MAXDUM (arab. - xizmatga yollovchi odam, janob) - pir va ustozlarga beriladigan laqab. Odatda, pir va ustozlarga o‘z muridlari va shogirdlari xizmat qilishgan. M. atamasi ba’zi joylarda pir, ustoz va ulamolarning o‘g‘illariga nisbatan ham ishlatilgan. Na^shbandiylik tariqati shayxlaridan Sayyid Ahmad Xojagi ibn Sayyid Jaloliddin Kosoniy Dahbediy "Maxdumi A’zam", ya’ni "Ulug‘ Maxdum" laqabi b-n mashhur bo‘lgan.

MAXDUMI A’ZAM (Buyuk hazrat; asl ismi Sayyid Ahmad Xojagi ibn Sayyid Jaloliddin Kosoniy Dahbediy, 1463/64-1542) -   movarounnahrlik alloma, yirik diniy arbob, naqshbandiylik piri. Farg‘ona vodiysining Koson sh.da tugilgan, ilk ta’limni shu yerda olgan. Madrasani bitirgach, Shayx Mir Sayyid Aliga shogard tushadi, so‘ng Shoshga kelib, Xoja Ahrorning shogirdi Muhammad Qozi (1516 y. v. e.) M.A.ni shogard qilib oladi va tez orada o‘ziga xalifa etib tayinlaydi. Manbalarga qaraganda, u   ustozi b-n Hirotga safar  qiladi,   Abduraxmon  Jomiy  b-n uchrashadi. 1503 y. Buxoroga ko‘chib keladi. Biroz vaqt o‘tgach, Axsikatga borib naqshbandiylik tariqatini targ‘ib eta bopshaydi. Muhammad Qozi vafotidan so‘ng tariqat shayxlari M. A.ni o‘z peshvolari sifatida e’tirof etishdi va uning shuhrati Movarounnahr hamda uning atrofidagi mamlakatlarga yoyildi. Buyuk shoir va davlat arbobi Zahiriddin Bobur uni chukur hurmat qilgan va M. A.ga ruboiylar bagashlagan. M. A. ham shoir haqidagi "Boburiya" risolasini yozib, Hindistonga jo‘natgan. Shayboniy sultonlari va hokimlari M. A.ni o‘zlarining piri deb bilganlar. M. A. tasavvuf nazariyasi va amaliyoti, xususan, naqshbandiylik ta’limotini rivojlantirish sohasida barakali faoliyat ko‘rsatdi. Uning "Asror un-nikoh" ("Nikoh sirlari"), "Ganjnoma", ("Boylik haqida risola"), "Risolatun sam’iyyatun" ("Samo’ risolasi"), "Bayoni zikr" ("Zikr bayoni"), "Risola-i silsila-i Xojagon" ("Xojagon silsilasiga oid risola"), "Me’roju-l-oshiqiyn" ("Oshiklar me’roji"), "Murshidu-s-solikiyn" ("Soliklar murshidi"), "Risola-i Naqshbandiyya", "Risolatun vujudiyyatun" ("Vujudlar haqida risola") kabi 30 dan ortiq risolasi bor. U o‘z asarlarida ulamolar, sufiy shayxlar va davlat arboblari orasidagi munosabatlarga to‘xtalgan. Tariqat odobu qoidalarida murid va shayx munosabatlari o‘zaro hurmat-izzat asosida qurilmog‘i lozimligani uqtiradi. M. A. fikricha, tariqat a’zolari xalqqa yaqin bo‘lib, uning dardlari va ehtiyojlariga qayg‘udosh bo‘lsa, bu ham tariqatga, ham xalqqa foydalidir. M. A. asarlari Uzbekiston FA Sharqshunoslik in-ti xazinasida saqlanmokda.

MAXDUMI A’ZAM MAJMUASI -Samarqand viloyati Dahbed q.dagi me’moriy yodgorlik (16-19-a.lar). Majmua mashhur shayx, sufiylar namoyondasi Maxdumi A’zam nomi b-n bog‘lik, Asli farg‘onalik bo‘lgan ul zot Samarqand hokimi Jonibek Sulton tomonidan Samarqandga taklif etilgan. O’g‘li Iskandar Sulton uni o‘zining piri deb e’zozlagan. Maxdumi A’zam 78 yoshida shu Dahbed q.da vafot etgan. 1610 y.da Yalangto‘sh Bahodir boshchiligida xonaqoh va dahma qurilgan. 17-a.da esa katta masjid qad ko‘targan. Keyinchalik Mahdumi A’zam avlodlari ham shu yerga dafn qilingan. Nodir devonbegi tomonidan atrofi devor (bal. 1,4 m) b-n o‘ralib, ta’mir ishlari olib borilgan. Majmua shim.da hazira, jan.da keng ayvonli katta masjid, yonida kichik masjid, sharqida darvozaxona, chillaxona va hujralardan tashkil topgan. Katta masjid-xonaqoh 6 ustunli, 12 gumbazli, ayvoni 2 qatorli 14 ustundan iborat. Kichik masjidga uzun yo‘lak orqali o‘tilgan. Masjid 2 ustunli, vassa shiftli, ayvoni 4 ustunli, poyustunlari toshdan ishlangan. Haziradagi Maxdumi A’zam saganasi (bap. 1,7 m) kulrang marmar b-n qoplangan. Pastki qismidaga 9 ta marmar toshtaxtalar Maxdumi A’zam avlodlari, Yalangto‘sh Bahodir va uning qizi Iqlimaga tegishli bo‘lib, keyingi yillardagi ta’mir vaqtida hammasi bir joyga to‘plangan. M.A.m. yaqinida minora va keng hovuz joylashgan. 1998 y.da majmua kayta tiklanib, atrofi obodonlashtirildi.

MASHRAB Boborahim (1640-1711) - o‘zbek mumtoz adabiyoti namoyandasi, shoir, bastakor, sozanda va hofiz. Xalq ichida "Devona Mashrab", "Eshon Mashrab", "Shoh Mashrab", "Mardi xudo", "Avliyoi Haq", "Sohib karomat" kabi nomlar b-n mashhur bo‘lgan. Ijodiy merosi "Devonai Mashrab" qissasi, turli tazkira, bayoz va majmualar orqali yetib kelgan. M. Namanganda bo‘zchi Valibobo oilasida tug‘ilgan. 7 yoshida mullaga o‘qishga berilgan. 1665 y.da Mulla Bozor Oxundga shogird tushgan. So‘ngra Yorkentda, qashqarlik Ofoqxo‘ja eshon xizmatvda ilohiyot b-n shugullanib, 7-8 yil mobaynida tariqat sulukini o‘tadi. Ibrohim Adham va Mansur Hallojni g‘oyibdan piri komil deb bildi. Ijodda Farididdin Attor, Jaloliddin Rumiy, Imomiddin Nasimiy yo‘lidan bordi. Lutfiy, Navoiy g‘azallariga naziralar yozdi, muxammaslar bog‘ladi. M. she’riyatiga xos asosiy xususiyatlardan biri Allohga bo‘lgan ishqdir. Uning so‘fiyona she’rlarida ilohiy ishq dardi inson iztirob va alamlari, orzu-umidlari b-n hamohangdir. M. ta’kidlashicha, odam zotining asosiy nuqsoni "nafsu hirs balosi"ga mubtalo bo‘lganligidir, bu nuqson uni ilohiy fazilatlardan mahrum etadi, axloqan tubanlashtiradi, o‘tkinchi mayl-istaklarni uyg‘otadi, insoniy xislatlardan, haqiqat, ma’naviyat va ma’rifatdan yiroklashtiradi. "Nafs ajdahosi" komidan xalos bo‘lganlar uchun esa, faqat Alloh - Hakdir, haqiqatdir. Shu bois inson faqat Allohni sevishi, unga oshiq bo‘lishi, komil inson bo‘lishga astoydil intilishi, bu mashaqqatli yo‘lda barcha uqubatlarga chidashi lozim. Barcha yaxshilik, ezgulik - Alloxdandir, binobarin Uni sevgan kishi o‘z yaqinlarini, ota-onasini, el-yurtini, jamiki yaxshi odamlarni ham sevadi. M. umrining so‘ngga 20 yili darbadarlikda o‘tgan, o‘z vatanida haqgo‘y, isyonkor shoir, qalandar sifatida mashhur bo‘lgan. M. turli ma’rakalarda, xalq orasida mutaassib ruhoniylarni, zulmkor hokim-amaldorlarni achchiq kinoya va nafrat b-n tanqid qilgan. Ulamolar fatvosi va Balx hokimi Mahmud Qatag‘on hukmi b-n M. dahriylikda ayblanib, Kunduz sh.da dorga osiladi. M.ning shaxsiyati va ijodiyoti o‘zbek adabiyoti rivojiga barakali ta’sir ko‘rsatdi, g‘azallari el xotirasida muhrlanib qoldi. Mustaqillik davrida M. tavalludining 350 yilligi nishonlandi (1992). Namangan sh.da Mashrab bog‘i va haykali barpo etildi. M.ning tasavvufiy ruxdagi o‘nlab she’rlari, "Mabdai nur" asari mo‘‘tabar manbalar asosida birinchi bor nashr etildi.

MASHHAD (arab. - shahid bo‘lgan joy) -Erondagi shahar. Muhim tarixiy-madaniy va diniy markaz. Shialar rivoyatiga ko‘ra, ularning 8-imomi Ali ar-Rizo shu joyda xalifa buyrug‘i b-n o‘ldirilgan, keyinchalik maqbara qurilgan. M. imom Ali ar-Rizo maqbarasi tufayli shialarning uch muqadtsas shaharlaridan biri (Najaf va Karbalo b-n birga) va ziyoratgohi hisoblanadi. M.da abbosiylardan Horun ar-Rashidning qabri bor. Aholisi, asosan, to‘qimachilik b-n shug‘ullanadi. Sanoati rivojlangan boy shahar.

MASHHAD - shahid ko‘milgan yer, aziz insonlar - Muhammad (sav)ning qarindosh-urug‘lari va sahobalari, shia imomlari, yirik diniy arboblar, avliyolar mozorini anglatuvchi keng tarqalgan nom. Boshqa nomlari - kubba, maqom, mozor, imomzoda. Odatda M. - ziyorat qilinadigan joy, bir avliyo uchun ba’zan bir necha joydagi qabr ko‘rsatiladi. M. istilohi muqaddas qabrlar joylashgan shaharlar nomlarida ham qo‘llaniladi, mas., Mashhad Ali (Najaf), Mashhad al-Husayn (Karbalo), yoxud shahar nomiga aylanadi - Erondagi Mashhad (Mashhad ar-Rizo).

MA’ZUN ("ruxsat olgan") - xo‘jayinidan savdo-hunarmandchilik faoliyati, jumladan uning ishlarini boshqarishga ruxsat olgan qul. Ruxsat etilgan doirada u oldi-sotdi, qarz olish va berish, garovga olish va berish, ruxsat etilgan faoliyatini yurgizish uchun zarur bo‘lgan erkin yurish huquqini olgan. Boshqa hollarda uning huquqiy ahvoli o‘zgarmagan. Ruxsat etilgan faoliyati davomida u qarzdor bo‘lib qolsa, agarda xo‘jayini uning uchun qarzni to‘lashni istamasa u holda kul sotilishi mumkin. Xo‘jayin ruxsatnomani bekor qilish huquqiga ega, lekin u masjid yoki bozorda bu haqda xalqqa e’lon qilishi lozim. M. orttirgan mulk ba’zi huquqshunoslarning srikricha, unga tegishli hisoblangan, boshqalarning fikriga ko‘ra esa, xo‘jayinning mulki sanalgan.

MA’ARRIY Abu-l-Alo Ahmad (973-1057) -arab shoiri va mutafakkiri. Maarrat an-Nu’mon sh.da (Suriya) qozi oilasida tug‘ilgan. Bolaligida chechak kasaliga yo‘liqib, ko‘zi xiralashadi, so‘ng butunlay ko‘rmay qoladi. Qur’oni karimni yod olib, hofiz bo‘lib yetishadi. Ilmini oshirish maqsadida uzoq safarlarga chiqadi. Zamonasining mashhur adib va olimlaridan hadis va tafsir ilmini, she’r san’ati va falsafani o‘rganadi. Umrining oxirigacha zohidlikda, uzlatda yolg‘iz yashasa-da, ilm axdi orasida obro‘-e’tibori juda baland edi. Uni ko‘rish, undan saboq olish uchun Sharq mamlakatlaridan o‘nlab ilmsevar kishilar uyiga kelib turishardi. M.ning ikki she’riy devoni, "Chaqmoqtosh uchqunlari", "Farishtalar haqida risola", "Tavba haqida risola" asarlari, Buxturiy, Mutanabbiy va b. shoirlar ijodiga sharxlari bizgacha yetib kelgan. M.ni mashhur qilgan "Ixtiyoriy majburiylik" ("Al-Luzumiyyat") nomli ilk lirik-falsafiy devoni 5000 ga yaqin baytdan tuzilgan yaxlit asar bo‘lib, unda har bir she’r o‘zidan keyin keluvchi she’r b-n mavzu va fikr jihatdan hamohangdir. M. o‘z ijodining bosh mavzuini: "Men she’rlarimda faqat Oliy zotni (ya’ni Allohni) ulug‘layman, zero u boshqalarga rahmat ulashib, o‘zi hech bir maqtov-madhiyaga muhtoj emasdur", deb ta’riflagan edi.
M. fikricha, har bir inson ma’naviy jihatdan o‘zini o‘zi takomillashtirib borishi lozim. "Tavba haqida risola"da shoir o‘z davridagi tamagir mansabdorlar, nodon kishilar, shuhratparast adib-shoirlarni o‘tkir hajv qiladi. Asar qahramoni jannatlar va do‘zaxlar ichra sayr etib, u joylarda o‘zining yaxshi va yomon zamondoshlarini uchratadi, ularni bir-bir tavsiflaydi. Dante (14-a.) "Ilohiy komediya"ni yozishda mazkur risoladan foydalangan bo‘lishi mumkin. M. merosi islomiy madaniyat, ijtimoiy-falsafiy va diniy tafakkur cho‘qqilaridan biri bo‘lib, o‘zidan keyingi arab, fors, turk tasavvuf shoirlari ijodiga barakali ta’sir etgan.

al-MA’OD ("qaytish") - kelajakdagi hayot, oxir zamondan keyingi hayot (ba’zi jihatdan oxiratning sinonimi). Al-M. tushunchasi oxir zamon (as-sa’a), o‘liklarning tirilishi (al-qiyama), Allohning odamlarni sud qilishi (yaum ad-din, as-sual), odamlarni jahannam va jannatga tushishlaridan tarkib topgan. Al-M. haqidagi tasavvur - islomning eng asosiy aqidalaridan biri.
Musulmonlar o‘rtasida keng tarqalgan tasavvurga ko‘ra, oxir zamon bo‘lishidan avval ad-Dajjol paydo bo‘ladi, yovuzlik kuchlari Yerda g‘alaba qiladi, sharq tomondan ya’juj va ma’juj paydo bo‘ladi, Yer qa’ridan so‘zlovchi qandaydir bir hayvon chiqadi, Yer uzra tutunlar buralab ko‘kka bo‘y cho‘zadi, Quyosh g‘arbdan chiqadi. So‘ngra Iso (as) va al-Mahdiy Dajjolni yengishadi, Yer yuzida adolat o‘rnatiladi, so‘ngra esa, as-sa’a (soat) muddati kelib, unda yaum al-qiyama (o‘liklarni tirilishi kuni), yaum ad-din (sud kuni), yaum al-hisob (hisob kuni) va b. sodir bo‘ladi. Isrofil (as) sur chaladi, yulduzlar yerga qulaydi, dengizlar to‘lib-toshadi, tog‘lar joyidan qo‘zg‘aladi va barcha insonlar halok bo‘ladi. Surning ikkinchi sadosi b-n qachonlardir Yerda yashagan barcha insonlar qayta tirilib bir yerga to‘planishadi (al-mahshar). So‘ngra ular Alloh oldvda qattiq terga botib (al-araq) uzoq vaqt turadilar (al-mauqif). Alloh odamlarni qilgan a’moli bo‘yicha so‘roqqa tuta boshlaydi (as-sual), farishtalar odamlarni barcha yaxshi va yomon a’mollari yozilgan kitoblarni keltiradilar. So‘ngra qilingan gunoh va yaxshi a’mol tarozuga tortib ko‘riladi (al-mavazin).
Katta hovuz (al-haud) yonida odamlarni Muhammad (sav) kutib olib, ayrim, arzimas gunohlar qilgan ba’zi taqvodorlar uchun Allohdan shafqat qilishini so‘raydilar. Shuning uchun ba’zi gunohkorlar uchun jahannam abadiy bo‘lmasligi mumkin, ayrim insonlarni esa, jannatga tushishdan avval uning darvozasi oldida kutishiga to‘g‘ri keladi. Barcha insonlarning jahannam ustidan tortilgan soch tolasidek ingichka ko‘prikdan (as-sirot) o‘tishlari lozim bo‘ladi: gunohga botganlar undan pastga qulaydilar, taqvodorlar esa, hech qanday to‘siqsiz jannat bog‘larigacha o‘tib oladilar.
"Aqoidun Nasafiy" nomli sunniy aqidalarning to‘plamida (12-a.) musulmon esxatologik (oxirat zamonga oid) ta’limotining asosiy va e’tirof etilgan belgalari deb quyidagilar atalgan: al-ba’s (tirilish), vazn (gunohkorlarni tarozuda tortish), kitob (a’mol yozilgan kitob), as-sual (so‘roq), al-haud (Muhammad (sav) quduklari), as-sirot (jahannam ustidagi ko‘prik), jahannam, jannat. Oxir zamon alomatlari: Dajjolning paydo bo‘lishi, Yerdan hayvon (maxluq)ning chiqishi, ya’juj va ma’jujning paydo bo‘lishi, Iso (as)ning qaytib kelishi, Quyoshning g‘arbdan chiqishi. Umuman olganda al-M. kontseptsiyasi islomni boshqa monoteistik dinlar b-n birlashtiradi. O’rta asrlarda uning yanada kengroq tafsilotlar b-n boyib borgani arablar, shuningdek, islomni qabul qilgan boshqa xalqlarning qad. e’tiqodlaridan olingan tafsilotlarni qo‘shilgani b-n izoxdanadi.

MA’RIFAT (arab. - bilish, anglash, idrok etish) - tasavvuf tushunchasi; tasavvufdagi maqomlardan biri; solik ma’naviyatining kundan-kunga ortib borishi, koinot va tabiat ilmu hikmatidan, shuningdek, insoniy va ilohiy sir-asrorlardan voqif bo‘lib borishi. Hadisi sharifda: "Kimki o‘zini yaxshi tanisa, Parvardigorini ham, albatta, tanib oladi", deyilgan. Ya’ni, inson o‘zining tuzilishi, murakkab tarkibi, jismoniy va ruhoniy vujudini qanchalik chukur tafakkur b-n o‘rganib, bilib borsa, Allohning ulug‘ hikmati va beqiyos qudratining buyuk ekanini shunchalik idrok etadi. Inson o‘zidagi kamchilik va xatolarni qancha ko‘p sezib iqror etsa, Allohning benuqson komil zot ekanini shuncha payqab oladi. Har bir inson o‘z M. ini bilimiga karab yuqori darajalarga ko‘tarishi mumkin.