ISLOM MAZHABCHILIGI - islom dinida ijtimoiy-siyosiy ziddiyatlar va hokimiyat uchun kurash jarayonida vujudga kelgan xilma-xil yo‘nalishlar va oqimlarning umumiy nomi. Mazhab tor ma’noda shariatga xos huquq yo‘nalishlarini anglatadi. Lekin, mazhabchilik iborasi keng ma’noda dinlardagi barcha guruxlarga ajralishlarni ifodalaydi. Shu ma’noda I. m. bu dindagi barcha guruhlar ajralish shakllarini o‘z ichiga oladi, ularning 5 turini bir-biridan tafovut qilish kerak: 1) islomdagi asosiy yo‘nalishlar. Islomda dastlab yuz bergan ixtiloflar natijasida alohida diniy ta’limot, marosimchilik, axloqiy-huquqiy me’yorlarga oid bir qator masalalarda bir-biridan tafovut qiladigan 3 asosiy yo‘nalish vujudga kelgan. Bulardan sunniylik va shialik hozirda ham mavjud, lekin xorijiylar yo‘nalishi o‘rta asrlardayoq avval ko‘p firqalarga ajralib, keyinchalik yo‘qolib ketgan, undan faqat bitta ibodiylar (abodiylar) firqasi saqlanib qolgan. 2) Islomdagi firqalar, mohiyatan aqidaviy ta’limot va marosimchilik masalalarida oz yoki ko‘p darajada bir-biridan tafovut qiladigan diniy guruhlar. Islomda firqalarning eng ko‘pi shialikdan ajralib chiqqan, bulardan qarmatiylar, ismoiliylar, zaydiylar, nusayriylar, aliilohiylar, druzlar va b. hamda ular ichidan ajralgan ko‘p kichik firqalarni, yangi davrda vujudga kelgan bobiylik, bahoiylik kabilarni tilga olish mumkin. Sunniylik islomda ortodoksal diniy ta’limot hisoblangan, o‘rta asrlarda undan firqalar ajralib chiqmagan. Urta asr oxirlari va yangi davrga kelib unda ham firqa va oqimlar paydo bo‘lgan. Bulardan ravshaniylar (17-a.), ahmadiya, voisovchilar firqalarini (19-a.), vahhobiylik, mahdiylik, panislomizm kabi diniy-siyosiy oqimlarni ko‘rsatish mumkin. 3) Mazhablar, shariat mazhablari ham islomdagi ajralishning alohida shaklidan iborat. 4) Ilohiyot oqimlari bo‘lib, ular islom ilohiyotining shakllanish bosqichida ilohiyotga doir ayrim masalalar bo‘yicha ixtiloflar tufayli vujudga kelgan. Bulardan ash’ariylar, jabariylar, qadariylar, sifatiylar, murji’iylar, mu’taziliylar va b.ni ko‘rsatish mumkin. Ortodoksal ilohiyot ta’limoti bo‘lgan Kalom shakllanib hukmron rol o‘ynay boshlagach, ilohiyot oqimlarining barchasi yo‘qolib ketgan. 5) Sufiylik yoki tasavvuf tariqatlari. Sufiylik goyalari keng tarqalgach, musulmon mamlakatlarida har biri o‘z yo‘li (suluk)ni olib borgan sufiylik rahnamolari (pirlar) nomi b-n bog‘liq ravishda juda ko‘p uyushmalar paydo bo‘lgan. Ulardan ko‘plari o‘rta asrlardayoq yo‘qolib ketgan. Lekin, hozirda ham g‘oyat ko‘p tariqatlar mavjud. O’rta Osiyoda -naqshbandiylik, yassaviylik, kubroviylik, Kavkazda - muridizm, xorijiy Sharq mamlakatlarida o‘rta asrlardan ma’lum bo‘lgan qodiriylar, bektoshiylar, rifo’iylar, tayfuriylar, suhrovardiya, mavlaviylar, shoziliylar, chishtiylar, safaviylar, haydariylar, ne’matullohiylar, jaloliylar keng tarqalgan. Ularning ayrimlari hozir ham mavjud. O’rta asr oxirlari va yangi davrda Arab mamlakatlari, Afrika, Janubi-Sharqiy Osiyo xalqlari orasida ham ko‘p tariqatlar tarqalgan: salafiylar, shartariylar, rashidiylar, rahmoniylar, tayyibiylar, tinoniylar, ammoriylar, hamoliylar, muridiylar, barqiylar, idrisiylar, sanusiylar, g‘ufriylar va h.k. Umuman olganda 30 dan ortiq tariqat mavjud. I. m.ning barcha ko‘rinishlari islom tarixida yuz bergan g‘oyaviy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, diniy aqidaviy va hayotning boshqa sohalaridagi ixtiloflarni ifoda etadi. Shu jihatdan islomni shartli ravishda yaxlit din hisoblash mumkin. Xilma-xil oqim va firqalarning vujudga kelishiga birinchi navbatda ijtimoiy-siyosiy harakatlarning diniy shaklda namoyon bo‘lishi sabab bo‘lgan. Islom dinini qabul qilgan xalkdarning madaniyati, an’analari, ilgariga diniy e’tiqodlari, shuningdek ular yashagan geofafik sharoitlar ham oqimlarning xarakteriga ta’sir etgan.

"ISLOM NURI" - O’zbekiston musulmonlari idorasining diniy-ijtimoiy gazetasi. 1990 y.dan chop etiladi. Islom dinining asosiy manbai bo‘lgan Qur’oni karim va hadisi shariflarga suyangan holda faoliyat ko‘rsatadi. Uning sahifalarida O’zbekiston musulmonlari idorasining fatvolari, Oliy hay’at va Ulamolar kengashi qarorlari e’lon qilinadi va islom arkonlari tashviq va targ‘ib qilinadi. O’zbekiston musulmonlari hayotiga, axloq-odobga oid maqolalar, diniy asarlar keng yoritiladi.

ISLOM OLAMI KONGRESSI (IOK) -ko‘gshab musulmon mamlakatlari arboblarini birlashtirgan xalqaro islom tashkiloti. 1926 y.da Makkada tashkil etilgan. Qarorgohi -Karochi sh.(Pokiston)da. Hoz. vaqtda 36 davlat vakillarini birlashtirgan. IOK faoliyatiga musulmonlarning har iilgi haj ziyorati tugagan vaqtda to‘planadigan Oliy Kengash rahbarlik qiladi. IOK bir necha ilmiy tadqiqot markazlari orqali islom tarixi, aqidalari, falsafasi sohasidagi tadqiqotlarni amalga oshirishga rahbarlik qiladi, islom mavzuidaga nashrlarni (xususan, "Musulmon olami" jurnalini) chiqarib turadi, uning ixtiyorida "Islom ovozi" radiostantsiyasi mavjud.

ISLOM OLAMI UYUSHMASI - xalqaro islom tashkiloti. Ruhoniylarning 1962 y. may oyida Makkada bo‘lib o‘tgan konferentsiyasida asos solingan. Qarorgohi Makka sh.da, oliy rahbar organi Ta’sis kengashi bo‘lib, unga turli mamlakatdan 60 nafar diniy arbob kiradi. Uyushma qarorlari tavsiya xarakteriga ega, majlisi yiliga 1 marta chaqiriladi. Ta’sis kengashi ishini Bosh kotibiyat muvofiklashtirib, boshqarib turadi. Saudiya Arabistonining 3 ta shahri - Ar-Riyod, Madina va Jiddada uyushmaning bo‘limlari mavjud. Yana 13 ta joyda vakolatxonasi bor. Bu vakolatxonalar Ummon (Iordaniya), Jakarta (Indoneziya), Kuala-Lumpur (Malayziya), Nuakshot (Mavritaniya), Dakar (Senegal), Parij (Frantsiya), Nyu-York (AQSh) va b. bir necha xorijiy mamlakatlar poytaxtlarida joylashgan. Bundan tashqari I.o.u..ning barcha musulmon mamlakatlarida vakillari ham bor. Uyushma BMTning Iqtisodiy va ijtimoiy kengashi hamda YuNYeSKO huzurida maslahat berish huquqini olgan. Y.o.u. BMTning Bolalar fondiga badal o‘tkazib turadi. Uyushmaning asosiy e’tibori islomni targ‘ib qilish, masjidlar qurilishiga ko‘maklashish, haj ziyoratini uyushtirishga qaratilgan.

ISLOM SAN’ATI MUZEYI - Misrdagi eng yirik muzeylardan, Qohira sh.da 1881 y.da asos solingan. 1952 y.gacha A r a b s a n-’ati muzeyi deb atalgan. Arab mamlakatlari, Eron va Turkiyaning o‘rta asrlar monumental bezak va amaliy san’at asarlarini jamlagan. Muzey to‘plami negizini Qohira masjidlari, xususiy uylardan keltirilgan va Qohirada qazib olingan topilmalar tashkil qiladi. Muzeyda o‘ta qimmatbaho qo‘lyozma kitoblar va miniatyuralar, yog‘och o‘ymakorligi (Fotimiylar saroyidagi ov lavhalari tasvirlangan releflar, 11-a. va b.), kulollik, kandakorlik, rangli emal b-n naqshlangan shisha (masjidlar chiroqlari, idishlari) buyumlar va b. saklanadi.

ISLOM TARAQQIYOT BANKI (ITB) -xalqaro bank. 1974 y. musulmon davlatlari tashqi ishlar vazirlarining kengashida ITBni tuzish haqida qaror qabul qilingan, bank o‘z faoliyatini 1975 y.da boshlagan. Qarorgohi Jiddada. ITBni Boshqaruvchilar kengashi va Direktorlar kengashi boshqaradi. Bank prezidenti 5 yil muddatga saylanadi. Maqsadi - musulmon mamlakatlarining iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotiga yordam berish. Islomda pulga foyda (foiz, q. Ribo) olish taqiklangani sababli bankka qo‘yilgan mablag‘lar uchun foiz olinmaydi va berilmaydi.

ISLOM FUNDAMENTALIZMI
 - Qur’on va hadislarni so‘zma-so‘z talqin etuvchi, ilk islomga qaytishga qaratilgan aqidalarni targ‘ib qiluvchi diniy-konservativ ruxdagi oqim. I.f. vakillari islomning fundamental (asosiy) tamoyillari (I.f. nomi shundan) jamiyatning taraqqiyot yo‘lini belgilab beradi, deb hisoblaydilar va faqat ularga amal qilishga da’vat etadi. Keyingi paytlarda mutaassib musulmonlar "fundamentalistlar" deb atalmoqda. I.f. turli yo‘nalish va kayfiyatdagi guruhlarni o‘z ichiga oladi. Ularning ba’zilari terroristik usullar b-n qonuniy hokimiyatga qarshi kurashda o‘zlarini namoyon etsalar, boshqalari targ‘ibot-tashviqot ishlari, diniy ta’lim, turli jamoat tashkilotlari, maktab, universitet, ommaviy axborot vositalariga kirib borish, ayniqsa, foydalanish oson bo‘lgan audio-video kassetalarni tarqatish b-n shug‘ullanadi. I.f.ga xos bo‘lgan g‘oyalar - g‘arb turmush tarzi va g‘arb tovarlarining iste’moliga qarshi kurash, dinsiz yoki "sof islomdan chekingan" davlat rahbarlarini jismonan yo‘q qilish (eng yorqin misol - Anvar Sadatga uyushtirilgan suiqasd), islomda "shirk" (butparastlik)ka barham berishdir. I.f. talqinida aziz-avliyolar qabrlarini e’zozlash (masalan, Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro va Bahouddin Naqshband kabi tasavvuf tariqatlari asoschilari ruhini hurmatlash) ham butparastlikka kiradi. Hoz. davrda I.f. vakillari butun dunyoga yoyilib, turli yo‘llar b-n bir davlatdan boshqa davlatga o‘tishga, har yerda o‘z maslakdoshlarini topishga intilmokda.

ISLOM ENSIKLOPYEDIYASI - islom muammolariga doir universal entsiklopediya. Islom dini, tarixiga oid barcha masalalar va istiloxlarni hamda musulmon mamlakatlariga doir ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan. 20-a. boshlaridan nashr etila boshlagan. Nemis, golland, frantsuz, ingliz sharqshunoslari uning asosiy tashabbuskorlari bo‘lgan. I.e. 1913-38 ylarda bir vaqtning o‘zida nemis, ingliz va frantsuz tshsharida 4 jildli qilib Leydenda nashr etildi. I.e. 1954 y. qayta chop qilingan. 1933-65 y.larda arab tiliga tarjima qilib bosildi. 1950 y.dan Istanbulda turk tilida qayta ishlangan va to‘ldirilgan holda chiqarildi. 1954 y.dan Yevropa va Amerikaning yirik islomshunoslari I.e.ni qayta nashr qilish ustida ish olib bormokda. Hozirda turk tilida "Islom fiqhi", "Hadis entsiklopediyasi" nashrdan chiqqan. I.e. islomni va Sharq tarixini o‘rganuvchi tadqiqotchilar uchun muhim manba hisoblanadi.

ISLOM EKSTREMIZMI - islomning qad. g‘oyalari va ideallarini qayta tiklashni kuch ishlatish yo‘li b-n amalga oshirishga qaratilgan diniy-siyosiy harakat. Bunday harakat diniy mutaassiblikka asoslangan bo‘lib, muayyan mazhab ta’limotiga qattiq yopishib olish oqibatida yuzaga keladi va ko‘pincha muayyan siyosat va iqtisodiy manfaatlarni ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Islom dini doirasida birinchi ekstremistik oqim - xorijiylar harakati edi. Xorijiylar Ali ibn Abu Tolib b-n umaviylar davlatining asoschisi Muoviya o‘rtasidagi urushni muzokara va kelishish orqali to‘xtatish siyosatiga Ali rozilik bergani uchun unga qarshi bo‘ldilar. Xorijiylardan biri Abdurahmon ibn Muljam as-Sorimiy 661 y.da 4-xalifa Ali ibn Abu Tolibni yarador qilib o‘ldirdi. Xorijiylar umaviylar va abbosiylar xalifaligaga qarshi urush olib borib, juda ko‘p musulmonlarning o‘limiga sabab bo‘ldi. Zamonlar o‘tishi b-n ular barcha islom jamoasining qarshiligiga uchradi. 10-a.da O’rta Sharkda Hamdon al-Ash’as "al-Karomita" deb atalgan diniy-siyosiy harakatga asos soldi. Bu harakat vakillari boshqa mazhablar tarafdorlarini o‘ldirish siyosatini olib bordi. 12-a. boshida ismoiliylardan Hasan Sabboh (1124 y.v.e.) va uning tarafdorlari o‘z diniy g‘oyalari va siyosiy maqsadlarini amalga oshirish uchun qurol ishlatish, qatl qilish, yo‘lto‘sarlik, terrorchilikdan foydalanib kelgan. Ularning asosiy qarorgohi va markazi Alamut qal’asi (Eron)da bo‘lgan. Ular hashish (giyohvandlik moddasi)ni qo‘llash yo‘li b-n fidoyilarni tarbiyalab, o‘z muxoliflarini o‘ldirishga buyurgan. Keyinroq Alamut qal’asi Xuloku tomonidan zabt etilib, ularning terrorchilik va siyosiy faoliyatiga barham berildi. 18-a. o‘rtalarida hanbaliy mazhabining ayrim vakillari ta’limotidan foydalanib, Muhammad ibn Abdulvahhob (1703-1794) diniy ekstremistik harakat - vahhobiylikka asos soldi. Keyingi yillarda vahhobiylar harbiy tayyorgarlikdan o‘tib, Tojikiston va Chechenistonda qo‘poruvchilik, terrorchilikni kuchaytirdilar.

ISLOMSHUNOSLIK - dinshunoslikning islom tarixi, manbalari va marosimlarini o‘rganuvchi, tadqiq qiluvchi sohasi. Islom dini va uning yozma manbalari paydo bo‘lgandan keyin I. islom tarqalgan mamlakatlarda, xususan, Movarounnahrda rivojlandi. Ayniqsa, hoz. O’zbekiston zaminida yetishib chiqqan imom Buxoriy, Abu Iso Termiziy, Hakim Termiziy, Abu Mansur Moturidiy, Abu Lays Samarqandiy, Zamaxshariy, Qaffol Shoshiy, Burhoniddin Marg‘inoniy, Abdulholiq G’ijduvoniy kabi faqih, ilohiyotchi, muhaddis, tafsirchilar boy ilmiy meros qoldirdilar. Islom tarixi va Qur’onni o‘rganish Yevropada 9-a.dan boshlangan. Amerika, Yevropa va Rossiya islomshunosligi va kur’onshunosligida olib borilgan tadqiqotlar ko‘pligi, ma’lumotlarga boyligiga qaramay, ularda cheklanganlik, biryoqlamalik bor. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyingina I. bo‘yicha ilmiy tadqiqot olib borish imkoniyati tug‘ildi. 1992 y.da Toshkent davlat sharqshunoslik in-tida I. kafedrasi, 1995 y.da Toshkentda Xalqaro islom tadqiqotlari markazi, 1999 y.da Toshkent islom un-ti ochildi. Universitet tarkibida I. bo‘yicha tadqiqot markazi tashkil qilindi. Bu ilm maskanlari islom dinini har tomonlama chuqur va puxta o‘rganish, uning asoslari, ahkomlari, jahon madaniyatining yuksalishiga qo‘shgan ulkan hissasini tadqiq qilish va natijalarini keng jamoatchilik diqqat-e’tiboriga yetkazish yo‘lida faoliyat ko‘rsatmokda. I. fan sifatida Toshkent islom un-ti va Toshkent davlat sharqshunoslik in-tida o‘qitilmokda.