IMOMLIK, i m o m a t (arab. - boshqarmoq) - 1) musulmon teokratik davlatining umumiy nomi. Islom evolyutsiyasi jarayonida I. haqidagi tasavvur ham o‘zgarib borgan. Ilk islomda Muhammad (sav) va xalifalar musulmonlar jamoasida ma’muriy hokimiyat va diniy rahnamo(imom)likni birga qo‘shib olib borgan. Keyinchalik xalifalar hokimiyatida ma’muriy rahbarlik asosiy o‘rin egallagan. Diniy hokimiyat - I. esa nomigagana saqlanib qolgan. Shia mazhabida I. faqat Muhammad (sav) avlodlaridan bo‘lgan (Ali (kv) va Fotima avlodlari) shaxsning diniy va ma’muriy hokimiyati hisoblangan; 2) Dogaston va Chechenistonda muridlar davlati, 19-a.ning 20-y. oxirida chorizmning mustamlakachilik siyosatiga qarshi Shim. Kavkaz xalklarining kurashi davrida paydo bo‘lgan. Imomlari: G’ozi Muhammad (1828-32), Hamzatbek (1832-34), Shomil (1834-59); 3) Namoz vaqtida jamoat oldida turib ibodatni boshqarish, imomlik qilish.

IMON, i y m o n (arab. - ishonch, e’tiqod) -islom dinida Allohga, uning farishtalari, kitoblari, payg‘ambarlari, qiyomat kuni, takdir va o‘lgandan keyin tirilishga ishonish. Bu "imoni mufassal", ya’ni iymonning mufassal ta’biri deb ham ataladi. I. moturidiylik ta’limotiga ko‘ra, 2 narsaning butunligi -e’tiqod (dinga ichdan chuqur ishonish) , iqror (so‘zda buni tan olish)dan iborat deb hisoblanadi. Islomda I. talablari "arkon al-imon (e’tiqod asoslari) sanaladi. I. asoslariga, u aqlimizga xoh sig‘sin, xoh sig‘masin, baribir ularga shak-shubhasiz e’tiqod qilish talab qilinadi. I. talablari, ya’ni aqidalar islomning diniy dunyoqarash asoslarini tashkil etadi. Din va huquq ilk islom davrida ajratilmagani tufayli "I." muammosi ilohiyotchilarni ham, fiqhshunoslarni ham band etgan. I. tushunchasi islomda muhim va bahsli masalalardan biri hisoblanib, uni 8-a. boshidan turli ilohiyot va diniy-hukuqiy maktab vakshshari turlicha talqin qilgan. Hoz. kunda I. so‘zi vijdonlilik, halollik, soflik, Vatanni sevish ma’nolarida ham ishlatiladi.

INJIL - Alloh taolo Iso (as)ga Jabroil orqali og‘zaki tarzda nozil qilgan kitob. Musulmonlar bunga imon keltiradilar. Bu hakda Kur’onda bir necha oyatlar kelgan. "Va unga kitobni, hikmatni, Tavrot va Injilni o‘rgatadi" (Oli Imron surasi 48-oyat). "Ularning izlaridan Iso ibn Maryamni o‘zidan oldingi Tavrotni tasdikdovchi qilib yubordik. Unga Injilni berdik. Unda hidoyat va nur bor. U o‘zidan oldingi Tavrotni tasdiklaguvchidir. u taqvodorlar uchun hidoyat va mav’izadir" (Moida surasi 46-oyat). Qur’onga ko‘ra, I.da Muhammad (sav)ning kelishlari haqida bashorat qilingan, biroq I. matni nasorolar tomonidan buzilgan. Lekin o‘sha ilohiy kitobning asl nusxasi hoz. yo‘q. Chunki, Iso (as)ning vaqtlarida I. kitob shaklida bo‘lmagan. Hech kim hech narsani yozmagan. U zotdan keyin ba’zi kishilar o‘zlari kitob yozib, mana shu I., menga vahiy qilindi va uni men yozib oldim, deb chikdilar. Asta-sekin "I. vahiy qilinganlar" ko‘payib boraverdi. Oxiri borib ularning soni juda ham ko‘payib ketdi. Ularning har biri o‘zining I.i haq ekanini da’vo qilar edi. Orada gap-so‘z, ixtiloflar kuchaydi. Shunda imperator Konstantin mil. 325 y.da Nikeya (Nisea)da katta majlis chaqirdi. Bu majlisda 2048 patriarx qatnashdi. So‘ngra turli jamoalardan 2000 dan ortiq ruhoniy o‘nlab Ilarni ko‘tarib keldilar. Imperator majlis axdi oldiga mavjud I.lardan eng ishonchlisini tanlab olish vazifasini qo‘ydi. Ular uzoq talashib-tortishishlardan keyin 4 dona I.ni tanladilar. Hoz.da nasorolar e’tiqod va amal qiladigan I.lar ana o‘sha 4 I.dir. 1-Mutto (Matfey) I.i. Bu I. eng qad. I. hisoblanadi. U Iso (as)dan 4 y. keyin yozilgan. U ibroniy tilda yozilgan edi. Ammo, o‘sha asl nusxasi ham hoz. yo‘q. Hoz. bori o‘shaning tarjimasi. Lekin tarjimon ham, u qaysi matndan tarjima qilgani ham hozirgacha ma’lum emas. Buning ustiga bu I.ning muallifi Mutto Iso (as)ning havoriylaridan emasdi. Keyinroq uni xoin Yahuzoning o‘rniga saylashgan edilar.
2-Markos (Mark) I.i. Bu I. yunon tilida Iso (as)dan 23 y. keyin yozilgani aniq. Ammo uni kim yozgani noaniq. Ba’zi nasorolar, uni Pyotr yozgan, deydilar. Boshqalari esa, uni Pyotrning o‘limidan keyin Markos yozgan, deydilar.
3-Luka I.i. Bu kitob Masih (as)dan 20 y. keyin yozilgan. Luka u zotning shogardlaridan emas. U Polning shogardi. Uning ustozi ham Iso (as)ni ko‘rgan emas. Buning ustiga Pol nasorolikka dushman bo‘lgan yahudiylardan edi. Shuning uchun hiyla b-n nasorolikka qarshi ko‘p buzg‘unchiliklar qilgan.
4-Yuhanno (Ioann) I.i. Bu I. Iso (as)dan 32 y. keyin yozilgan. Ba’zi nasoro toifapari uni Iso (as)ning shogirdlaridan biri Yuhanno ibn Zabdiy yozgan, deydilar. 500 tanikdi nasoro olimlari ishtirokida yozilgan "Britaniya entsiklopediyasi" bu kitobni, qalbaki kitob, degan. Musulmon shaxs I.ni Alloh tomonidan Iso (as)ga tushirilgan ilohiy kitob deb imon keltirmasa musulmonliga qolmaydi. Shu b-n birga musulmon shaxs asl nusxadagi I.ning yo‘kdigi va hoz. Ilar buzilgan ekaniga ishonadi. Alloh Qur’onda Iso (as)ning tug‘ilishidan oldin uning kelajagi haqida quyidagilarni aytgan: "Va unga kitobni, hikmatni, Tavrot va Injilni o‘rgatadi" (Oli Imron surasi 48-oyat). Tavrot Muso (as)ga tushirilgan ilohiy kitobdir. U Iso (as)ga ham kitob bo‘lishini Allohning O’zi aytib turibdi. Tavrot Iso (as)ga kelgan dinning ham asosini tashkil etadi. I. esa, Tavrotni to‘ldirib kelgan. I.ning o‘zbek tilidagi to‘liq nashri kirill yozuvida 1992 y.da so‘zboshi, lug‘at, jadval va rangai suratlar b-n birga Bibliyani tarjima qilish in-ti (Stokgolm) tomonidan chiqarilgan (tarjimon -   Ibrohim Abaev).

IRAM ZOT al-IMOD ("ko‘p ustunli Iram") -   Jan.  Arabistonda go‘yo mavjud bo‘lib, Kur’onga binoan Alloh taolo tomonidan yo‘q qilib yuborilgan inshootlar majmuasi. Qur’onda (89:7/6) Alloh tomonidan kibrga berilib  gunohga  botganlari uchun  nobud qilingan od va samud qavmlari b-n birga qayd etiladi. Ushbu oyatning eng ko‘p tarqalgan tafsiri I.Z.I.ni od qavmi tarixi b-n  bog‘laydi. I.Z.I. - odiylar podshohi Shaddod tomonidan qurilgan shahar. Shadtsod Allohning elchisi Hud (as)ning so‘zlariga quloq solmay Yer yuzida, Adan yaqinida jannatga o‘xshash makon yaratishni istagan;  bu shaharning binolari oltin va kumushdan bunyod etilib, qimmatbaho   toshlar    b-n    bezatilgan. Podshohning kibru havosi va imonsizligi uchun Alloh I.Z.I.ga kuchli  bo‘ron yuborib shaharni qumga ko‘mdirib yuborgan. Ba’zan sahroda adashib qolgan yo‘lovchilar mana shu o‘lik shaharni ko‘rganlari va u yerdan olib kelgan qimmatbaho toshlar    kulga aylanib qolgani haqida afsonalar mavjud. Qur’ondagi I.Z.I. - qad. arab shaharlarining halokati haqidagi rivoyatlardan biri. Haqiqiy I.Z.I. - nabateylarning Shim. Hijozdagi ko‘p ustunli ar-Ramm ibodatxonasi vayronalari. Ko‘p ustunli I.Z.I. obrazida tadqiqotchilar ba’zan narigi dunyoning qad. mifologik ramzini ko‘radilar.

IRIM - g‘ayritabiiy hodisalarning kishilarga ta’sir qilishiga ishonib, biror niyat b-n qilinadigan odat, xatti-harakat. I. o‘zni ehtiyotlash, birovlarga yaxshilik tilash yoki zarar yetkazish va b. niyatlarda qilinadi. Jahovdagi deyarli hamma xalqlarda va turli kasb-hunar sohalarida uchraydi. I., bir tomondan kishilarning ezgulikka intilishlari, orzulari b-n bog‘lansa, ikkinchi tomondan, tabiat va jamiyatda qandaydir g‘ayritabiiy sehrli kuchlarning borligiga ishonishga asoslanadi. I.ni Islom dini b-n hech qanday aloqador joyi yo‘q. Islom diniga ko‘ra, bu amal xurofot sanaladi.

ISLOM (arab. - bo‘ysunish, itoat etish, o‘zini Alloh irodasiga topshirish) - jahonda keng tarqalgan uch din (buddaviylik va xristianlik b-n bir qatorda)dan biri. I. diniga e’tiqod qiluvchilar arabcha "muslim" ("islomni qabul qilgan", "itoatli", "sadoqatli"; ko‘pligi "muslimun") deb ataladi. "Muslim", "muslimun" so‘zining boshqa xalqlar orasida o‘zgacha talaffuz etish (mas., forslarda -musalmon, o‘zbeklarda - musulmon, qirg‘iz va qozoklarda - musurmon, Ukraina va Rossiyada - basurman) natijasida bu dinga e’tiqod qiluvchilar turli nom b-n ataladi. Lekin bularning ichida hozir musulmon iborasi keng tarqalgan.
Jahonda qariyb 1,2 mlrd. kishi I.ga e’tiqod qiladi. Musulmonlarning 2/3 qismidan ko‘prog‘i Osiyoda yashaydi va bu qit’a aholisining 20% idan ortiqrog‘ini tashkil etadi. Qariyb 30% musulmonlar Afrikaga to‘g‘ri keladi (qita aholisining deyarli yarmi). Dunyoda musulmon jamoalari mavjud bo‘lgan 120 dan ortiq mamlakatdan 35 tasida musulmonlar aholining ko‘pchiligani tashkil qiladi - Shim. Afrika, Rarbiy Osiyoning barcha mamlakatlarida (Kipr, Livan, Isroil mustasno), Senegal, Gambiya, Niger, Somali, Afg‘oniston, Pokiston, Bangladesh, Indoneziya va b. ba’zi mamlakatlarda aholining 80% dan ortig‘i musulmonlardir; bir qancha mamlakatlarda musulmonlar aholining yarmidan 80% igacha tashkil qiladi (Gvineya, Mali, Livan, Chad, Sudan). Malayziya va Nigeriyada qariyb yarmi, ba’zi bir mamlakatlarda musulmonlar ozchilikni tashkil qilsa ham, ta’sir doirasi kuchli (Gvineya-Bisau, Kamerun, Burkina Faso, Serra-Leone va b.)- Musulmonlarning soni jihatdan eng yirik davlatlar - Indoneziya, Hindiston, Pokiston va Bangladesh; musulmonlarning anchasi Xitoy, Tailand, Efiopiya, Tanzaniya, Kiprda, Yevropaning ayrim mamlakatlari (Yugoslaviya, Albaniya, Buyuk Britaniya, GFR, Frantsiya va b.), Shim. va Jan. Amerika qit’asi mamlakatlari (AQSh, Kanada, Argentina, Braziliya, Gayana, Surinam, Trinidad va Tobago)da, Avstraliyada, Fidji orollarida yashaydi.
I. 7-a.da Hijoz (G’arbiy Arabiston)da paydo bo‘ldi. Uning asoschisi Muhammad (sav)dir. Islom dinining paydo bo‘lishi xususida islom manbalariga asoslangan diniy an’anada u ilohiy hodisa, insonlarni to‘g‘ri yo‘lga solish uchun Alloh tomonidan yuborilgan oxirgi ta’limot deb hisoblanadi. I. talqinida dastlab yahudiy va xristianlar ham aynan musulmonlar e’tiqod qilgan xudoga ishonganlar. Shu xudo, ya’ni Alloh odamlarga payg‘ambar - elchilar yuborgan. Ammo, insonlar payg‘ambarlar ta’limotini buzganlar. Shuning uchun Alloh insonlarga oxirgi rasul etib Muhammad (sav)ni tanladi, unga o‘zining kalomi - Qur’onni nozil qildi. Muhammad (sav) oldin o‘z hamshaharlarini, so‘ng barcha arablarni ko‘plab qabila xudolariga sig‘inishdan voz kechish va yagona xudo - Allohga e’tiqod qilish, solih hayot kechirish, u dunyoda jannatga. tushish uchun bu dunyoda ezgu ishlar qilishga da’vat etdilar. Qur’onga ko‘ra, arablar va yahudiylarning umumiy bobokaloni Ibrohim (as) Allohga birinchi bo‘lib imon keltirgan. Demak, I. batamom yangi e’tiqod emas, balki Ibrohim(as)ning qayta tiklangan dinidir.
I. dini tarixini o‘rganishda o‘sha davrdaga ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy omillarni hisobga olish kerak. I. dini vujudga kelgan davrda Arabiston ya. o.da Makka va Yasrib (Madina) kabi shahar-davlat (polis)lar boshqalarga nisbatan muayyan ustunlikka ega edilar. Bu shaharlar xalqaro savdoning eng yirik markazlaridan bo‘lib, iqtisodiy hayot jo‘shqin tus olgandi. Shahar-davlatning kelajak taraqqiyoti uchun polis tuzumi torlik qila boshlagan. Hijoz (Makka, Yasrib, Xaybar, Dumat al-Jandal, Tayma va b.) va umuman Arabistonni xalqaro savdoni barqaror qiladigan, fuqarolar xavfsizligini ta’minlashga qodir harbiy kuchga ega bo‘lgan yagona saltanatga aylantirish davr talabi bo‘lib qolgan edi. Saltanat tuzish b-n bir qatorda Arabiston ya. o.dagi qabilalarning etnik va madaniy jihatdan birlashuvi, yagona arab tili, ogzaki va yozma adabiyot, umumiy fikrlashning shakllanishi va nihoyat, arablarning diniy tafakkurida o‘zgarish jarayonlari kechayotgan edi. Bunday harakatni boshqargan kishilar o‘z faoliyatlarini ilohiy ilhom b-n asoslay olgan holdagana muvaffaqiyatga erisha olardi. Shuvday qilib, Muhammad(sav)ning diniy va siyosiy faoliyatlari yuqoridagi jarayonlarning xususiy ko‘rinishi bo‘lgan. Muhammad (sav) har tomonlama barkamol inson bo‘lganlari uchun, u zotning shaxsiy fazilatlari tufayli yahudiy-xristian ta’limotlariga yaqin g‘oya b-n yashovchi mahalliy hijozliklar harakati o‘ziga xos xususiyatlar kasb etdi, diniy va siyosiy kuchga ega bo‘ldi; bu kuch islomning vujudga kelishini eng muhim tarixiy voqealardan biriga aylantirdi.
Muhammad(sav) 610 y., ya’ni 40 yoshlarida vahiy (ilohiy ilhom) olayotganlarini e’lon qildilar. Ammo, bir necha nufuzli yaqin qarindoshlarini hisobga olmaganda, Makkaning ko‘pchilik aholisi, ayniqsa, Quraysh qabilasining zodagonlari ularning targ‘ibotlariga ochikdan-ochiq qarshi chiqtsilar. U zot o‘zga yerlarda tarafdorlar izlashga majbur bo‘ldilar. Dastlab bir guruh musulmonlar Habashistonga ko‘chdi, so‘ng Makka zodagonlari b-n ma’lum davrdan buyon raqobatlashib kelayotgan Yasribdagi Banu Avs va Banu Xazraj qabilalarining vakillari 622 y. musulmon jamoasini o‘ziga qabul qilish, Muhammad(sav)ni umumiy rahnamo sifatida tan olishga rozi bo‘lishdi. Yasrib shahridagi mavjud etnik vaziyat ham shuni taqozo etgandi. Hijra nomini olgan bu voqea I. tarixida burilish yasadi. Ko‘chib o‘tgan kishilar muhojirlar (ko‘chib kelganlar), Madinada I.ni qabul qilganlar ansorlar (tarafdorlar) deb ataldilar. Madina va Makka o‘rtasida boshlangan kurash 8 y. davom etdi (q. Badr jangi, Uxud jangi, Xandaq jangi va b.). 628 y. Makka zodagonlari Muhammad(sav) b-n kelishishga majbur bo‘ldilar. 630 y. musulmonlar qo‘shini hech qanday qarshiliksiz Makkaga kirib bordi. Makka aholisi yoppasiga I. dinini qabul qildi va Muhammad (sav)ni Allohning elchisi (rasuli) deb e’tirof etdi. Ana shundan boshlab Makka I. dini markaziga, Ka’ba musulmonlarning muqaddas ziyoratgohiga aylangan. Muhammad (sav) vafot etgan 632 y.da Arabiston ya. o. to‘la birlashtirilgan, uning aksariyat aholisi I. dinini qabul qilgan edi. Arabistonning siyosiy, iqtisodiy, etnik va madaniy jihatlardan birlashishida I. dini muhim omil bo‘lib xizmat qildi va kelajakda vujudga kelgan musulmon olamining mafkurasiga aylandi.
Muhammad (sav) vafotlaridan so‘ng Abu Bakr Siddiq, Umar ibn Xattob, Usmon ibn Affon, Ali ibn Abu Tolib payg‘ambarning o‘rinbosari (xalifa) sifatida hukmronlik qildilar. 7-8-a.larda Iroq, Falastin, Suriya, Eron, Movarounnahr, Misr, Shim. Afrika, Pireney ya. o., Shim. Hindiston fath etildi. Bir asrdan kamroq vaqt davomida Shim. Xitoydan Ispaniyagacha, Kavkaz ortidan Hind okeanigacha bo‘lgan katta hududni zabt etildi va I. dini keng hududda tarqaldi.
I.ning muqaddas kitobi Qur’ondir. Musulmonchilikda bu kitobning butun mazmuni Allohning vahiy qilingan so‘zi deb tushuniladi. I.ning aqidalari, e’tiqod talablari, huquqiy va axloqiy me’yorlari, cheklash va taqiqlari Qur’on b-n birga uning tafsirlarida, hadis to‘plamlari va shariat qo‘llanmalarida, shuningdek, 8-12-a.larda vujudga kelgan ilohiyot adabiyotlarida o‘z ifodasini topgan.

I.ning asosiy aqidasi - "Alloxdan boshqa iloh yo‘q va Muhammad uning rasuli". I. ilohiyotining ilk shakli - kalom bo‘lib, 8-a.da arab xalifaligida vujudga kelgan. Mutakallimlar I. dini aqidalarini ishlab chiqqanlar.
I. dini 5 "asos" yoki "ustun" (arkon ad-din al-islomiy)ga ega: 1) kalima keltirish; 2) namoz o‘qish; 3) ro‘za tutish; 4) zakot berish; 5) imkoniyat topilsa haj qilish. Shulardan birinchisi imon va qolganlari ibodat deb e’tirof etilgan. Imon 7 akdtsani - Allohga, uning farishtalariga, muqaddas kitoblariga, payg‘ambarlariga, oxirat kuniga, takdir (yaxshilik va yomonlik Allohning irodasi b-n bo‘lishi)ga va o‘lgandan keyin tirilishga ishonishni o‘z ichiga oladi. Islomda xatna, ro‘za hayiti, qurbonlik va qurbon hayiti, aqiqa, mavlud, xudoyi, ashuro kabi o‘ziga xos diniy marosimchilik tarkib topgan. Bundan tashqari, mahalliy xalqlarda islomgacha mavjud bo‘lgan urf-odatlar, jumladan, fol ochirish, dam soldirish, aziz-avliyolarga, muqaddas joylarga sig‘inish ham I. marosimchshshgaga moslashib ketgan. Islomda ilk davrdan paydo bo‘lgan eng birinchi yirik muammo - oliy hokimiyatni egallashga payg‘ambardan keyin kim hakliroq, degan masala bo‘ldi. Ali (kv) tarafdorlari "shia" nomini olib, islomda birinchi bo‘linishni boshlab berdilar. Uchinchi xalifa Usmon (ra) aynan shu bo‘linishning qurboni sifatida jon taslim qildi. Ikki taraf - sunniylik va shialik o‘rtasidaga kurash asnosida xorijiylar deb atalgan uchinchi yo‘nalish ham paydo bo‘li. Ammo, I. tarixi uzra sunniylik asosiy yo‘nalish bo‘lib keldi. O’rta asrlarda hukmronlik qilgan abbosiylar, saljuqiylar, ayyubiylar, mamluklar, usmonli turklar, temuriylar sulolalari sunniylar edilar. Hoz. kunda ham sunniylar musulmonlarning mutlaq ko‘pchiligi (93%)ni tashkil etadi. Birdan-bir davlat - Eronda "shia" rasmiy diniy yo‘nalish sifatida qabul qilingan. Iroq, Livan, Shim. Yaman, Ozarbayjon va Afg‘onistonda shialarning yirik jamoalari mavjud. Ummon va Shim. Afrikada xorijiylarning ba’zi toifalari saqlanib qolgan. Musulmon huquqshunosligi - fiqhda 4 sunniy (hanafiylik, shofi’iylik, molikiylik, hanbaliylik} va 1 shia (ja’fariylik) mazhablari shakllangan. Mazhablar sekta (firqa)lardan farq qiladi. Sektalar, asosan, geofafik va iklimiy omillar hamda I.ni qabul qilgan xalklarning oddingi madaniyati, an’analari va diniy tasavvurlari ta’sirida vujudga kelgan. Ularning aksariyati shia yo‘nalishiga mansub bo‘lib, eng yiriklari -imomiylar, ismoiliylar va zaydiylardur. Islomda ilk davrlardan shariat (barcha to‘la rioya qilishi kerak bo‘lgan qonunchilik) b-n tariqat (faqat ayrimlar Alloh xayrixoxligiga muyassar bo‘lishi mumkinligi) yonma-yon rivojlanib kelgan. Tariqat asoschilari - murshadlarning "vali-ne’mati" asrlar osha hoz. avlodgacha yetib keladi, degan tushuncha bor. 8-9-a.larda I.da diniy falsafiy oqim - tasavvuf paydo bo‘ldi. Sharkda eng mashhur bo‘lgan tasavvuf tariqatlari -naqshbandiylik, qodiriylar, shoziliylardir.
I. dinining muhim xususiyatlaridan biri -uni qabul qilgan xalklar vakillari uchun I. akdtsalarini ishlab chiqishda ishtirok etish imkoniyatini berganidadir. U o‘ziga xos 3 taraqqiyot bosqichi yoki davrni o‘tadi. Birinchisini, shartli ravishda, Kur’on davri deb atash mumkin. Qur’oni karimda o‘z aksini topgan Arabiston aholisining diniy ongi darajasini ifoda etuvchi diniy-siyosiy va ijtimoiy qarashlar, huquqiy va axloqiy mezonlar butun musulmon olami uchun hozirgacha shak-shubhasiz umumiy qadriyat hisoblanadi. Deyarli 4 a. davom etgan ikkinchi davr I.da umumislomiy ahkomlar hukmronligi ostida turli fikrlar (plyuralizm)ga yo‘l qo‘yilgani b-n ajralib turadi. I.dagi yo‘nalishlar, mazhablar va firqalar ana shu davrda paydo bo‘ldi. Musulmonlarning diniy birligi muammo bo‘lib qoldi. 10-11-a.larda an’anaga sodiq sunniylar b-n imomiy shialar, mu’taziliylar hamda ash’ariylar o‘rtasida munosabatlar, ayniqsa, keskinlashib ketdi. Xalifa Qodir (991-1031) an’anaviy I.ni qonun asosida barcha uchun majburiy bo‘lgan davlat dini deb qaror toptirishga urinib ko‘rdi. Shu maqsadda an’anaga. sodiq ilohiyotchilar imzolagan "Dinning qodiriy ramzi" e’lon qilindi. Unda "haq din" deb e’lon qilingan an’anaviy diniy ta’limotning asosiy qoidalari mufassal bayon qilib berildi, undan chetga chiqish jazolashga loyiq e’tiqodsizlik deb qaraldi. Biroq, bu tadbir ham I.da diniy birlik o‘rnatilishiga olib kelmadi. Royaviy kurash keyingi asrlarda ham davom etdi. Bu kurashda sunniylar ilohiyotchisi Ibn Taymiya ayniqsa ajralib turdi. U ilk islomni tiklashga "haq din" asosida diniy birlikni o‘rnatishga astoydil harakat qildi. I.daga uchinchi taraqqiyot bosqichi musulmon dunyosi "chekka" o‘lkalarining ahamiyati va o‘rni ortgani b-n bog‘likdir. Batamom o‘zga madaniy an’analarga ega bo‘lgan xalklar musulmon dunyosining ma’naviy hayotiga qo‘shilgach, I.ga o‘z diniy-axloqiy tasavvurlari, huquqiy me’yorlari va odatlarini olib kirdilar. Movarounnahr, Eron, Shim. Afrika, Hindiston, Indoneziya kabi yirik tarixiy-madaniy mintaqalarda I. o‘ziga xos xususiyatlar kasb etadi.
I.ning rivojlanishiga Movarounnahrda yetishib chiqqan allomalar katta hissa qo‘shdi. Imom Buxoriy kitob holiga keltirgan hadislar to‘plami - "Al-Jomi’ as-Sahih" I. dinida Qur’oni karimdan keyingi iyusinchi manba hisoblanadi. Buxoriy va uning safdoshlari I. ilohiyotining barcha yo‘nalishlari bo‘yicha muhim tadqiqotlar qildilar. Jumladan, I. nazariyotchiligida yuqori baholanadigan "Ilal ash-Shariat va Xatm ul-Asliyot" risolasini ta’lif etgan Hakim Termiziy, I. huquqshunosligini o‘rganishning asosiy qo‘llanmasi hisoblangan "Hidoya"ning muallifi Burxoniddin Marg‘inoniy, I. aqidasi asoslarini muayyan tartibga solgan, kalom ilmida maktab yaratgan Imom Moturidiy (q. Moturidiylik), buyuk faqih Abu Lays Samarqandiy, musulmon dunyosining eng e’zozli muhaddislaridan Abu Iso Termiziy, qomusiy ilmlar sohibi, xususan, tafsir, hadis, shariat qonunshunosligida salmoqli asarlar bitgan Zamaxshariy, tasavvufda o‘ziga xos iz qoldirgan Ahmad Yassaviy, Bahouddin Naqshband, Maxdumi Azam, Najmiddin Kubro, So‘fi Olloyor, Xoja Ahror, Abdulxoliq G’ijduvoniy va b.ni misol qilib keltirish mumkin. Ular musulmon e’tiqodini xalq dunyoqarashi b-n uyg‘unlashtirganliklari tufayli O’rta Osiyoda madaniy hayotning adabiyot, me’morlik, musiqa kabi sohalarida taraqqiyot yuzaga keldi. I. dini musulmon mamlakatlari san’atvda o‘z izini qoldirdi. Me’morlik sohasida bu jarayon yangi imorat turlari (masjid, minora, xonaqox., madrasa va b.) ning paydo bo‘lishiga hamda keng tarqalishiga sabab bo‘ldi. I. dini paydo bo‘lgan davrida avj olgan butparastlik, suratparastlikni oldini olish maqsadida Muhammad (sav) suratkashlikni qattiq taqiqlab qo‘ygan edi. Shu asosda I.ning yirik mutafakkir huquqshunoslari ham tasviriy san’atning bu turini taqiqlangan ishlar qatoriga qo‘shganlar. Bundan ular amaliy san’at turlari, naqsh, bezak, insondan boshqa hayvon va o‘simliklar suratini istisno qilishgan. I.da inson suratini chizish yoki uning haykalini yasashning taqiklanishiga asosiy sabab - payg‘ambar va aziz-avliyolarning rasmlarini chizib yoki haykallarini yasab, ularga sig‘inib ketish xavfining mavjudligi bo‘lgan. 15-a.ga kelib Alisher Navoiy kabi taraqqiyparvar olim va mutafakkirlar musulmonlar qalbida Allohga bo‘lgan imon va e’tiqod mustahkamlanib, suratparastlikka mutlaqo moyillik qolmaganini e’tiborga olib, endilikda inson suratini chizishga ruxsat berishlikni lozim deb topganlar. Natijada Behzod, Mahmud Muzahhibga o‘xshash miniatyura san’atini rivojlantirgan yetuk musavvirlar yetishib chiqqan, Hirot miniatyura maktabi, Buxoro miniatyura maktabi kabilar rivojlangan. 20-21-a.larga kelib, I. dunyosi ulamolarining bu san’atga munosabatlariga yana bir karra aniqlik kiritildi: ilohiylashtirish va odamlarning sig‘inishi maqsadida inson rasmini chizish mumkin emasliga e’tirof etildi. Ammo, fotosuratlar, shuningdek, yosh bolalar uchun yasalgan odam shaklidagi qo‘g‘irchoqlar taqiq doirasiga kirmaydi. Ulamolarning bergan fatvolariga ko‘ra, musulmonlarga fahsh va uyat narsalarni ifoda etuvchi rasmlar, but, sanam va ikona tasviridan boshqa tasviriy san’at turlari taqiqlanmaydi.
Musulmon Sharqi 8-11-a.larda taraqqiyotda Rarbdan oldinda edi: g‘arb olimlari musulmon faylasuflari va tabiblaridan saboq olishgan; g‘arb savdogari I. dunyosidagi savdoning ko‘lamiga havas b-n qaragan; sharq tovarlari g‘arbda zebi ziynat mollari hisoblangan. Sharq shaharlarining boyligi va hashamati G’arb uchun afsonadek tuyulgan. Bularning barchasida asosiy mafkura vazifasini bajargan I.ning ijobiy xizmati buyuk, albatta. Ammo 12-13-a.lardan keyin musulmon dunyosi dastlab turg‘unlik, so‘ng tanazzulga yuz tuta boshladi. Ba’zilar konservativ (qotib qolgan) din sifatida I. taraqqiyotga to‘siq bo‘ldi, deya unga katta ayb qo‘ymoqchi bo‘ladilar. Aslida so‘nggi o‘rta asrlarda yuz bergan musulmon dunyosining tushkunligi juda murakkab ijtimoiy-iqtisodiy omillar b-n bog‘liq bo‘lib, o‘sha davrdagi I.ning o‘zi ana shu tushkunlikning muayyan shakldagi ifodasi edi. 19-a. boshidan 20-a.ning 2-yarmigacha o‘tgan bir yarim asrlik davr I.ning rivojlanishida muhim burilish bosqichi bo‘ldi. Sharq mamlakatlarining ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishidagi o‘zgarishlar yangi sinf - milliy burjuaziyaning vujudga kelishi, milliy ozodlik harakatining avj olishi - bularning hammasi I.ning jamiyatdagi mavqeiga bo‘lgan qarashlarda ham, ijtimoiy hayotdagi yangaliklarni I. nuqtai nazaridan baholashda ham o‘zgarishlar yasadi. I. diniy-falsafiy va hukuqiy me’yorlarining yangi tarixiy sharoitga moslashish jarayoni 19-a. o‘rtalaridan boshlanib, hoz.gacha davom etmokda. Bu jarayonni ko‘pgana tadqiqotchilar "I. islohotchiligi" deb ataydilar, u xristian reformatsiyasvdan tubdan farq qiladi. Bu tafovut, birinchidan, shundan iboratki, mazkur jarayonlar turli davrlarda, turlicha muayyan tarixiy sharoitlarda ro‘y berdi. Ikkinchidan, "I. islohotchiligi" dunyoviy hayotning turli jihatlarini diniy nuqtai nazardan qayta baholashda namoyon bo‘ldi va sof ilohiyotga doir masalalarga u qadar daxli bo‘lmadi. Uchinchidan, I.da xristianlarnikiga o‘xshash cherkov b-n ruhoniylarni bog‘lab turuvchi tizim bo‘lmaganidan I.dagi islohotlar xususiyatiga jiddiy ta’sir qildi.
O’rta asrlarda tarkib topgan musulmon sudlov tizimida katta o‘zgarishlar yuz berdi. Musulmon huquqi tizimining o‘zi ham muayyan darajada o‘zgardi: shariat sudlari hukuqi asta-sekin cheklana bordi; 19-a. o‘rtalariga kelib, usmoniylar imperiyasi hududida shariat sudlari va dunyoviy sudlarning vakolati butunlay chegaralab qo‘yildi. Bir qancha mamlakatlarda shariatda ko‘zda tutilmaydigan jinoyat kodekslari va b. huquqiy hujjatlar joriy qilindi. Misrda Muhammad Alining islohotlari va usmoniylar imperiyasidagi tanzimat siyosati (islohotlar) tufayli I.ning ijtimoiy hayotdagi mavqeida muayyan o‘zgarishlar ro‘y berdi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish talablari musulmon ilohiyotchilari va huquqshunoslarini I.ning bir qancha an’anaviy qoidalarini yangicha talqin etishga majbur eta boshladi. Biroq, bu jarayon oson kechmadi va uzoqqa cho‘zilib ketdi. Bu, jumladan, musulmon mamlakatlarida bank tizimini yaratish joizmi (yoki gunohmi) degan masala yuzasidan boshlangan munozarada o‘z aksini topdi. 1899 y. muftiy Muhammad Abdu bank omonatlari va ulardan foiz olish sudxo‘rlikka kirmaydi, binobarin, u man qilingan ribo hisoblanmaydi, degan fatvo chiqardi. Bu fatvo mavjud moliya tizimini milliy sarmoyadorlar manfaatiga moslashtirdi. Musulmon mamlakatlarida tadbirkorlikning avj olishi shariat qoidalarini ham, musulmonchilikdagi boshqa an’anaviy tamoyillarni ham yangacha talqin qilishga olib keldi. Ijtimoiy ong sohasida ro‘y bergan o‘zgarish juda muhim rol o‘ynadi. Bu, avvalo, milliy o‘zini anglash jarayoniga taalluqlidir. Shu jarayon davomida I.ning barcha musulmonlarning birliga to‘g‘risidaga an’anaviy qoidasi yangacha ma’no kasb etdi. Jamoliddin al-Afg‘oniy musulmonlarning birdamligi g‘oyasini ko‘tarib chikdi. M. Abdu, J. Afg‘oniy, Rashid Rizo va b.ning g‘oyalari milliy ozodlik harakatlariga turtki bo‘lib, ko‘pchilik musulmon davlatlarining siyosiy mustaqilligiga erishuvida ijobiy rol o‘ynadi. Ayni vaqtda I. birdamligi g‘oyasiga asoslangan xalqaro I. harakati shakllana boshladi: 1926 y. birinchi xalqaro musulmon tashkiloti - Islom olami kongressi (Mu’tamar al-alam al-islomi) tashkil qilindi. Shuningdek, I.ning go‘yo Muhammad (sav) zamonidaga "asl" tamoyillariga qaytishga da’vat etishga turli fundamentalistik oqimlar (q. Vahhobiylik) va mutaassib guruxdir (mas., hizbut-taxrir) paydo bo‘ldi. 20-a.ning 2-yarmida jamiyatda ijtimoiy adolat o‘rnatish masalasida ham I. omilidan foydalanishga qaratilgan urinishlar sodir bo‘ldi (Eron islom inqilobi, Liviya Jamohiriyasi va h.k.).
Bir qator mamlakatlar (MAR, Kuvayt, Saudiya Arabistoni, Eron, Pokiston, Afg‘oniston va sh.k.)da I. davlat dini (yoki rasmiy din) sifatvda tan olingan. Ayrim mamlakatlarda "I." so‘zi davlatning rasmiy nomi tarkibiga kiritilgan: Eron Islom respublikasi, Pokiston Islom respublikasi, Afg‘oniston Islom respublikasi, Mavritaniya Islom respublikasi va b. Osiyo, Afrika qit’asidagi ba’zi mamlakatlarda I.ning tarqalishiga musulmon partiyalari ta’sir qilmokda, ular ko‘pincha siyosatda muhim rol o‘ynamokda. Erondagi Islom respublikasi partiyasi, Indoneziyadaga Birlik va taraqqiyot partiyasi, Malayziyadagi Panmalayziya islom partiyasi, Hindiston va Pokiston Jamoati islom partiyasi bunga misol bo‘la oladi. Bir qancha mamlakatlarda diniy-siyosiy tashkilotlar (shu jumladan, qonundan tashqaridaga tashkilotlar - "Musulmon birodarlar", Islom ozodlik partiyasi) tarqalgan, ko‘pgina diniy bilim yurtlari (qorilik maktablari, madrasa, musulmon un-tlari), islom jamiyatlari, missionerlik tashkilotlari, tijorat korxonalari (islom banklari, sug‘urta kompaniyalari) ishlab turibdi. 19-a.ning 70-80-ylaridagi shariatning ilgari amaliyotda bekor qilingan ba’zi bir qoidalarini tiklashga urinib ko‘rildi (mas., Pokistonda, Sudanda prezident J. Nimeyri davrida, arab monarxiyalarida jinoiy ishlar uchun tan jazolari berish). O’tgan asr 70-y.larining oxiri - 80-y.larining boshida xalqaro ishlarda hukumat darajasida yoki nohukumat darajasida ish olib boruvchi xalqaro musulmon tashkilotlari muayyan mavqega ega bo‘la boshladi. Bunday tashkilotlardan eng nufuzlisi Islom konferentsiyasi tashkiloti (Munazzamat al-mu’tamar al-islomi) bo‘lib, u 1969 y. tuzilgan, unga 55 mamlakat (O’zbekiston Respublikasi 1996 y.dan) a’zo. Xalqaro nohukumat musulmon tashkilotlari orasida Islom olami uyushmasi, Islom olami kongressi, Islom olami tashkiloti, Yevropa islom kengashi, AQSh Oliy islom kengashi va b.ni ko‘rsatish mumkin. Ular, asosan, I.ni targ‘ib qilish va yoyish, diniy arboblarning xalqaro uchrashuvini tashkil qilish, turli mamlakatlardagi I. jamoalariga yordam berish b-n shug‘ullanadi. I. Turkiston mustamlakachilik davrini boshdan kechirgan paytda, ayniqsa, sho‘rolar davrida turli ta’qib va har tomonlama cheklashlarga duch keldi, ulamolarning takdiri ayanchli bo‘ldi. I.ga oid bebaho kitoblar yo‘qotidtsi, muborak yodgorlik va qadamjolar oyoqosti qilindi, din peshvolari eng xavfli yov, muxolif sifatida mahv etildi. O’zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin, I. dini hayotda munosib o‘rinni egallay boshladi. Musulmonlarning diniy ibodat va marosimlarni ado etishlari uchun sharoit yaratib berildi. Qur’oni karim 2 marta o‘zbek tilida chop etildi (1992, 2001 ylar), hadis to‘plamlarining tarjimasi, I. ulamolarining yuzlarcha kitoblari yana xalqqa yetkazildi. I. tarixi manbalari va marosimlarini har tomonlama, ilmiy, xolisona o‘rganishga kirishildi, mutaxassis kadrlar tayyorlash yo‘lga qo‘yildi. Shu maqsadda Toshkent davlat sharqshunoslik in-tda islomshunoslik kafedrasi ochildi (1992), deyarli barcha viloyatlarda diniy o‘quv yurtlari faoliyat ko‘rsata boshladi, Toshkent Islom ushversiteti tashkil qilindi (1999), uning tarkibida Islomshunoslik i.t. markazi ishlab turibdi.
I. tarixi manbalari, aqidalari, marosimlari. Qur’oni karim, Muhammad (sav) hayoti va faoliyati, payg‘ambar hadislarini o‘rganish, tadqiq qilish I.shunoslik fanining asosiy vazifasi hisoblanadi. Bu sohadagi tadqiqotlar I. tarqalgan mamlakatlarda, xususan, Movarounnahrda I. va uning yozma manbalari paydo bo‘lgandan buyon olib boriladi. Musulmon dini tarixi va Qur’onni o‘rganish Amerikada (G. Grunebaum, X. Gibb, M. Vott va b.), Yevropada (I. Goldtsier, L. Kaetani, A. Masse, R. Sharl), jumladan, Rossiyada (A.E.Shmidt, V.V.Bartold. I.Yu.Krachkovskiy va b.) 19-a. o‘rtalaridan keng tus oldi. Sho‘rolar davridaga tadqiqotlarda I.ga, asosan, yagona marksistik mafkura nuqtai nazaridan kelib chiqib yondashildi. I.ning insoniyat tamadduni tarixidagi ahamiyatini ommaga tushuntirishda, Turon zaminida yetishib chiqib islomiy ilmlar xazinasini boyitgan ulug‘ allomalarning merosini xalqqa yetkazishda Eshon Boboxon Abdumajidxon o‘gli, muftiy Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon, Alixonto‘ra Sog‘uniy, shayx Abdug‘ani Abdullo va Yusufxon Shokirovlarning xizmati kattadir. 20-a. oxirlaridan boshlab mamlakatimizda I. bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borish imkoniyati tug‘ildi. O’zbekistonlik olimlar I. manbashunosliga, Qur’on tarjimasi va tafsiri, I.dagi mazhablar, oqimlar, mashhur muhaddis va faqixlar xalqaro I. tashkilotlari, diniy bag‘rikenglik, diniy ekstremizmga oid bir qancha asarlar yozdilar (marhum M.A.Usmonov, shuningdek, N. Ibrohimov, H. Karomatov, A. Mansurov, A. Hasanov, 3. Husniddinov, 3. Islomov, U. Uvatov, B. Eshonjonov, B. Abduhalimov, A. Juzjoniy, A. Mo‘minov, A. Azimov, R. Obidov va b.)- O’zbekiston musulmonlari idorasi "Movarounnahr" nashriyoti faoliyat ko‘rsatadi, "Islom nuri'' gaz., "Hidoyat" jur. nashr etiladi. Ad.: K a r i m o v I., Olloh qalbimizda, yuragamizda, T., 1999; K a r i m o v I., O’zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari, T., 1997; Qur’oni karim, T., 2001; Hadis (Al-Jomi’ as-sahih), 1-4 j.lar (2-nashri), T., 1997; Hidoya (1-j.), T., 2000; Sog‘uniy A., Tarixi Muhammadiy, (1-2-kitob), T., 1997; H a s a n o v A., Qadimgi Arabiston va ilk islom (1-kitob: Johiliya asri), T., 2001; K o m i l o v N., Tasavvuf, T., 1999; Husniddinov 3., Islom: yo‘nalishlar, mazhablar, oqimlar, T., 2000.

ISLOM BAYRAMLARI - musulmonlar nishonlaydigan va muayyan diniy marosimlar b-n o‘tkaziladigan mashhur kunlar. Ular ko‘pchilik musulmon davlatlarida rasmiy umumdavlat ahamiyatiga ega. Qurbon hayit (iyd al-adha), ramazon hayiti (iyd al- fitr) asosiy I. b. hisoblanadi (q. Hayit). Hamma I. b. hijriy yil hisobi bo‘yicha nishonlanadi. I.b.ni Payg‘ambarimiz (sav) quyidagicha ta’riflaganlar: "Har bir millatning o‘z bayrami bor. Musulmonlar bayrami ro‘za va qurbon bayramidir". Ammo isro va me’roj, rajab, ashuro, mavlud kabi kunlar umumiy bo‘lmay, ularni nishonlash ixtiyoriydir. Nishonlamaganlar ayblanmaydi. Shu b-n birga ular turli joyda turlicha nishonlanadi. Musulmonlar haftaning juma kunini "sayyid al-ayyom va haj al-masakiyn" (kunlar ulug‘i va miskinlar uchun haj deb) hisoblaydilar.

ISLOM DAVLATI - islom dini davlat dini deb e’lon qilingan mamlakatlarga va aholisining asosiy qismi musulmonlardan tashkil topgan davlatlarga nisbatan qo‘llaniladigan tushuncha. Islomiy shiorlar ostida faoliyat yurituvchi hoz. siyosiy harakatlarning dasturlarida bayon etilgan maqsadni ifodalashda ham "I.d." tushunchasidan foydalaniladi. Bunda mazkur tushuncha "islom jamiyati" ma’nosida ipshatiladi va ijtimoiy adolatni o‘zida mujassamlashtiruvchi jamiyat ramzini bildiradi. "I.d." g‘oyalari hoz. sharoitda jamiyatni siyosiy jihatdan tashkil etishning an’anaviy islom modelini amalga oshirishni ko‘zda tutadi. "I.d." nazariyotchilari fikricha, bunday davlatda Alloh -hokimiyatning birdan-bir asosi sifatida tan olinadi; dunyoviy va diniy hokimiyat biron-bir shaklda o‘zaro qo‘shilib ketadi; daromadni adolatli ravishda taqsimlash qoidalari amadda bo‘ladi; iqtisodiyot sohalari shariat ko‘rsatmalariga muvofiq boshqariladi va h.k. Pokistonlik islom mafkurachilari va siyosatdonlari Muhammad Iqbol, Muhammad Ali Jinna, Parvez, indoneziyalik mafkurachi Natsir, marokashlik olim al-Fasil va eronlik oyatulloh Humayniy Ruhullo Musaviy "I. d." haqidagi nazariyalarning asoschilari hisoblanadi. Islom dini davlat dini deb e’lon qilingan ba’zi mamlakatlarda "islom" so‘zi davlatning nomiga qo‘shib aytiladi. Mas., Eron Islom Respublikasi, Pokiston Islom Respublikasi, Mavritaniya Islom Respublikasi va b.

ISLOM KONFERENSIYASI
TAShKILOTI (IKT) - hukumatlararo xalqaro tashkilot. Islom mamlakatlari davlat va hukumat boshliqlarining 1-konferentsiyasida (1969 y., Rabot sh., Marokash) asos solingan. Islom davlatlari tashqi ishlar vazirlarining 3-konferentsiyasida (1972 y. Jidda sh., Saudiya Arabistoni) ta’sis etilib, ustavi qabul qilingan. Hozir IKT diniy mushtaraklik asosida jami 55 davlatni, jumladan, mustaqillikka erishgan Markaziy Osiyo davlatlarini, shuningdek Falastin ozodlik tashkiloti (FOT)ni birlashtiradi. IKTning maqsadi a’zo davlatlar o‘rtasida iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ilmiy va b. sohalarda hamkorlikni mustahkamlash, irqiy kamsitishni,   barcha   shakldagi mustamlakachilikni tugatishga harakat qilish, tinchlik va xavfsizlikni saqlash uchun tadbirlar belgilash, Falastin arab xalqining o‘z hukuklarini tiklash va uning yerlarini ozod qilish uchun kurashini qo‘llab-kuvvatlashdan iborat. IKTning rahbar organlari - Davlat va hukumat boshliqlari konferentsiyasi (1981 y.dan har 3 yidda bir marta chaqiriladi) va Tashqi ishlar vazirlarining konferentsiyasi (har yili yoki zarurat tug‘ilganda chaqiriladi) va bosh kotib rahbarligidagi kotibiyatdir. IKT qarorgohi Jidda sh.da. IKT huzurida Islom taraqqiyot banki, Fan va texnika sohasida hamkorlik bo‘yicha doimiy qo‘mita faoliyat ko‘rsatmokda. 1975 y.dan IKTga Birlashgan Millatlar Tashkiloty (BMT) huzurida kuzatuvchi maqomi belgilangan. O’zbekiston Respublikasi 1996 y.dan IKTga a’zo.