KOTIB - yozayotgan kishi, qayta ko‘chiruvchi, yozuvchi, mirza - amaldor. Dastlab K. -o‘qimishli kishilar bo‘lgan, ular Muhammad (sav)ning so‘zlari, farmoyishlari va maktublarini yozib borganlar. Musulmon Davlatida boshqaruv tizimining murakkab va kengtarmokli bo‘g‘imi rivojlanishi jarayonida turli mansab pog‘onasidagi amaldorlar -devondagi mirzalardan tortib idora boshliklarigacha K. deb atalgan. Oliy K.lar guruhi (K. as-sirr, K. al-insho, K. al-jayn) devonni tashkil etgan. Keyinchalik K. atamasini o‘rta va quyi darajadagi (oliy darajadagilar uchun vazir nomi paydo bo‘ldi va b.) amaldorlarga nisbatan qo‘llaniladigan bo‘lgan. K.lar uchun qo‘llanmalar, ularni madh etuvchi va haqorat qiluvchi asarlar yaratildi. Ko‘pgina shaxslar ularning avlodlariga ham o‘tadigan  al-K. unvoniga ega bo‘lishgan. K.lar amaliy yozishmalar va bejamdor devon uslubining rivojlanishiga imkon tug‘dirganlar va bu b-n musulmon olami xalklarining adabiyotiga ta’sir ko‘rsatganlar.

KOHIN - g‘oyibdan xabar beruvchi, bashoratgo‘y. Islomdan avvalgi Arabistonda vasvasa holatida Alloh yoki uning vakili -farishta yoki jin b-n muloqot qilgan odam shunday deb atalgan. Qabila odamlari biron-bir ish kishidan oldin uning oqibati qanday bo‘lishini K.dan so‘rashgan. Qabiladoshlari Muhammad (sav)ni ham dastlab K. - folbin deb o‘ylashgan. Qur’on oyatlarida (52:29; 69:42) ularning shubhalariga javoban Muhammad (sav) K. - folbin ham, majnun ham emasligi alohida ta’kidlangan. Umuman islom an’anasida K.lar kelajak haqvda yolg‘on so‘zlovchilar sifatida talqin qilinadi. Ularga qarshi islom tarafidan qattiq kurashish tavsiya etiladi.

KUBRO, Ahmad ibn Umar ibn Muhammad Xivaqiy al-Xorazmiy (laqablari: "Najmiddin" ("Dinning yulduzi"), "Kubro" ("Ulug‘"), "Abduljannob" ("Dunyodan chetlanuvchi, parhez etuvchi"), "Valiytarosh" ("Valiylarni tarbiyalovchi"); 1145-1221) — shayx, sufiylikning mashhur vakillaridan biri, kubroviylik tariqatining asoschisi. Xiva (Xorazm)da tug‘ilgan. Yoshligidanoq hadis VA kalomni o‘rganadi, ilm istab Misrga boradi U yerda shayx Ro‘zbixon Vazzon al-Misriydan ta’lim oladi va uning qiziga uylanadi, Keyinchalik Tabriz, Hamadon, Dizfulga kelib ilohiyotdan saboq oladi. Misrga qaytgach. Ro‘zbixon K. to‘la komil inson bo‘lib yetishdi deb hisobladi va unga o‘z vataniga qaytishni maslahat beradi. K. Xorazmga kelgach, xonaqox kuradi va o‘z diniy maktabini yaratadi. K.ning shogardlari orasidan tasavvufning tanikli nazariyotchilari, sufiylik bo‘yicha mumtoz adabiyot vakillari yetishib chikdi. K. mg‘ul bosqinchilariga qarshi jangda shahid bo‘lgan, Uning qabri xonaqohi b-n birga Ko‘hna Urganchda. Bilishning K.ga xos tasavvufiy yo‘li bo‘yicha inson o‘z mohiyati b-n kichik olamdir, u katta olam bo‘lgan koinotdagi barcha narsalarni va sifatlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Ammo, ilohiy sifatlar yuqori samoviy doiralarda birin-ketin o‘ziga xos maqomlarda joylashganidan, haqiqat yo‘lini qidiruvchilar bunday kamolotga erishish uchun ma’lum riyozatli yo‘llarni o‘tishlari zarur. K. ana shu kamolotga erishish asoslarini ishlab chikdi. K. o‘z qarashlarini arab tilida yozgan bir necha risolalarida bayon etgan. Ulardan asosiylari: "Favoix al-jamol va favotih al-jalol", "O’n usul", "Risolat al-Xoif al-hoim min lavm al-loim" va b. Bu asarlar arab mamlakatlari va Turkiyada chop etilgan. 'U Qur’onga sufiylar nuqtai nazaridan sharh berishni oxirigacha yetkaza olmadi, bu ishni shogirdlari tugalladilar. Tasavvuf ta’limotining rivoji va keng tarqalishida katta omil bo‘lgan. K. merosi respublikamizda mustaqillik tufayli o‘rganila boshlandi. 1995 y.da O’zbekistonda K. tavalludining 850 yilliga nishonlandi. "Najmiddin Kubro" (Toshkent, 1995), "Sharhi risolayi odobul zokirin" (Urganch, 1997) kitoblari nashr etildi.

KUBROVIYLIK — tasavvuf tariqati. 13-a. boshida Xorazmda Najmiddin Kubro asos solgan. K. tasavvufning O’rta Osiyodagi maktabi bo‘lib, ma’naviy vorislik zanjirini Ma’ruf al-Karxiy (816 y. v. e.) orqali Abu Bakr yoki Ali ibn Abu Tolibga taqaydilar. K.da tariqat a’zolarining yagona tashkiliy tizimi bo‘lmagan. Ularni ta’limotning ruhi va maqsadi birlashtirgan. Kubroning shogirdi Sayfiddin Boharziy tomonidan Buxoro yaqinidagi Soktariy qishlog‘ida tashkil etilgan xonaqoh N. Kubro nomi b-n atalgan. Bu yerda K. tariqati 18-a.ning oxirlarigacha keng tarqalgan edi. Uning a’zolari Kubro g‘oyalarini Xitoyning g‘arbiy chegaralarigacha yoydi. Keyinchalik K.ning bir qancha mustaqil shaxobchalari vujudga keldi. Bular -firdavsiya, nuriya, rukniya, hamadoniya oliya, ig‘tishoshiya, zahabiya, nurbaxshiya. K. ta’limotiga ko‘ra, har bir kishi kamolotga erishish uchun 10 asosga tayanmog‘i kerak. 1. Tavba - o‘z xohishi b-n Haq taologa qaytish; Xudoning amrisiz, kishining o‘z ixtiyori b-n Xudoni sevishi, o‘zining "men"idan kechishi. 2. Zuxd fi dunyo - barcha dunyoviy narsalardan tiyilish. 3. Tavakkal - barcha ishlarni qilishda Xudoning mehribonligi va kudratiga umid bog‘lash. 4. Qanoat - hayot kechirishda oz narsa b-n qanoatlanish, mo‘‘tadillik, tuban mayllardan ozod bo‘lish. 5. Uzlat - tanholikda bo‘lish, ruhni mustahkamlash, his-tuyg‘ularni jilovlash. Uzlatga ketish hissiyotlarning bosilishiga olib keladi. 6. Mulozamat az-zikr (uzluksiz zikr) - Xudoning ismini yod qilib turish, butun qalbni U b-n to‘ldirish. Shundagina pastkashlik, hasad, ochko‘zlik, ikkiyuzlamachilik kabi razilliklar kishi ko‘ngliga yo‘l topa olmaydi. 7. Tavajjuh -butun vujud b-n Xudoga murojaat qilish, Unga cheksiz muhabbat qo‘yish, undan boshqa narsa borligani his etmaslik. 8. Sabr - o‘z ixtiyori b-n mashaqqatlar chekib bo‘lsa ham, nafs doirasidan o‘zini olib qochish. To‘g‘ri yo‘ldan adashmasdan borish uchun kishi o‘z mayllarini so‘ndirishi lozim. Shundagina dil kuduratlardan poklanadi, ruh nafs natijasida zanglab qolgan bo‘lsa, jilo topadi. 9. Muroqaba (tafakkurga g‘arq bo‘lish) - qalb poklangani va tuban ehtiroslardan xoliligini tuyib, xotirjam bo‘linganini eslab xayolga cho‘mish, Xaq taolo rahm-shafqatini kutib turish holati. 10. Rizo - sufiy endi xudo uni sevib qolganligani, Alloh ko‘nganligini sezadi, uning uchun ana shu muhimdir. Xudoga bo‘lgan muhabbat sufiyning shaxsiy his-tuyg‘u sifatini yo‘qotib, yangi ko‘rinishda -Allohning istak-xohishi tarzida namoyon bo‘ladi. Rizolik maqomi Haqqa yetishganlikni bildiradi. Hozir ham K. ko‘rinishlarini uchratish mumkin.

KULINIY (yoki al-Kulayniy), Muhammad ibn Ya’qub Abu Ja’far (? - 941 y. may) -imomiylar muhaddisi va faqihi, imomiylik (ja’fariya) huquqini birinchi bor ishlab chiqqan alloma. Rey sh. yaqinidagi Kulin, yoxud Kulayn qishlog‘ida tug‘ilgan, bu yerda uning otasining mozori mashhur bo‘lgan. Hayotining asosiy qismini Rey va Qumda o‘tkazgan, bu shaharlar o‘sha davrda shia ulamolari markazlari sanalgan. Umrining so‘nggi yillarini Bag‘dodning Bob al-Kufa r-nida o‘tkazgan va o‘sha yerda vafot etgan. Imomiylar an’anasi K.ni 'imomiylik tariqatini "yangilovchi" (mujaddid), iloqiyot va fiqh sohasida yirik olim sifatida biladi. Bunday yuksak bahoga u 20 yil umrini bagishlagan asosiy asari - "al-Kafi fi usul ad-din" tufayli erishgan. Bu shialik (imomiylik)dagi hadislar to‘plami bo‘lib, unda 16 mingga yaqin hadis bir tizimga solingan. Asar saqlangan bo‘lib, bir necha bor nashr qilingan. U 30 kitobdan iborat bo‘lib, har bir "kitob" ko‘plab boblarga ajratilgan, ularda hadislar mavzuga qarab taqsimlangan. Mavzuga qarab taqsimlanmay qolgan hadislar har bir "kitob" so‘nggida alohida bobga - "Bob an-navodir"ga birlashtirilgan. K. asari imomiylar mafkurasining g‘oyaviy asoslarini ishlab chiqishda juda muhim rol o‘ynagan. Shialikda u, "Sahih Buxoriy" sunniylikda o‘ynagan roldan xam yuqoriroq mavqeiga ega bo‘ldi, zero u shia imomiylar tomonidan turmushning barcha sohalari bo‘yicha eng e’tiborli qo‘llanma deb qaralgan. Manbalar "al-Kafi"dan tashqari al-K.ning yana besh asari nomini, jumladan "Kitob ar-radd ala-l-karamita" va "Kitob ar-rijal"ni qayd etishgan, bular saklanmagan. Hoz. shia olamida, avvalo Eron va Irokda "al-Kafi" va uning muallfining nufuzi baland; K.ning Bag‘doddagi qabri hanuzgacha saklanib, qadamjoga aylangan.

KULOH - qad. bosh kiyim. Qalin, dag‘al (ko‘pincha jun) matodan konussimon shaklda, ichiga paxta solib tikilgan. K.ni ko‘pincha qalandarlar, shayxlar kiygan.

KURSAVIY Abu Nasr (1776, Kursa, Tatariston - 1812, Istanbul) - islomdagi islohotchilik harakati va tatar ma’rifatparvarligining asoschisi. Mahalliy madrasada saboq oldi. 19-a. boshida Buxoroga keladi va Niyozkuli at-Turkmaniy (naqshbandiya -   mujaddadiya   tariqatining   mashhurshayxlaridan biri) ko‘lida tahsil oldi. Buxoro madrasalaridagi o‘quv tizimini isloh qilish bo‘yicha o‘z dasturini ishlab chikdi. Aqoid va Kalom masalalarida Buxoro ulamolari b-n tortishib qoldi. Yirik ilohiyotchi olim Sa’daddin  at-Taftazoniy  (1390 y.  v.e.) kitobiga yozgan sharhida K. o‘z fikrini oshkora bayon qildi. 1808-09 y.da Buxoro amiri Haydar huzurida bo‘lgan ulamolar majlisida o‘z qarashlarini qat’iyat b-n himoya qilsa ham, u dahriylikda ayblandi va qisqa muddat tutqunlikda sakdandi. Buxorodagi mudarris ustozlarining talabi b-n ozodlikka chiqarildi. K. o‘z yurti - Qozon yaqinidaga Yuqori Kursa qishlog‘iga qaytib,  mahalliy madrasada mudarrislik qildi. U o‘z qarashlarini mashhur "Al-Irshod lil-ibod" risolasida bayon qildi. Makkaga haj safari paytida Istanbulda vafot etdi va o‘sha yerda dafn qilindi. K. g‘oyalari hayotlik chog‘ida unchalik shuhrat topmadi. 19-a. 2-yarmida Marjoniyning asarlari orqali K.ning islom ilohiyotchisi va ma’rifatparvarlik g‘oyalarining tarqatuvchisi ekanligi tan olindi. Turkistonda uning qarashlarli keng tarqalgan va ko‘plab tarafdorlari bo‘lgan.

KURSIY (arab. - ikki qadam, o‘rindiq, taxt, tayanch, kursi) - islom manbalarida Arshning ikkinchi nomi, yetti qavat osmondan tashqari alohida sakkizinchi osmon ham tushuniladi. Kur’oni karimning Baqara surasidagi 255-oyat "Oyat al-Kursiy" deb nomlangan. Unda "Allohning Kursiysi Yeru osmonlardan ham kenglik qiladi" - deyilgan. Uning tafsirida ba’zi olimlar Arshning keng va kattaligi Yeru osmonlarni o‘z ichiga sig‘dirgudek hajmda deb bilsa, ba’zilari Yeru osmonlar, ularning ichi va tashqarisidagi barcha narsalardan xabardor bo‘lish Allohning ilmidir, deb hisoblaydi. Bu kabi bahslar Qur’oni karimdaga ayrim oyatlar mazmunini Muhammad (sav) hadislarida sharhlanmay qoldirilgani bois vujudga kelgan. Bunday holatda tafsir yozgan olimlar o‘zlarining akd va fikrlari doirasida izoh berishlari tabiiydir.

KUTTOB (oromiychadan olingan arabcha so‘z) -   alifbo va Qur’on o‘qitiladigan boshlang‘ich maktab.   O’rta   asrlarda   K.   so‘zi keng qo‘llanilgan. endilikda esa Arabiston, Misr va Tunis b-n cheklangan. Boshlangich ("Kur’on o‘qitiluvchi") maktab uchun boshqa nomlar (maktab, mekteb va b.) bo‘lgan va hozir ham bor. Unga joy sifatida biron-bir jamoat binosining xonasi yoxud hovlisidan foydal anishgan.

"KUTUB us-SITTA" - sahixdigi darajasiga ko‘ra eng mo‘‘tabar sanalgan 6 hadis kitobi. Payg‘ambarimiz(sav)ning hadislarini jamlashga ko‘p ulamolar qo‘l urishgan. Shu niyatda bir qancha hadis kitoblari yaratilgan. Lekin bu to‘plamlarning barchasi ham birdek qiymat kasb etmagan. Keyingi davr olimlari bu kitoblardagi hadislarning sahihlik darajalarini o‘rganishgan va 6 hadis to‘plamini e’tiborga molik topishgan. Ular "K.us-s." nomi b-n mashhur. Mo‘‘tabar to‘plamlarning peshqadami so‘zsiz Imom Buxoriynint "Al-jome’ as-sahih" asaridir. 2-mo‘‘tabar manba Imom Muslimnit "Sahih"idir. Imom Muslim to‘plamni tuzishda Buxoriyga ergashgan, qiyos olgan. Zero, ular ustoz-shogird edilar. Doruqutniy bu 2 ulug‘ imomga "Odamlar uchun kuyosh va oy" deb ta’rif bergan. Ular yaratgan to‘plamlar esa "Sahihayn" (Ikki sahih) ismi ila mashhurdir. Lekin, bu 2 asar sahih hadislarni to‘la qamrab olmagan. Qolgan 4 imomning hadislari quyidagilar: Abu Dovudnnng "Sunan"i, Termiziynnt "Sahih"i, Yaasoshning "Sunani Kubro" asari va Ibn Mojaning "Sunan" hadislar to‘plamidir. Bu bitiklarning sahihlik darajasi xuddi shu tartibda. "K. us-s."da payg‘ambarimiz(sav)ning sahih hadislari to‘plangandir.