KARBALO - Iroqdagi shahar, Karbalo muhofazasi (gubernatorligi)ning ma’muriy markazi, Furot daryosi vodiysida, Bag‘doddan 85 km jan.-g‘arbda. Shialikdagi musulmonlarning ziyoratgohi. Ali ibn Abu Tolibning o‘g‘li Husayn ibn Ali hokimiyat uchun kurashda 680 y.da K. yaqinidagi jangda halok bo‘lgan, K.da dafn qilingan, keyinchalik bu yerda maqbara barpo etilgan va shialar uchun ziyoratgoh bo‘lib qolgan. Imom Husayn maqbarasi bir necha marta buzib tashlangan, keyinchalik salobatli inshoot majmui qurilgan. K. har yili muharram oyida motam marosimi o‘tkaziladigan markaz hisoblanadi.

KAROMAT (arab. - karomat, ikrom qilinish, yuqorilik, sharaf) - islom istilohiga ko‘ra, aqlni lol qoldiradigan g‘ayritabiiy hodisalar. Shu hodisalar payg‘ambarlardan namoyon bo‘lsa - mo‘‘jiza, aziz-avliyolardan sodir bo‘lsa - K. deyiladi. G’ayridin, kufr axdidan sodir bo‘lsa, sehr-jodu, ko‘zbaxshilik (fokus) yoki istidroj (vaqtincha omadli bo‘lish) deb ataladi. Mas., Muso payg‘ambar qo‘lidagi hassasini toshga urganda undan suv otilib chiqqani, kerak bo‘lganda u ajdahoga aylanib, sehrgarlar yasagan ilonlarni yutib yuborgani mo‘‘jizadir. Muhammad (sav)ga berilgan mo‘‘jizalarning eng ulug‘i - Kur’oni karim sanaladi. K.lar tasavvuf shayxlari, tariqat peshvolari, aziz-avliyolarning uzoq masofani oz muddatda bosib o‘tishlari, suv ustida, havoda bemalol yura olishlari, hojatlari zudlik b-n ravo bo‘lishi va b. b-n izohlanadi. K. 2 xil bo‘ladi: birinchisi -asliy; ikkinchisi - kasbiy. Asliy K. quyidagi oyatda ifodasini topgan: "Batahqiq, biz Bani Odamni mukarram qildik. Ularni kuruklik va dengazda ko‘tardik. Ularni pok rizklar ila rizqlantirdik" (al-Isro surasi, 70-oyat). Ushbu K. mo‘min bo‘lsin, kofir bo‘lsin, bashariyatning hamma a’zolari uchun umumiydir. Kasbiy K. quyidaga oyatda ifodasini topgan: "Albatta sizning Alloh huzurida mukarramrog‘ingiz, taqvodorrog‘ingizdir" (Hujurot surasi, 13-oyat). Bu K. taqvodor mo‘minda hosil bo‘ladi. Odatdan tashqari ishlarga K., deyishlik majoziydir. Chunki, Alloh taolo o‘sha ishlarni taqvodor mo‘minning ikromi uchun uning tomonidan sodir etadi. K.ning zohir bo‘lishidagi hikmat: K. sodir bo‘lganidan so‘ng valiyning ishonchi yana ham ziyoda bo‘lib, dunyodagi zuxdi-taqvosi kuchayib, havoyi nafs da’vosi yo‘qolishidir.

KARROMIYLAR - ilohiyot oqimi. 9-13-a.larda Bag‘dod xalifaliganing markaziy va sharqiy viloyatlarida tarqalgan. Asoschisi -Abu Abdulloh Muhammad ibn Karrom (806-869). Seyistonda tug‘ilgan, Nishopur, Balx, Marv, Hirot kabi shaharlarda ta’lim olgan. 5 yil Makkada istiqomat qilgan. Ibn Karrom o‘z yurtiga qaytayotib, Kuddusda xonaqoh barpo qilgan. Seyiston va Xurosonda o‘z ta’limotini targ‘ib qilgani uchun zindonga tashlangan. Quddusda vafot etgan.
K. fikricha xudo - butun borliqning birlamchi asosi, u muayyan jismga ega. Xudo - barcha narsalarning yaratuvchisi, ammo inson o‘z faoliyatining natijalariga ta’sir ko‘rsata oladi. Mu’taziliylar kabi K. ham inson onga mustaqil ravishda, ya’ni vahiy yordamisiz, yaxshilik va yomonlikni farq qilishga qodir, deb uqtirdilar. Shuningdek, murji’iylar singari K. biror insonni musulmon deb tan olish uchun u Allohni til b-n e’tirof etsa kifoya, amal b-n tasdiklashi shart emas, deb hisoblaydi. Ya’ni "La iloha illallohu Muhammadun rasululloh" kalimasini aytgan har bir inson - musulmondir. Ibn Karromning "Kitob as-sirr" va "Azob al-qabr" nomli (bizgacha yetib kelmagan) asarlari va "xudo jismga ega" degan tushunchasi hukmron islom oqimi ulamolarining keskin tanqidi va ta’qibiga uchradi. Mo‘g‘ullar istilosidan so‘ng K. barham topdi.

KASB ("ega bo‘lish", "o‘zlashtirish") - diniy-axloqiy kontseptsiyani anglatuvchi atama. Uning tarafdorlari qadariylar va jabariylar ta’limotlariga nisbatan kelishuvchan mavqeni tutish maqsadida inson xatti-harakatini Alloh tomonidan "yaratilishi"ni, lekin inson tomonidan   "o‘zlashtirilishi"ni ta’kidlaganlar.

KAFAN - dafn oldidan marhumning jasadi o‘raladigan oq mato. Islomiy aqidaga ko‘ra, musulmon erkak uchun 3 bo‘lak, ayol uchun 5 bo‘lak mato ila K.lab dafn etish tiriklar zimmasidagi muqaddas burchlardan (farzi kifoya) hisoblanadi. Klashdan oldin albatta mayyit yuviladi. Shahidlar yuvilmaydi va K.lanmaydi, balki o‘z kiyimlari b-n dafn etiladi. K.siz ko‘mib yuborilganlar uchun marhumlar emas, balki unga sababchi kishilar javobgar sanaladi.

KAFORAT, kafforat- qilingan gunoh uchun evaz to‘lash yoki gunoh kechirilishi uchun beriladigan mablag‘. Mas., har bir musulmon ramazon oyida biron sabab b-n ro‘za tutmagan bo‘lsa, evaziga boshqa vaqt ro‘za tutgan. K. tushunchasi shariat ahkomlarvda muhim o‘rinni egallab, unda yolg‘on qasam ichish, biror shaxsga nohaq ozor yetkazish kabi holatlarda o‘z gunohini yuvish uchun ma’lum mikdorda sadaqa qilish belgilangan. Mas., bir kishi biror ishni qilaman yoki biror ishni qilmayman deb Alloh nomi ila qasam ichgan bo‘lsa, lekin qilaman deganini qilolmasa, qilmayman deganini qilib qo‘ysa, shariatga ko‘ra, u bir qudni ozod qilishi yoki kishini to‘ygazishi yoki kiyintirishi lozim. Yuqorida aytilganlarning xech birini qilishga kodir bo‘lmasa, 3 kun ro‘za tutishi lozim. Shunda u. Allohning nomi ila ichgan qasaminish uddasidan chiqa olmaganligi gunohiga K. bergan bo‘ladi.

KASHSHIY, Abu Muhammad Abdulhamid (Abd) ibn Humayd al-Kashshiy (? - 863) - yirik mufassir, muhaddis, faqih, adib. Kesh (Shahrisabz)da tug‘ilgan. Fiqhshunoslikdagi maktab asoschisi, undan ta’lim olish uchun huzuriga ko‘plab mamlakatlardan olimlar kelishgan. Sam’oniy K.ning 2 ustozi va 14 shogardi borligani qayd etib o‘tgan. Fiqh, adabiyotshunoslik, Kur’on tafsiriga oid 7 asar yozgan.

KA’BA (arab. - kub, to‘rt burchak) - islom dinining eng muqaddas ibodatxonasi. Baytulloh (Alloxning uyi) deb ham yuritiladi. Uni ziyorat qilish - haj va umraning asosin amallaridan biri.
K. Makkadagi eng katta Masjidi Haramning markazida joylashgan bo‘lib, 10x12x15 (bal. 15 m va poydevori 12x10 m) o‘lchamdaga bino. Odatda, K.ning usti qora mato (kisva) b-n qoplangan bo‘ladi, unga Kur’onning Makka va hajga oid oyatlari zarhal b-n yozib qo‘yilgan. K. devorining tashqi g‘arbiy burchagida "Qora tosh" ("Hajar al-asvad") joylangan. Shim.-sharqiy devordagi eshik ham choyshab b-n qoplangan va yerdan chamasi 2 m baland o‘rnatilgan. K.ning ichi tavof qilinganda devorga narvon qo‘yiladi. Ichkarida uchta ustun bo‘lib, shiftiga sirlangan ko‘pdan-ko‘p chirok osilgan.
Devorning eshik b-n "Qora tosh" oralig‘idagi qismi al-multazam deyiladi, uning yonida Allohga ayniqsa yoqadigan duolar o‘qiladi. Shim.-g‘arbiy devorning tomidan tilla suvi yugurtirilgan tarnov ko‘rinib turadi, u al-mizob yoki mizob al-rahma deb ataladi. Shu tarnov b-n g‘arbiy burchak oralig‘i qibla hisoblanadi. Shim.-sharqiy devor yonidagi yarim doira shaklidagi devor (al-xatim) al-hijr (yoki hijr Ismoil)ni to‘sib turadi, hojilar tavof vaqtida bu joyga kiritilmaydi; Ibrohim (as) zamonida bu joy K.ning bir qismi bo‘lgan; bu yerga Ismoil (as) va uning onasi Hojar dafn etilgan, deb rivoyat qiladilar. Devor qarshisida maqom Ibrohim deb atalgan inshoot bo‘lib, undagi toshda odam izlari ko‘rinadi. Aytishlaricha, Ibrohim (as) K.ni qayta tiklayotganida shu tosh ustida turgan. "Qora tosh" yaqinida esa Zamzam bulog‘i bor. Rivoyat qilishlaricha, Muhammad (sav) 25-30 yoshlarida bu yerdagi ta’mirlash ishlarida qatnashganlar.
Odamatoning uchinchi o‘g‘li Shis (as) tomonidan qurilgan, Ibrohim (as) tomonidan ta’mirlangan va Muhammad (sav) tomonidan kofirlardan tozalangan K. Yasrib (Madina)da qibla deb e’lon qilingach, uning ahamiyati juda oshib ketdi (o‘shangacha Kuddusga qarab ibodat qilinar edi). K. islomning alohida din sifatida shakllanishida g‘oyat katta vazifani bajardi.
Muhammad (sav) boshchiligadagi musulmonlar 629 y.da Makkaga kichik haj qilgan, 630 y.da esa, ular Makkani egallab, Maryam va Iso (as) tasviridan boshqa barcha sanam va tasvirlarni olib tashlaganlar, suvrat va yozuvlarni o‘chirganlar. 630 y.da Abu Bakr (ra) boshchiligida birinchi haqiqiy musulmon haji ado etiladi. Muhammad (sav) 631 y.da haj amallariga boshchilik qiladilar. Xalifa Umar (ra) davrida K. yonidaga uylar buzib tashlandi va uning atrofida Masjidi al-Haram qurildi. 683 y.da K.ni Umaviylar qo‘shinlari o‘qqa tutdi. Keyin u qayta tiklanib, kengaytirildi (va uning yoniga al-hijr qo‘shildi. 929 y.da Qarmatiylar Makkaga "¢ hujum qilib, "Qora tosh"ni olib ketdi. Oradan 20 y. o‘tgandan keyin bu toshni qaytarib olishga muvaffaq bo‘lindi. Asta-sekin K. tevaragida turli inshootlar, jumladan, asosiy musulmon mazhablarining minbarlari tiklandi. 20-a.ning 50-60-y.laridagi katta ta’mirlash vaqtida bu inshootlar olib tashlandi. K. butun dunyo musulmonlarining eng muhim markazi va birlik ramzi bo‘lib keldi, hozir ham shunday bo‘lib turibdi. Islom dinidagi barcha oqimlar uning muqadtsasligi va alohida ahamiyatini tan oladilar. Har yili dunyoning barcha mamlakatlaridan musulmonlar haj ibodatini ado etish uchun bu yerga keladilar.

KISVA - Ka’ba devorlarini yopib turadigan choyshab. Paxta aralashgan sakkiz bo‘lak qora shoyi matodan tikiladi. Devorning yuqori qismi uchdan bir bo‘lagani yopib turuvchi K. parchasiga Qur’oni karimning: "Albatta odamlar ibodat qilishlari uchun qurilgan birinchi uy - Makkadagi muborak va butun olamlar uchun hidoyat (mayog‘i) bo‘lgan Ka’badurki..." degan oyati (3:96) zarhal yozuvda bitilgan. Shuningdek, K.ga Kur’onning yana boshqa sura va oyatlari yoziladi. Ka’baga kiriladigan eshik maxsus zarhal b-n qogshangan bo‘lib, unga ham Qur’on oyatlari bitilgan. Muhammad (sav) hayotliklarida K. Yamanda tayyorlanardi. Xalifa Umar zamoniga kelib K. Misrda to‘qiladigan bo‘ldi. Xalifa Ma’mun (813-833) davrida K. har yili uch marta yangilab turilgan. Xalifa Mutavakkil (847-861), esa har ikki oyda Ka’batullohga yangi K. yuborgan. Xalifa Umar boshlab bergan an’ana davom ettirilib, K. 1924 y.gacha Misrda tayyorlandi. Har yili yangi K. haj safariga chiqqan misrlik ziyoratchilar b-n birga Makkaga keltirilardi. Avvalgi K. devordan olinib, Ka’ba xazinabonlari va Makka sharifi ixtiyoriga topshirilardi. 1443-1452 y.lari Shohruh Mirzo Misr K.si b-n birga Movarounnahrda tayyorlangan maxsus ka’bapo‘sh yopilib turishiga erishgan. 1925 y. qirol Abdul Aziz Makkada ixtisoslashgan fabrika ochib, unda qora rangli tabiiy shoyidan K. tiktirdi. Shundan boshlab Ka’ba K.si faqat Saudiya Arabistonida tayyorlanadi. Saudiya Arabistoni podshohi Faxd ibn Abdul Aziz O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovga tuhfa qilgan K. - Ka’bapo‘sh parchasi hozir Imom Buxoriy yodgorlik majmuida masjid devoriga osib qo‘yilgan.

KOMIL INSON - tasavvuf falsafasining asosiy tushunchalaridan biri. Har jihatdan yetuk kishi. Axloqiy jihatdan oliy poklikka erishgan, borliq va Allohni anglashda to‘liq bilimga ega bo‘lgan va natijada Haqqa yetishgan (yoki Qur’on oyatlarining tub mohiyatini tushunadigan) inson. Tasavvuf ta’limotiga ko‘ra, Alloh K.i.da o‘zining barcha xislat va alomatlarini bamisoli ko‘zguda ko‘rgandek ko‘rib turadi. U borliqning bir-biriga zid ikki jihati: ma’naviy va moddiy jihatlarini birga qo‘shadi. Uning butun olam uchun bo‘lgan favkulodtsa ahamiyati ana shundan kelib chiqadi, u - Koinotning botiniy hukmdori, Olam yaratilishining sababchisi va maqsadidir. K.i. haqidagi ta’limot sufiy faylasuf Ibn al-Arabiy tomonidan yaratilgan, keyinchalik uning izdoshlari, jumladan O’rta Osiyoda Ahmad Yassaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy va b. tomonidan rivojlantirilgan. O’zbekiston mustaqshshikka erishgach, K.i.ni voyaga yetkazish milliy istikdol mafkurasining asosiy vazifalaridan qilib qo‘yildi. Prezident I.Karimov asarlarida K.i.ni voyaga yetkazish vazifalari atroflicha bayon etilgan.