MAKKA - musulmonlarning muqaddas shahri. Saudiya Arabistonining g‘arbida, Qizil dengaz sohilidan 80 km uzoqlikda tog‘lar orasida joylashgan bu shaharni arablar Umm ul-Qurro, Umm ul-Madoin, ya’ni shaharlar onasi deb yuritadilar. Qur’onda "Bakka" nomi b-n kelgan. U Hijozning ma’muriy va savdo markazi, musulmonlar haj qiladigan -musulmonchilikning beshinchi ahkomi bajariladigan joy. Qur’oni karim 114 surasining 86 tasi Makkada nozil bo‘lgan. M.da Ka’ba b-n bosh masjid - Harom masjidi bor. M. - islom dinining Muhammad payg‘ambari (sav)ning vatanlari, arablarning qad. ziyoratgohi. Musulmon rivoyatlariga ko‘ra, M.da Odamato va Momohavo hamda Shis, Ibrohim, Ismoil va Hojar yashaganlar. Makka sh.ga qachon asos solingani ma’lum emas. Ilk bor Zamzam bulog‘i tevaragida aholi yashash maskanlari paydo bo‘lgani haqida ma’lumot bor. Islomga qadar Makka majusiy arab qabilalarining diniy hamda Sharq b-n O’rta dengaz bo‘yidagi davlatlar o‘rtasidagi muhim savdo markazi bo‘lgan. Islom vujudga kelishidan ko‘p asrlar ilgari Makkadagi Ka’ba ibodatxonasi arab qabilalarining ziyorat markazi bo‘lib, unda qabila xudolarining sanamlari saklangan. Shahar birinchi marta yunon tarixchisi Ptolemey asarlarida Makoraba nomi b-n tilga olingan va bu yerda mil. 2-a.da ibodatxona mavjudliga aytib o‘tilgan. Makkada payg‘ambar Muhammad (sav) tavallud topganlar va shu yerda islom targ‘ibotini boshlaganlar. Muhammad (sav) 622 y. o‘z sahobalari b-n Makkadan Yasrib (keyinchalik al-Madina deb ataladigan) shahriga hijrat qilganlar. Rivoyatga ko‘ra, qad. Jurhum, Xuzo’a qabilalari, 4-a. oxiridan esa, Quraysh qabilasi ko‘chib kelib yashay boshlagan. 6-7-a. o‘rtalarida Ka’badan 800-900 m shim.-sharqqa va taxm. 500 m jan.-g‘arbga cho‘zilgan vodiy bo‘ylab aholi istiqomat qilardi. Markazda, Ka’badan jan.rokda bozor bo‘lgan. Turar-joylar devorlar b-n o‘ralgan katta hovlilardan iborat bo‘lib, hovli ichida qavmi qarindosh oilalarning imoratlari joylashgan. O’sha vaqtda M.da 6-7 ming aholi yashagan. M.da sug‘orish uchun suv yo‘kligi, muqaddas hududda dehqonchilik va ov b-n shug‘ullanish man qilingani ustiga atrofdaga qabilalar uchun muqaddas hisoblangani tufayli qurayshlarning savdo b-n mashg‘ul bo‘lishiga to‘g‘ri kelgan. Shahar aholisi asosan diniy marosimlar uchun zarur bo‘lgan buyumlarni tayyorlagan va hajga kelganlarga xizmat qilgan. Muhammad (sav) M.dan chiqib ketgach, Madinadagi yangi masjidni Ka’baga qarshi qo‘ya boshlaganlari yo‘q, aksincha, uni Ka’ba (qibla)ga to‘g‘rilaganlar. 630 y. musulmonlarning M.ni fath etishlari shaharning muqaddas markaz sifatidagi alohida mavqeini tiklabgana qolmay, uni yangi maqomga ko‘tardi; haj qilish marosimida Ka’bani tavof qilish b-n birga Arafot tog‘iga ko‘tarilish ham qo‘shidtsi; M.ni ziyorat qilish islomning asosiy ruknlaridan biri hisoblanadi.
Umaviylar davrida M. rivojlandi va qiyofasi butunlay o‘zgardi: bir qavatli imoratlar o‘rnida ko‘p qavatli uylar va qasrlar qad ko‘tardi. M. ma’murlari suv yig‘iladigan inshootlar bunyod etdilar, osma quvurlar o‘tkazdilar, shahar atroflarida bog‘-rog‘lar paydo bo‘ddi. Xalifalikning hamma tomonidan kela boshlagan mablag‘lar, shuningdek, ziyoratchilardan tushgan daromad makkaliklarni imtiyozli musulmonlar guruhiga aylantirdi. Ka’ba 624 y. qibla deb e’lon qilinganidan keyin Ka’baga tomon qarab ibodat qilina bopshagan.19-a. boshigacha M.ni G’arbiy Arabistonda hokimiyatni amalga oshirgan davlatlarning noiblari boshqarib kelganlar, lekin shaharning ichki hayotida ko‘p narsalarni shariflar (Muhammad (sav) avlodlari) hal qilardi. Ma’lumki, Bag‘dod xalifaligi inqirozga uchraganidan so‘ng Makka fotimiylar, ayyubiylar va mamluklar qo‘l ostiga, keyinchalik - 1517 y.da Usmonli turk saltanati tobeligiga o‘tdi. 1925 y.dan Saudiya Arabistoni tarkibida. Islom dini amal qilayotgan 14 a.dan ortiq vaqt davomida M. g‘ayridinlar uchun yopiq shahar hisoblanadi, ammo 18-a.dan e’tiboran yevropalik ayrim tadqiqotchilar musulmon ziyoratchilari niqobida unga kira boshlaganlar. 20-a. boshigacha M. abbosiylar davridagi hududga teng joyni egallab kelgan, doimiy aholisi 50 ming kishidan oshmagan. Hoz. vaqtda M.ning tub aholisi salkam 0,5 mln. kishini tashkil etadi, shahar avtomobil yo‘llari orqali tashqi dunyo b-n bog‘langan.

MAKRUH (arab. - rad etilgan, qoralangan, nomaqbul) - shariat hukmlaridan biri (farz, mandub, muboh, harom b-n birga). Qat’iyan taqiq qilinmagan, lekin nomaqbul hisoblangan va rad etilgan amallar M. hisoblangan. M. -Payg‘ambarimiz (as) qaytargan ish demakdir. Har bir musulmon M. ishlarni qilishdan sakdanishi lozim. M. ishni gunohidan qo‘rqib qilmagan kishi savobli, qilavergan kishi gunoxli bo‘lur. M. ishlarning Mligini inkor qilgan kishi imondan chiqmasa-da, gunohkor bo‘lur. M. ishlar uchun jazo belgilanmagan. M. amallarga diniy burchni bajarish paytdagi ba’zi holatlar, xasislik, berahmlik, dabdabalik va isrofgarchilikka moyillik, oilaviy va ijtimoiy burchga mensimaslilik b-n qarash, birovni yo‘q yaxshi sifatlar b-n maqtash, boshqa dindagilar, balog‘atga yetmagan b-n nikohga kirish va b. kiradi. Mazhabga ko‘ra, M.ga aslida man etilgan ba’zi taom va ichimlik turlari kiradi. M. tushunchasi halol b-n haromni ajratib berishi b-n islomiy axloqning shakllanishida muhim o‘rin tutadi.

MAKTAB - yozishadigan joy; boshlang‘ich maktab; yozuv stoli, kabinet, idora, byuro. Boshlang‘ich ("Qur’on" o‘qitishdan) maktabni anglatuvchi istiloh sifatida M. kuttobning sinonimi holida qo‘llanilgan; to‘g‘ri, shunday holat ham qayd etilganki (11-a.da Nishopurda), M.da 5 yoshdan boshlab faqat eng sodda ta’lim, kuttobda esa - 10 yoshdan e’tiboran keyinga ta’lim berilgan. 18-20-a.da M. so‘zi ko‘pincha usmoniylar Turkiyasida, Volga bo‘yi, Qrim va O’rta Osiyoda ishlatilgan. Arab mamlakatlarida esa, uni boshqa so‘z b-n (Kuttob va b.) ifodalashgan.

MALAKUT - oliy ilohiy hokimiyat, Allohning g‘oya va qarorlari, uning ilohiy sirlari (asror)ning oliy olami. Qur’onda M. istilohi Allohning oliy hokimiyati ma’nosida kelgan va u oddiy, "erdagi" hokimiyatdan butunlay o‘zgacha (6:75; 7:185/184; 23:88/90; 36/83). M. b-n odatda jabarut (ilohiy kudrat) tushunchasi ham bog‘liq. M. va jabarutga inson aqli bovar qilmaydi, biroq ular predmet sifatida "Quyi", moddiy olamda aks etgan. Ular mukammallik va doimiylik b-n ajralib turadi, hoz. va kelajak hayot hakdtsagi bilimlarni o‘zlarida saqlaydilar. "Olam al-M." (M. olami) va M.ning o‘zi qo‘shimcha sinonim sifatida ishlatiladi. Jabarut odatda M. va mulk o‘rtasidagi mavqeni egallaydi va M. g‘oyalarini mulkda amalga oshishida vositachi bo‘lib xizmat qiladi. M., jabarut va mulk Qur’onga qilingan o‘rta asrlardagi sharxlarda, sunniylar, shialar, sufiylarning asarlarida ko‘p uchraydi. Ularni qo‘llashdagi farqlarga qaramasdan, ularning asosiy ma’nosi, mazmuni odatda o‘zgarishsiz qolgan.

MALOIKA - q. Farishta.

MALOMATIYLAR (arab.- ta’na ahli, ta’naga qoluvchilar) - sufiylik tariqatlaridan birining tarafdorlari. M. ta’limotining asosiy qoidalarini Hamdun al-Kassor (884 y. v.e.) ishlab chiqqan. Al-Muhosibiy, Abu Yazid al-Bistomiy va Sahl at-Tustariy kabi Iroq zohidlarining qarashlari mazkur ta’limotning shakllanishida muhim rol o‘ynagan. M. harakati umuman yagona tashkiliy tuzilmaga ega bo‘lmay, mustaqil mahalliy to‘garaklar shaklida edi. Dastlab Nishopurda yuzaga kelib, g‘arbga - Iroq va Suriyaga, sharqqa -Movarounnahr va Turkistonga tarqalgan. M. ayrim ruhoniylarning o‘z taqvodorligini boshqalarga pesh qilib, ibodat va marosimlarni yuzaki, namoyishkorona bajo etishiga e’tiroz bildirishgan. Vaqt o‘tishi b-n M. tariqati yo‘qolib, uning tarafdorlari qolmadi. Bu ta’limotning ba’zi jihatlari naqshbandiylik tariqatida namoyon bo‘lgan.

MAMLUK ("egalik qilinadigan kishi") - qul, sinonimi abd, lekin undan farkli o‘laroq hech qachon ko‘chma ma’noda qo‘llanilmaydi (mas., "Allohning kuli" kabi). Dastlab M. - tug‘ma quldan farqli ravishda faqat qo‘lga kiritilgan qul. Qur’onda bir marta abd mamluk (16:75/77) shaklida uchraydi. M.lar deb harbiy qo‘shinda xizmat qiluvchi qul-jangchilar atalgan. Ular ko‘pincha yuqori harbiy lavozimlarni egallab, bu b-n hatto ozodlikka ham erishganlar. 9-a.dan g‘ulom (o‘smir, qul-jangchi) so‘zining sinonimi sifatida, lekin odatda oq gulomlarga nisbatan qo‘llanilgan; 12-13-a.larda M. atamasi Suriya va Misrda g‘ulom istilohini siqib chiqargan. Ayyubiylardan bo‘lgan M. amirlari 1250 y. Misrda hokimiyatni qo‘lga olgan bo‘lib, ular 14-a. o‘rtalarigacha rasman Abbosiylardan bo‘lgan xalifalarning amirlari hisoblanganlar, so‘ngra mutlaqo mustaqil hukmdorlarga aylanishgan. 1250-1290 y.larda hukmronlik qilgan sultonlar M.larning Bahriy sulolasiga mansub; Burjiy M.lari (1382-1517) o‘zaro qon-qarindoshlik rishtalari b-n bog‘lanmaganlar, ular "¢ guruhbozlik asosida birlashganlar. Butun mana shu davr mobaynida qullardan chiqqan sultonlar o‘z qo‘shinlarini M.lar - turklar va kavkazliklardan to‘ldirganlar. Usmoniylar tomonidan Misr bosib olingach (1517 y.), M.lar mamlakatning harbiy mulkdor yuqori tabaqasi sifatida saklanib qolishgan; Istanbuldan tayinlanadigan posho mamlakatni mamluk amirlaridan tashkil topgan kengash yordamida boshqargan. 1805 va 1811 yillarda turk lashkarboshisi, albanlardan bo‘lgan Muhammad Ali Qohirada mamluklarning barcha rahbarlarini qirib tashlagan.

MANOT - qad. arab ma’budasi; Nabateya, Suriya va Hijozda, ayniqsa, e’zozlangan; takdir va o‘lim ma’budasi bo‘lgan. Qora toshdan ishlangan sanami va sajdagohi Makkadan Yasribga boradigan yo‘ldagi Qudaydada joylashgan. Yasribdagi Avs va Xazraj qabilalari M.ga ayniqsa qattiq topinganlar. Ular Makkadagi Ka’ba qatori M.ning sajdagohini ham ziyorat qilganlar. M. Arabistonning eng qad. ma’budalaridan hisoblanib ko‘pgina kishi nomlari tarkibiga ham qo‘shilgan. Makkada uchta ma’buda (al-Lot va al-Uzza qatorida)dan biri sifatida topilgan. Qudaydadagi  sajdagoh  Muhammad   (sav) topshiriklariga ko‘ra 630-31  y.da buzib tashlangan.

MANDUB (arab. - tavsiya etilgan, lozim topilgan) - shariat hukmlaridan biri (farz, muboh, makruh, harom b-n birga). Dindorlar uchun bajarish lozim topilgan, tavsiya etilgan, lekin majbur hisoblanmagan amallar M. hukmiga kiritilgan. Ixtiyoriy bajariladigan bir qancha urf-odatlar M. hisoblanadi, ular mohiyatan sunna qo‘ygan talablardan keyin turadi, ba’zan ular ayni mazmunda ham talqin etiladi.

MANOQIB (arab. - fazilatlar) - tasavvuf tushunchasi. Biror ulug‘ zotning fazl va martabasini maqtab, ta’rif-tavsif qilish. Ko‘pincha shu haqdagi risola yoki asar tushuniladi. Mas., "Manoqibi Xoja Ahror" (Xoja Ahror ta’rifi), "Manoqibi Shoh Abdulloh" (Shoh Abdullohning ta’rif va tavsifi) va h. k.