘ng tomoniga O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovga Saudiya Arabistoni podshohi Fahd ibn Abdul Aziz tuhfa qilgan kisva -Ka’bapo‘sh parchasi osib qo‘yilgan. Kutubxonada Qur’onning noyob qo‘lyozmalari, turli nashrlari, Imom Buxoriy asarlaridan namunalar va b. kitoblar bor. Majmua to‘rida, maqbaraning orqa tarafida hadis ilmini o‘rganishga mo‘ljallangan o‘quv markazi -"Dorul hadis" binosi joylashgan. Bu yodgorlik majmui keyingi asrlarda bunyod etilgan ulkan va noyob inshootdir. U yosh avlodni ezgulik ruhida tarbiyalaydigan, har bir insonni hayot va abadiyat haqida o‘ylantiradigan aziz maskanga aylandi.

"IMOM al-BUXORIY SABOQLARI"  - Imom al-Buxoriy xalkaro jamg‘armasining ma’naviy-ma’rifiy, ilmiy-adabiy jurnali. 2002 y.dan Toshkentda uch oyda bir marta nashr etiladi. Uning vazifasi - xalqimiz, ayniqsa yoshlarni milliy-diniy qadriyatlarni sog‘lom idrok etishiga yordam berish, milliy-ma’naviy merosimizdan bahramand etish. Jurnalning "Abadiy barhayot kitob", "Muhaddislar
sultoni", "Hadislarning ulug‘ hikmati", "Movarounnahrlik buyuk allomalar", "Islom va ma’rifat", "Istiqlol va islom" kabi ruknlari bor. Bosh muharriri Zohidillo Munavvarov. Adadi 1000 nusxa (2002).

IMOM   BUXORIY XALQARO   JAMG’ARMASI - buyuk muhaddis Imom Buxoriyning boy ma’naviy merosini chuqur o‘rganish va keng targ‘ib qilish maqsadida tuzilgan xalqaro jamg‘arma (1998 y. 4 noyab.). Muassislari: O’zbekiston musulmonlari idorasi, Madaniyat ishlari vazirligi, O’zbekiston Fanlar akademiyasi, Toshkent shahar va Samarqand viloyat hokimliklari, "O’zbekturizm" va "O’zbekiston havo yo‘llari" milliy kompaniyalari, O’zbekiston milliy universiteti va Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, "Ma’naviyat va ma’rifat" jamoatchilik markazi, "Mahalla" va "Oltin meros" jamg‘armalari va b. Boshqaruvi -Toshkent shahrida, Samarqand bo‘limi - Chelak tumanidagi Imom Buxoriy yodgorlik majmuida joylashgan.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning "Ymom al-Buxoriy xalqaro jamg‘armasini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida"gi Farmonida (1998 y. 16 noyab.) jamg‘armaning asosiy vazifalari belgilab berilgan. Jamg‘armaning dastlabki ustav fondi Vazirlar Mahkamasi zaxira fondidan o‘tkazilgan 50 mln. so‘m va Kuvayt Davlati Amiri tomonidan Imom Buxoriy yodgorlik majmuiga xayriya etilgan 500 ming AQSh dollaridan shakllavdi. Jamg‘armaning asosiy fondlariga uning balansiga o‘tkazilgan binolar va ko‘chmas mulklar, jumladan, Imom Buxoriy yodgorlik majmui kiradi. Jamg‘armaning milliy va xorijiy valyutadagi hisob raqamlari O’zbekiston fuqarolari va tashkilotlari, xalqaro tashkilotlar va xorijiy shaxslarning xayriya ulushlari uchun ochiq, deb belgilangan. Tashkiliy tuzilmasi rais va uning o‘rinbosarlari, ilmiy tadqiqotlarni muvofiqlashtirish, turizmni rivojlantirish, xalqaro aloqalar va investitsiyalar, qo‘lyozmalar elektron kutubxonasi, Imom Buxoriy nashriyoti kabi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi.

IMOM ad-DORIMIY MAQBARASI -Samarqanddagi me’moriy yodgorlik (2000 y.). Imom Buxoriyning ustozlaridan biri imom Abdurahmon ad-Dorimiy as-Samarqandiy (q. Dorimiy) qabri ustida bunyod etilgan. Mustaqillik yillari qabr atrofi obod etilib, ziyoratgohga aylantirildi.

IMOM MUSLIM, to‘liq ismi Abul-Husayn Muslim ibn al-Hajjoj ibn Varad ibn Kushoz al-Qushayriy an-Naysoburiy (821-875) -mashhur muhaddis. Imom Buxoriydan keyin hadis ilmining eng zabardast allomasi. Fiqh ilmvdan ham yaxshi xabardor bo‘lgan. 12 yoshida hadis ilmini o‘rganishga kirishgan. I.M. shu maqsadda ko‘p mamlakatlarga sayohat qilgan, jumladan Hijoz, Misr, Suriya, Irokda bo‘lgan. Ulamolarning qayd etishlaricha, u 300 mingdan ziyod hadislarni ko‘zdan kechirib shundan atigi 12 mingtasini ishonchli (sahih) deb topib o‘zining "As-Sahih" asariga kiritgan. Bu kitob axdi sunna nazdida "ikki sahihning biri" deb ta’vil qilingan, olti sahih kitobning ikkinchisidir. I.M. bundan tashqari "Al-Musnadul-kabir", "Al-asmo val-kuno", "Al-ilal", "Kitobu avlodis-sahoba" kabi asarlar yozgan.

IMOM NASAIY, Abu Abdurrahmon Ahmad ibn Ali ibn Shuayb ibn Ali ibn Sinon ibn Bahr al-Xurosoniy (827-915) - muhaddis, hadischilik bobida eng ishonchli 6 hadis to‘plamlaridan birining muallifi. Naso(Niso) sh.da tavallud topgan. Ona yurtida Qur’oni karimni yod olib, boshlangach diniy ma’lumotlarni olgandan keyin kengroq ilmu ma’rifat hosil qilish niyatida xorijiy mamlakatlarga safarga chiqadi. 15 yoshli muhaddis Hijoz, Iroq, Shom, Misr va b. mamlakatlarga borib diniy fanlarni puxta o‘zlashtiradi. U Misrning "Zuqoq al-qanodil" mahallasida uzoq vaqt yashab, so‘ngra Damashqqa boradi. U yerda umaviylarga yon bosmagani sababli tazyiq ostida og‘ir holatga tushadi. Bir rivoyatga ko‘ra, Makkaga yetib borib, o‘sha yerda, ikkinchi rivoyatga ko‘ra, Baytil-Makdis (Quddus)da vafot etadi. Hadis bobida yozgan "as-Sunan al-kubro" to‘gshami uning shoh asari hisoblanadi. Undan tashqari u "as-Sunan as-sug‘ro" yoki "al-Mujtabo", "al-Xasois", "Fazoil as-sahoba", "al-Manosik" va b. kitoblarni yozib qoldirgan.

IMOMIYLAR - shialikdagi asosiy oqimlardan birining tarafdorlari, Ali avlodiga taallukdi 12 imomni tan oluvchi mo‘‘tadil shialar. I. 11-imom Hasan al-Askariy vafoti (873 y.)dan keyin uning yosh o‘gli Muhammadni oxirgi, 12-imom deb tan oladilar. Rivoyatlarga ko‘ra, bu imom yo‘qolgan (tarixda o‘ldirilgan bo‘lsa kerak) deb hisoblanadi. I. uni "yashiringan imom", ya’ni maxdiy deb e’lon qilib, u qaytib kelishi b-n adolat tantana qiladi, deb hisoblaydilar. "Yashiringan imom"ga e’tiqod I.ning asosiy aqidalaridan biridir. Ular imomat ta’limotini asosiy qoida sifatida ilgari suradi, imomning saylab qo‘yilishini rad etadi. Ular o‘zlarining hamma imomlarini "jabrdiyda" deb biladi va ularga e’tiqod qiladi. I. shialarning ancha ko‘p tarqalgan qismidir. I. ta’limoti hoz. Eronning davlat dini hisoblanadi. I. Irokda aholining deyarli yarmini tashkil etadi. I. jamoalari Livan, Kuvayt, Bahrayn, Saudiya Arabistoni, Iordaniya, Afg‘oniston va b. mamlakatlarda bor.