ABU SAYID MAYXONIY (Mixoniy, Mixni), Fazlulloh ibn Abulxayr Ahmad (967-1049) - tasavvufdagi sharqiy (Xuroson) maktabining asoschilaridan biri. Xuroson viloyatidagi kichik shaharcha - Mayxonada tug‘ilib, o‘sha yerda vafot etgan. Otasi sufiylar b-n aloqador bo‘lib, o‘g‘lini ham shu davraga boshlab kelgan. Sufiylar yig‘inlaridan birida A.S.M.ni shoir Qosim Bishr ibn Yasin (990 y. v.e.)ga tanishtirganlar, u A.S.M.ning sufiylikdagi birinchi ustozi bo‘lgan. Keyinchalik A.S.M. o‘zining va’z-nasihatlarida doimo uning she’rlaridan foydalangan. O’smirlik chog‘larida A.S.M. Marvga borib, besh yil mobaynida Abu Abdulloh Muhammad al-Xisriy (983-1000 y.lar oralig‘ida v.e.), so‘ngra shuncha yil Abu Bakr Abdulloh al-Qaffol (1026 y. v.e.)dan shofi’iylik fiqhi bo‘yicha ilm olgan; Saraxsda shofi’iylik faqihi Abu Ali Zoxir ibn Ahmad (999 y. v.e.) rahbarligida tafsir, hadislar va kalomni o‘rgangan. O’sha yerda (taxm. 997 y.) devonai Luqmon Saraxsiy A.S.M.ni Abul Muhammad as-Saraxsiyning xonaqohiga boshlab kelgan, u A.S.M.ni ilohiyot fanlarini tashlashga ko‘ndirgan, unga o‘zi pir bo‘lib, Mayxonaga qaytishni va faqat "Alloh" deb zikr bajo etishni topshirgan. A.S.M. Mayxonada 15 y. umr kechirib, shuning deyarli yetti yilini to‘liq uzlatda (yolg‘izlikda) o‘tkazib, odamlar nigohidan chetda, yarim och holda yashagan. Bu davrda u chillai ma’qus (boshini pastga qilib osilgan holda 40 kunlik ro‘za davrida zikrni bajo etish)ni mashq qilgan, uni 40 yoshga to‘lgunicha (yoxud hatto undan ham oshiq - 1016 y.gacha) bajo etgan. O’zining birinchi sufiylik xirqasini A.S.M. mashhur sufiy Abu Abdurrahmon as-Sulamiy (1021 y. v.e.)dan Nishopur sh.da olgan, ikkinchisini - Amulda sufiy Abul Abbos Ahmad b. al-Qassobdan olgan. Hayotining ikkinchi yarmini A.S.M. taniqli murshid sifatida o‘tkazgan. U Mayxonadagi o‘z uyida, shuningdek shahar chetidaga yolg‘iz hujrasida, ba’zan Nishopurga borganda Adanikuban mahallasida o‘zining ko‘plab muridlariga va’z, pand-nasihatlar qilgan. A.S.M. tomonidan zikri samoga musiqa, raqslar va shahvoniy mazmundagi qo‘shiqlarni kiritilishi unga nisbatan keskin tanqid qiluvchilarning ko‘payishiga sabab bo‘ldi, u shariat yo‘lidan chekinishda va hatto ilohiyotchilar tomonidan kofirliqtsa ayblandi. A.S.M. xonaqohlarda yashovchi muridlari uchun axloq-odobning 10 ta moddasini ishlab chiqqan birinchi sufiy shayxdir. Bunga qo‘shimcha tarzda u murshid uchun zarur bo‘lgan 10 ta sifatni va muridlar uchun zarur bo‘lgan 10 ta xususiyatni ko‘rsatib bergan. A.S.M. tasavvufning mahalliy maktabiga asos soldi. Uning ko‘plab avlodlari keyinchalik bu qarashlarni o‘zlari yashagan viloyat hududvdan chetga tarqata olmadilar. Bu mahalliy maktab 1154 y.gacha mavjud bo‘lib, shu yili qo‘zg‘olon ko‘targan urug‘lari butun Xurosonni talon-toroj qilganlar va Mayxonani egallagan paytda esa, A.S.M. avlodlaridan bo‘lgan 115 kishini qatl qilganlar. A.S.M. qarashlari ziddiyatli bo‘lib, "xudoning ishqi b-n mast" sufiylar g‘oyasiga yaqin. "Bechoralarga xizmat qilish" A.S.M. qarashlariga xos xususiyat edi. U malomatiya ta’limotiga muvofiq, qalandarlik b-n xayru ehson to‘plab, shogird va muridlarining, yon-atrofidagi aholining manfaat va ehtiyojlarini qondirishni o‘ylagan. U yaratgan maktab amaliyoti Movarounnahrga ham tarqalgan.

ABU SUFYON, to‘liq ismi Abu Sufyon Saxr ibn Harb ibn Umayya ibn Abdushshams (567-652) - yirik savdogar, kurayshiylar zodagoni. Makkada Muhammad (sav)ga va ularning diniy targ‘ibotiga qarshi kurashib, ul zotni ta’qib qilgan. Mushriklarning musulmonlarga qarshi olib borgan Uhud va Xandaq janglaridagi boshliqlaridan biri. Muhammad (sav) Makkani fath qilishi arafasida islomni qabul qilgan. Keyinchalik Madinaning mavqei kuchaya boshlagach, o‘z xonadoni vakillarining islom davlatida ta’sirli o‘rin egallashini ta’minlash maqsadida Muhammad (sav) b-n yarashgan. 630 y.da Makkani musulmonlarga jangsiz topshirgan. Islom himoyasi uchun Hunayn va Toif janglarida qatnashib, bir ko‘zidan judo bo‘lgan. So‘ngra Rasululloh (sav) uni Najron viloyatiga hokim etib tayinlaganlar. Nabiullohning vafotlaridan keyin Shom fathida qatnashgan. Yarmuk jangida jasorat ko‘rsatib, ikkinchi ko‘zidan ham ajralgan. Xalifa Usmon (ra) davrida A.S.ning o‘gli Muoviya Suriya hokimi etib tayinlangan. Keyinchalik, Ali (kv) vafotidan keyin (661), xalifalik hokimiyatini qo‘lga olgan Muoviya umaviylar sulolasiga asos solgan.

ABU TUROB Naxshabiy (? - 875) - Naxshab (hoz. Qarshi)lik avliyo. A.T. Xuroson mashoyixlari orasida mashhur bo‘lgan. Qirq marta hajni ado etgan. Ma’ruza va suhbatlarida kishilarni nafsni tiyib yurishga, sabr-qanoatli bo‘lishga, shariat, tariqat va ma’rifat yo‘lidan borishga chaqirgan. Zamondoshlari uni "ma’no shohining mardoni", "Taqvo osmonining oyi", "Haqiqat ilmining orifi", "qutbi zamon" deb ta’riflashgan. A.T. haqida el orasida o‘nlab nakllar yoyilgan. Shulardan yigarmaga yaqini Muhammad Siddiq Rushdiyning "Avliyolar sultoni, turonlik avliyolar" kitobida (Toshkent, 1995) keltirilgan. A. Navoiy uning 261 hijriy (mil. 875) yilda olamdan o‘tganligini qayd etadi. Basra dashtida vafot etganligi rivoyat qilinadi. Qabri Qarshi sh.da.

ABU UBAYDA ibn Jarroh (? - 639) - sahoba, makkalik ilk musulmonlardan keyin islomga birinchi bo‘lib kirgan kishi. Asharai Mubashsharalardan. Ismi Omir, quraysh qabilasining bani Fixr urug‘idan bo‘lgan. AU. Habashistonga, keyin Madinaga hijrat qilgan. Muhammad (sav) b-n hamma g‘azotlarda kdtnashgan. Islom tarixida shijoatli va o‘ta jasur mujohid, buyuk sarkarda, odil bir inson sifatida tanilgan. Otasi Badr jangida makkalik mushriklarga qo‘shilib, musulmon qo‘shinlariga qarshi kurashgan, o‘g‘li A.U.ni o‘ldirishga qasd qilgan, doimo uni ta’qib etgan. Abu Bakr Siddik, xalifaligi davrida Shom (Suriya) fathi uchun yuborilgan. A.U. odil, shafqatli va halim zot bo‘lgan. Bu hol dushmanni yengishga qo‘l kelgan, Shomning urushsiz olinishiga sabab bo‘lgan. 639 y. Shomda og‘ir, yomon kasallik (touni amvos) garqalgan. Kasallik dastlab Falastindagi Amvos qishlog‘idan chiqqan bo‘lib, bu kasallikdan bir oy ichida yigirma ming musulmon vafot etgan. A.U. ham shu kasallik qurboni bo‘lgan. A.U. Urdun (Iordaniya) nohiyasida vafot etgan, qabri Shariat daryosining g‘arb tomoni, Amyo qishlog‘idadir. Umar (ra) o‘zidan keyin xalifalikka A.U.ni munosib nomzod deb bilgan.

ABU SHAYBA, to‘liq ismi Abubakr Abdulloh ibn Muhammad ibn Abu Shayba (? - 849) -muhaddis, olim. Sufyon ibn Uyayna, Abdulloh ibn Muborak, Yahyo ibn Said kabi zotlardan hadis olgan, uning o‘zidan ham Buxoriy, Muslim, Abu Dovud kabi buyuk muhadtsislar qadis nakd etganlar. Xalifa Mutavakkilning amri b-n xalqqa hadisdan dars bermog‘i uchun Bag‘doddagi Rusofa yaqinida bir minbar hozirlatgan. Uni tinglagani 3000 kishi to‘plangan. Hadisga doir "Musnad" va uch jildli "Almusannaf" asarlari mashhurdir.

ABU SHUJO RO’ZROVARDIY, Zahiruddin Muhammad ibn Husayn (1045, Ahvoz - 1095, Madina) - tarixchi, davlat arbobi. Fiqh, hadis, til va tarix sohasida, xususan somoniylar tarixiga oid bir qancha asarlar yozgan. 1076 y.da xalifa Muqtadiy (1075-94) tomonidan vazirlikka tayinlangan. Uning davrida ba’zi soliqlar yengillashtirilgan. U o‘z yerlarini vaqfga ajratib, masjid va madrasalar qurdirgan. Sunniylar va shialar o‘rtasidagi nizolarni bartaraf qilgan. ABU YuSUF, to‘liq ismi Yoqub ibn Ibrohim al-Kufiy al-Ansoriy (731-798 yoki 804) -faqih, islomdagi dastlabki qozi ul-quzzot. Kufada, kambag‘al oilada tavallud topgan. 13 yoshida Kufa qozisi mashhur faqih Ibn Abi Laylodan fiqxdan saboq olgan, oradan 9 y. o‘tgach, Abu Hanifaga. shogardlikka o‘tib, 15 y.ga yaqin uning shogirdi va eng yaqin yordamchisi bo‘lgan. Boshqa shogardlar, ayniqsa Zufar al-Huzayl b-n birgalikda A.Yu. fiqh nazariyasini ishlab chiqishda qatnashgan. Abu Hanifa vafotidan so‘ng Irokdagi ulamolar davrasida ustozi o‘rnini egallab, uning ishini davom ettirgan. Xalifa al-Maxdiy (775-785) A.Yu.ni Bag‘dod qozisi etib tayinlagan, xalifa Horun ar-Rashid (786-809) esa, unga qozi ul-quzzot mansabini berib, butun xalifalikdagi barcha qozilarni tayinlash va qozilar qarori yuzasidan tushgan shikoyatlarni ko‘rib chiqish huquqini bergan. Bunday yuksak martaba A.Yu.ga Abu Hanifaning nazariy qarashlarini amaliyotda keng qo‘llash imkonini bergan, bu esa, hanafiylik mazhabining tarqalishi va mustahkamlanishiga xizmat qilgan. A.Yu. "Kitob al-xiroj" ("Soliq haqida kitob") asarining muallifi bo‘lib, u Horun ar-Rashidning soliq, yer va suvdan foydalanish, davlat boshqaruviga oid savollariga berilgan batafsil javoblaridan iborat. A.Yu.ning shogirdlaridan Muhammad ash-Shayboniy uning maslahat va ma’lumotlaridan keng foydalanib, Abu Hanifa ma’naviy merosini to‘plagan va bir tizimga solgan. Boshqa bir shogirdi esa Ahmad ibn Hanbal bo‘lgan. A.Yu.ning qarashlari Muhammad ash-Shofi’iyga katta ta’sir ko‘rsatgan.

ABU QATODA, to‘liq ismi Abu Qatoda al-Haris ibn Rab’iy al-Ansoriy as-Sulamiy (taxm. 604-674) - ansori kiromdan va Paygambar (sav)ning suvoriylaridan biri. Rasuli Akramdan 170 hadis rivoyat etgan. Bulardan 21 tasida Buxoriy va Muslim hamfikrdirlar. Faqat Buxoriyda 2, Muslimda 8 hadisi bor. Qolgani boshqa kitoblardadir. Madinai munavvara yoki Kufada vafot etgan.

ABU HANIFA Nu’mon ibn Sobit al-Kufiy; Imomi A’zam (699 - 767) - ilohiyotchi, fiqhshunos, muhaddis, ulug‘ imom, hanafiylik mazhabi asoschisi. Kufada tug‘ilgan. "Imomi A’zam" (buyuk imom) - ulug‘ligi e’tirof etilib berilgan unvon. Uziga to‘q, zodagon oiladan bo‘lib, olim va fozil insonlar orasida voyaga yetgan. Otasidan qolgan katta boylikni ilm yo‘lida sarf etgan. Yoshligidayoq Qur’onni yod olgan. Kalom ilmi va mantiqni o‘rgangan. 22 yoshida iroklik ulug‘ alloma, ilohiyotchi Hammod ibn Abu Sulaymonga shogard tushib, uning ta’limini olgan. Keyin Kufa va Basraning eng obro‘li faqihi bo‘lib yetishgan va o‘zi shogirdlar tarbiyalagan. Kamtar, mehribon va o‘ta saxovatli, nihoyatda taqvodor inson sifatida hurmat qozongan. Uning qirq yil mobaynida xufton tahorati b-n bomdod namozini o‘qigani, 55 marta haj qilgani haqida rivoyat bor. 747-48 y.larda A.H. Iroq hokimi ibn Hubayra ta’qibidan qochib Makkaga ketgan. Abbosiylar hokimiyat tepasiga kelgach, Iroqqa qaytib ulamolik faoliyatini davom ettirgan. Xalifa al-Mansur (754-775) unga yanga poytaxt Bag‘dodtsa qozilik yoki boshqa istagan yuksak lavozimni taklif qilgan. Biroq A.H. bu taklifni qat’iyan rad etgan. Shunda Mansur uni qamab, turli qiynoklarga solgan. A.H. ko‘p o‘tmay Bag‘dodda vafot etdi. Mansur A.H.ga zahar ichirgan va u shu sababdan shahid bo‘lgan, degan rivoyat ham bor.
A.H. fiqhiy ilmni birinchi bo‘lib tasnif qilib, uni boblarga ajratib, tartibga solgan va kitob shakliga keltirgan. A.H.ning ilmi kalom, fiqh, hadis, sarfga oid bir necha kitoblari bo‘lib, ular jumlasiga "Kitob as-salot" ("Namoz ahkomlari kitobi"), "Kitob al-Manosik" ("Haj kitobi"), "Kitob ash-shurut" ("Shartnomalar haqida kitob"), "Kitob al-faroiz" ("Meros ilmi haqida kitob"), "Kitob al-olim val-mutaallim" ("Ustoz va shogard haqida kitob"), "Kitob al-fiqx al-akbar" ("Katta fiqx kitobi"), "Kitobi al-vasiya" ("Vasiyatnoma kitobi") va b. kiradi.
A.H. faqixdarning ustozi, imom Shofi’iy ta’biri b-n aytganda, "barcha odamlar fiqxda uning boqimandalari" edi. Hech qanday shubhaga o‘rin qolmaydigan darajadagi aniq hujjat va dalillar asosida hukm chiqaradigan olim bo‘lgan. A.H.ning bulardan tashqari hadis sohasida ham asarlari mavjuddir. O’rta asr faqihi Abul Muayyad Muhammad ibn Mahmud Xorazmiy A.H. musnadlarini jam qilib, kitob shakliga keltirgan, 1907 y.da Misrda chop etilgan bu kitoblar zamonlar osha musulmonlar tayanadigan ilmiy manba va asos bo‘lib kelmoqda.
A.H.dan ta’lim olgan shogirdlar zamonasining yetuk peshvolari bo‘lib yetishgan. Ulardan biri Abu Yusuf bo‘lib, Horun ar-Rashid davrida qozilik vazifasida ishlagan. Ikkinchi shogardi imom Muhammad ibn Hasan o‘z navbatida imom Shofi’iyga ta’lim bergan. Hadislarni saralashda nihoyatda mohir bo‘lgan, har bir masalani dalil b-n isbotlay oladigan Zufar ibn Huzayl ham A.H.ning ko‘zga ko‘ringan izdoshlaridandir. Yana bir shogirdi Xasan ibn Ziyod A.H.ning "Al-Mujarrad", "Qozining odobi", "Nafaqalar", "Faroiz" (Meros ilmi), "Xislatlar" kabi kitoblarini yozib tugatgan. A.H.ning o‘g‘li Hammod va nabirasi Ismoil ham shar’iy ilmlar borasida yetuk alloma bo‘lganlar, turli shaharlarda qozilik mansabida ishlagan. Xurosonda birinchi bo‘lib hadisni yozib olgan Abdulloh ibn Muborak ham A.H.dan ta’lim olgan. Movarounnahrdagi mamlakatlarda va dunyoning boshqa ko‘pgina joylarida musulmonlar A.H. mazhabi qoidalari asosida ibodat qiladi.

ABU XAFS KABIR Buxoriy (767 - Buxoro - 832) - islom olamining buyuk fiqhshunos olimi. Imom Buxoriyning zamondoshi. Buxorodan Bagdodga borib, imom Muhammad ibn Hasan Shayboniy (804 y. v.e.)ga shogird tushgan. A.H.K. islom qonunshunosligi asoslarini yaratgan yirik olim bo‘lgan. Narshaxiyning yozishicha, uning sharofati b-n Buxoro "Qubbat ul-islom" - "Islom dinining gumbazi" unvonini olgan. Abu Hafsning o‘ziga "Kabir Buxoriy" - "Buxoriylarning kattasi" va "Hojatbaror imom" degan unvonlar berilgan, o‘g‘li Abu Abdulloh (Abu Hafs Sagir Buxoriy; 877 y. v.e.) ham otasi singari fiqh ilmida peshqadam bo‘lgan. A.H.K. fiqhning turli masalalari yoritilgan "Al-Ahvo’ val-ixtilof" ("Havoyi gaplar va kelishmovchiliklar"), "Ar-raddu alal-Lafziyya" ("Yuzaki qarovchilarga raddiya") va b. asarlar yozgan. A.H.K. Buxorodagi Darvozai nav qarshisidagi tepalikda dafn etilgan. Buxoroliklar u joyni muqaddas sanab, "Haqrah" ("Haq yo‘l") va Xoja Imom Abu Hafs deb ataganlar. Mustabid sovet tuzumi davrida uning qabri va atrofidagi me’moriy yodgorliklar buzib tashlangan.

ABU HUZAYL ALLOF, Muhammad ibn al-Huzayl (749/753-841/849) - mu’taziylar (huzayliylar) Basra maktabining yirik vakili, g‘oyaviy rahnamosi. Alloflar savdo qiladigan joydan bo‘lganligi uchun al-Allof laqabini olgan. 818 y.da Bag‘dodga ko‘chib kelgan. Samarra (Iroq)da vafot etgan. A.H.A. ko‘p qismi bahs-munozara tusidagi 60 ta asarning muallifi bo‘lgan, ammo ularning birontasi bizgacha yetib kelmagan. Uning "Raddiyalar" asari boshqa dinlar (yahudiylik, xristianlik, zardushtiylik)ga ham, islom dinidagi turli oqim va maktablarga ham qarshi qaratilgan. Qur’on va sunna ta’limotini akl-idrokka mos talqin etishga urinib, ma’lumotlarni qabul qilishda faqat aklga suyanish kerak, Qur’on yaratilgan, banda o‘z fe’l-atvorini o‘zi yaratadi, degan g‘oyani ilgari surgan. A.H.A.ning "xudoning kalomi" iroda erkinligi, odamning o‘z xatti-harakatlari uchun ma’naviy javobgarligi, hayotiy ne’matlar haqidagi va b. fikrlari nafaqat sunniy ilohiyotchilar, balki boshqa mu’taziliy oqimlarning vakillari tomonidan ham tanqidga uchragan. A.H.A. xalifa Ma’munning ustozi bo‘lgan va ayni shu xalifa davrida (813-833) mu’taziliylar ga’limoti hukmron diniy e’tiqod hisoblangan. Xalifa amri b-n barcha qozilar, ilohiyotchi olimlar, mansabdor shaxslar aqidaviy masalalarda imtihon qilingan. Mutaziliylik, ya’ni A.H.A. aqidalarini tan olmagan kishilar xizmatidan bo‘shatilib, jazolangan, hatto o‘limga mahkum etilganlar.