MAVLONO (arab. - bizning janob) - O’rta Osiyo, Afg‘oniston va Pokistonda eng yuqori lavozimdagi amaldorlar, yozuvchi, olim va fozil kishilarni, ustozlarni ulug‘lab, ularning nomlariga qo‘shib ishlatiladigan so‘z. M so‘zi hurmat ma’nosida shaxs nomlaridan avval aytilgan (mas., Mavlono Alisher Navoiy, Mavlono Jomiy, Mavlono Muqimiy va b.). O’rta Osiyoda o‘rta asrlarda qo‘llanilgan.

MAVLUD, m a v l u d a n-n a b i y (arab. -tug‘ilish, payg‘ambarning tug‘ilgan kuni) -Muhammad payg‘ambar(sav)ning tug‘ilgan kunlari, bayram. M. Rabi al-avval oyining 12-kuni nishonlanadi. Musulmon mamlakatlarida M. kuni duolar, payg‘ambar(sav) sha’niga madhiyalardan iborat she’rlar o‘qiladi, sadaqalar beriladi, ruhoniylarning yig‘ilishlari o‘tkaziladi. Ko‘pgina arab mamlakatlarida, shuningdek, bizning diyorimizda ham M. kuni va oyida Imom Barzanjiy qalamiga mansub arab tilida yozilgan "Mavludun-nabiy" qasidasini o‘qish uchun masjid va xonadonlarda maxsus marosimlar o‘tkaziladi.

MADINA (arab. - shahar, to‘liq arab. nomi -Madinat Rasululloh yoki Madinat an-nabiy -payg‘ambar shahri) - Saudiya Arabistonining shim.-g‘arbiy qismidagi shahar. Hijoz viloyatida. Xalq uni M.i munavvara -Nurafshon shahar deb e’zozlaydi. Makkadan 400 km shimolda joylashgan. M.ga asos solingan vaqt noma’lum. Qad. Yasrib (Yatrib) ilk o‘rta asrlardan boshlab M. deb atalgan. 622 y. Muhammad (sav) Makkadan M.ga ko‘chib o‘tganlar (q. Hijra) va qolgan umrlari shu yerda kechgan. Harbiy harakatlarga rahbarlik qilish, Makka ziyoratiga borish uchungina shaharni tark etganlar. M.da musulmonlar jamoasi (umma) tuzilib, islom mustaqil din sifatida shakllandi; 7-a.dan boshlab M. musulmonlarning Makkadan keyingi eng katta ziyoratgohi hisoblanadi. M. 632-656 y.larda Arab xalifaligining poytaxti bo‘lgan. Umaviylar va abbosiylar davrida Hijozning ma’muriy markaziga aylangan. 10-a.dan boshlab esa, Misrga tobe bo‘lgan. 1517 y.da turklar Misrni bosib olgach, M. Usmonli turk saltanatiga, 1919 y.da esa, Hijoz qirolligiga qo‘shib olingan. Oradan 5 yil o‘tgach, M.ni Ibn Saud qo‘shinlari zabt etdi. 1932 y. bu shahar Saudiya Arabistoniga qo‘shib olingan. M. atrofi ilgari mudofaa devori b-n o‘ralgan bo‘lib, sakkizta darvozasi bor edi. Hozir ular buzilib ketgan. Hojilarga hajdan so‘ng M.i munavvaraga borib, Muhammad(sav)ning qabrlarini ziyorat qilish rasm bo‘lgan. M. markazida Rasulullohning uylari (Harami sharif) va maqbaralari bor, Maqbara ustiga katta masjid kurilgan (656). Shahar aholisi, asosan, savdo, ziyoratchilarga xizmat qilish, ibodat qilish uchun zarur buyumlar (tasbeh, joynamoz, ziyoratchilar uchun maxsus kiyimlar) i.ch. b-n mashg‘ul. Aholining bir qismi xurmo va sabzavot yetishtiradi. Bugunga M. ham ko‘hna, ham navqiron shahar. Saudiya Arabistonining deyarli barcha qatnov yo‘llari M. shahri b-n bog‘liq. Shahar eng zamonaviy aloqa vositalari b-n jihozlangan. 1961 y. Islom universiteti ochildi. Shaharning tub aholisi 0,5 mln. kishidan iborat. Shaharda aerodrom bor. M. shahriga haj mavsumida jahonning turli mamlakatlaridan millionlab musulmon ziyoratchilari qadam ranjida qilishadi.

MADOINIY Abulhasan Ali ibn Muhammad ibn Abdulloh ibn Abu Sayf (9-a.ning 1-yarmi) - tarixchi va adib. Basrada ta’lim olgan. Birmuncha vaqt Madoin (Mesopotamiya)da turgan (M. nisbasi ham shundan), Bag‘dodtsa yashagan. Ibn an-Nadim "Fehrist" ("Mundarija") nomli asarida M. to‘g‘risida eslatib o‘tgan. M. islom, xalifalik tarixi, bosqinchilik urushlari, qo‘zg‘olonlar hamda o‘lka va shaharlar, tarixi, Muhammad (sav) tarjimai hollari, adib va shoirlar haqida 239 ta asar yozgan. M. asarlari keyingi asrlarda yozilgan arab tarixchilarining kitoblariga asosiy manba bo‘lib xizmat qilgan. "Axbor al-xulafo" ("Xalifalar xabarlari"), "Axbor quraysh" ("Quraysh qabilasi xabarlari"), "Kitob futuh ash-Shom" ("Shom-Suriyaning bosib olinishi haqida kitob"), "Axbor shuaro" ("Shoirlar solnomasi"), "Tarix al-buldon" ("O’lkalar tarixi") kabi asarlar muallifi.

MADRASA (arab. - dars o‘qitiladigan joy, darsxona) - islomda o‘rta va oliy maxsus diniy o‘kuv yurti. Yaqin va O’rta Shark mamlakatlarida ulamolar va maktabdorlar, davlat idora xodimlarini tayyorlagan. Islom mamlakatlarida M. haqidagi ilk ma’lumotlar 10-a.ga oid bo‘lib, ular Xuroson va Movarounnahrda joylashgan. 11-a.dan boshlab yetakchi o‘quv yurtiga aylangan, bungacha ta’lim masjidlarda va xususiy uylarda, shuningdek, mehmonxonalar, kutubxonalar, kasalxonalarda olib borilgan. M.lar vaqf hisobiga ta’sis etilgan. M.da mudarrislar va b. xizmatchilar maosh, talabalar stipendiya, o‘quv jihozlari (daftar, kitob, kalam va b.) va turar joy b-n ta’minlangan. M.lar 11-12-a.larda O’rta Osiyoning barcha yirik shaharlarida bo‘lgan. M.ga maktabni tugatgan o‘spirinlar qabul qilingan. O’rta Osiyodagi Mlarda arab va fors tilida yozilgan - Qur’on, hadislar, shariat qonunlari o‘rgatilgan. Ayrim Mlarda tibbiyot, aruz ilmi, falsafa, geografiya va b. fanlar o‘qitilgan. Hozir jahondagi ko‘p xorijiy musulmon mamlakatlarning M.larida diniy ta’lim b-n birga dunyoviy bilimlar ham o‘qitiladi. Yana q. Diniy o‘quv yurtlari.

MAJLIS (ko‘pligi - majolis) - o‘tirish joyi; predmet ma’nosida - o‘rindiq, kursi; kengash, yig‘ilish joyi; mashg‘ulotlar o‘tkaziladigan xona (masjid, madrasa va b.da); auditoriya; dars, ma’ruza; dars, ma’ruzani yozib borish; qabul, audientsiya (qabul marosimi); qabul zali; kengash, yig‘ilish, uchrashuv, kompaniya. Turkiya va Eronda yangi davrda M. vakolatli muassasani (parlament, palata, kengash) anglatadigan bo‘lgan; hozir ham shu ma’noda bir qator arab va musulmon mamlakatlarida qo‘llaniladi.

MAJUSIYLIK - 1) Majusiy - quyosh yoki olovga sig‘inuvchi odam. Islom dini kelmasdan burun ajam xalkdari M. e’tiqodiga mansub edilar. M. kalimasi kuyosh yoki olovga sig‘ingan kishilarda hozirga qadar atama sifatida qo‘llaniladi. 2) yakkaxudolik (monoteizm) paydo bo‘lgunga qadar vujudga kelgan diniy e’tiqodlar, marosim va bayramlarni ifodalash uchun ishlatilgan.

MAZDAKIYLIK, al-Mazdakiya (fors. mazdakiyon) - mazdakiylar, 5-a. oxiri - 6-a.da sosoniylar Eronida vujudga kelgan va islomning dastlabki asrlarida xalifalikning Sharqiy qismida mavjud bo‘lgan zardushtiylik tarikatlaridan birining nomi. Asoschisi Mazdak (ism yoki faxriy laqab) sharafiga shunday nom olgan. M. Zardushtakon nomli "ashaddiy" manixeylik (moniylik) tariqatidan kelib chiqqan bo‘lib, bu tariqat ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, 3-a.da, boshqasiga ko‘ra esa, 5-a.da vujudga kelgan. Uning muxlislari ezgulikning yovuzlik ustidan uzil-kesil g‘alaba qozonishiga ishonganlar. M. tarafdorlari odamlar o‘rtasidagi mulkiy va tabaqaviy tengsizlikni yo‘q qilishni rejalashtirganlar. Tabaqaviy tengsizlikni yo‘qotishning samarali usuli sifatida xotinlarni umumiy deb e’lon qilganlar. M.ning ijtimoiy shiorlari Eron aholisining keng qatlamlarida tarqalgan. 6-a. boshida urug‘ zodagonlari va zardushtiylikning oliy kohinlariga qarshi keng xalq harakati avj olgan.
Xusrav Anushirvon tomonidan M. harakati tor-mor etilgach (taxm. 530 y.), Mazdak tarafdorlari Sosoniylar davlatining borishi qiyin bo‘lgan chekka tumanlariga qochganlar. M. islomning dastlabki asrlarida ham mavjud bo‘lgan, bu hakda ash-Shahristoniy, Yoqut, Rashididdin, Hamdulloh Qazviniy va b. aytib o‘tishgan. Musulmon tarixchilarining bir qismi M. g‘oyasining asosiy unsurlarini o‘zlashtirib olgan xurramiylarni M. b-n aynan bir deb hisoblaganlar. Zardushtiylardan M. muqaddas olovga e’tiqod qilmasligi b-n ajralib turadi. M. tarafdorlari arablar va mulkdorlarga qarshi 8-9-a.da ko‘tarilgan harakatlarda (Abu Muslim, Sunbod mug‘, Muqanna, Bobak harakati va b.da) ko‘pincha xurramiylar, shialar va xorijiylar b-n birga faol ishtirok etishgan.

MAZOLIM (hukm al-mazolim, yoki nazar al-mazolim - g‘ayriqonuniy harakatlarni ko‘rib chiqishning qisqartmasi) - qilingan adolatsizlik ustidan tushgan shikoyatni davlat boshlig‘i yoki uning vakili tomonidan ko‘rib chiqilishi, appelyatsiya (shikoyat) sudi. Islomda M. tartibi johiliyat davrida nohaq chiqarilgan hukm ustidan qabilalararo va qabila doirasida o‘tkazilgan ajrimlarga borib taqaladi.
Islomning dastlabki davrlarida bu tartib kam o‘zgargan. Lekin shikoyat arizasi berish mumkin bo‘lgan yagona shaxs xalifaning o‘zi bo‘lgan va shu tufayli xoxlagan paytda unga murojaat qilishgan. Umaviylardan bo‘lgan to‘rtinchi xalifa Abdulmalik ibn Marvon (685-705) shikoyatlarni eshitish uchun alohida kunlarni belgilagan va ularni hal etishni o‘zining qozisi Ibn Idris al-Azdiyga topshirgan, o‘zi esa, uning chiqargan qarorini tasdiklagan. Bunday tajriba xalifa Umar ibn Abdulaziz davrigacha (717-720) saklangan, bu xalifa shikoyatlarni o‘zi ko‘rgan. Biroq, undan keyinga xalifalar avvalgi holatga qaytib, bu vazifani qozi va vazirlarga topshirishgan. Xalifa Maxdiy (775-785) shikoyatlarni o‘zi ko‘rgan, al-Muhtadiy davrigacha (869-870) shunday bo‘lgan, keyin esa, shikoyatlarni xalifaning ishonchli kishisi sifatida vazirlar ko‘rgan. Hoz. paytda musulmon mamlakatlarida an’anaga ko‘ra, M. deb huquqni nazorat qilish organlari va apellyatsiya (shikoyat) sudlariga aytiladi.

MAZHAB (arab. - yo‘nalish, oqim, yo‘l, ta’limot), shariat mazhablari — islomda diniy huquq tizimlari va yo‘nalishlari. 8-9-a.larga k.elib shariatning shakllanishi jarayonida huquqshunoslik - fiqh sohasida juda ko‘p M.lar yuzaga kelgan. Hoz. vaqtda sunniilikda to‘rtta M. - hanafiylik, molikiylik, shofi’iylik, hanbaliylik (M.lar nomi ularning asoschilari: Abu Hanifa (Imomi A’zam), Molik ibn Anas, Shofi’iy, Ibn Hanbal nomidan olingan), shialikda bir M. -ja’fariylik (asoschisi - Ja’far as-Sodiq) saqlanib qolgan. Shariat M.lari diniy firqalardan farq qiladi. Sunniylikdagi to‘rttala M. ham teng hisoblanadi, yirik musulmon universitetlarida to‘rt mazhab bo‘yicha alohida dars o‘qitiladi. M.lar umuman an’anaviy diniy hukuq doirasidan chiqmagani holda, shariat masalalarida yengilroq yoki qattiqroq hukm chiqarishlari b-n bir-biridan farq qiladi. Hozir islom mamlakatlarida hanafiylik (Turkiya, Pokiston, Hindiston va h.k.), molikiylik (Tunis, Jazoir, Marokash, Liviya), shofi’iylik (Misr, Indoneziya va h.k.), hanbaliylik (Saudiya Arabistoni) M.lari, shuningdek, shialik tarqalgan mamlakatlar (Eron, Iroq, Yaman va h.k.)ning huquqiy hayotida ja’fariylik M.i o‘z mavqeini ma’lum darajada saklab kelmokda. O’rta Osiyoda, xususan, O’zbekistonda hanafiylik M.i keng yoyilgan.