ABU HURAYRA (602 - 679, Madina) - mashhur sahoba, roviy, faqihlardan. Asli ismi Abdurahmon ibn Sahr al-Davsiy Abdushams. Rasululloh tomonidan Abdurrahmon deb atalgan. Mushuklarni juda sevgan. Bir kun uning etagida bir mushuk bolasini ko‘rgan Rasuli Akram, "Abu Hurayra" - mushukning otasi deya lutf etgan va u ham bundan iftixor etib, ushbu laqab b-n shuhrat topgan. Tijorat va boyligi yoxud ma’lum bir mashg‘uloti bo‘lmagani uchun ashobi Suffa sirasiga kiritilgan. U Doril-irfondan dars olgan va huzuri Rasulotdan bir lahza ham ayrilmagan. Ajoyib faqih bo‘lib, ifto (fatvo beruvchi) mavqeiga ko‘tarilgan. Umar (ra) tomonidan Bahrayn voliyligiga tayinlangan. Usmon (ra) zamonida Makka qozisi va Muoviya davrida Madina voliysi bo‘lgan. Favqulodda kuvvai-hofizaga ega bo‘lgan A.H. uch yil muttasil Nabiy (as)ning majlisidan ajralmagan va bu muddat mobaynida kuch-quvvatini Rasuli Akram(sav)ning so‘zlari va ishlarini egallash hamda qayd etishga baxsh etgan. 5374 hadis rivoyat etgan. Bulardan 335 tasida Imom Buxoriy va Imom Muslim hamfikrdirlar, 93 tasi faqat Buxoriyda, 189 tasi yolg‘iz Muslimda, qolgan 4757 tasi boshqa hadis kitoblarida keltirilgan.

ABUD-DARDO, asl ismi Uvaymir, kunyasi b-n mashhur (? - 652) - ashobi kiromning faqixlaridan, olim va hakimlaridan biri. Shom fathidan so‘ng u yerga hokim qilib tayinlangan. 179 hadis rivoyat etgan.

b]ABULABBOS MUSTAG’FIRIY[/b], Imom Mustag‘firiy (to‘liq ismi: Nasafiy Samarqandiy Ja’far ibn Abu Ali Muhammad ibn Abu Bakr) (961-1041, Nasaf) - tarixchi, adib, muhaddis va faqih, Sam’oniyning "Kitob al-ansob" asarida yozilishicha, Ab.M bir qancha vaqt Marv, Saraxs, Nishopur, Buxoro va Samarqandda yashagan. 987 y.dan Nasaf jome masjidida ma’ruzalar o‘qigan. Umrining oxirida Nasafning bosh imom-xatibi lavozimida bo‘lgan. U "Kitob tarixi Samarqand", "Kitob tarixi Nasaf va Kesh" (2 jildlik), "Kitob ush-shi’r vash-shuaro" ("She’r va shoirlar haqida kitob"), "Kitob ul-vafo" ("Vafo kitobi"), "Kitob daloil an-nubuvva" ("Payg‘ambarlik dalillari"), "Kitob ud-da’vot" ("Targ‘ibotlar kitobi"), "Kitob xutab an-nabiy" ("Payg‘ambar xutbalari kitobi"), "Kitob tibb in-nabiy" ("Payg‘ambar tibbi kitobi") kabi o‘ndan ziyod asarlar yozgan. Uning "Kitob tibb in-nabiy" asari Tehronda nashr etilgan.

ABULBAQO ibn BAHOUDDIN (16-a. 1-yarmi - 17-a. 1-choragi) - tarixchi. Xoja Ahmad ibn Jaloluddin Kosoniy (Maxdumi a’zamning nabirasi bo‘lib, Abdulazizxon (1540-49) saroyida kichik davlat lavozimi (hukmgar)da turgan. U bobosiga atab "Jome’ ul-maqomoti Maxdumi a’zam" ("Mahdumi a’zam maqomotining majmui") kitobini yozgan (1617). Bu asarda Maxdumi a’zamning hayotiga oid ma’lumotlardan tashqari, Movarounnahrning 16-a. 1-yarmidagi iqtisodiy va siyosiy ahvoli hamda shayboniylar b-n Eron o‘rtasidagi munosabatlarga oid qimmatli ma’lumotlar bor.

ABUL ASVAD DUALIY (? - 689) - islom olimlaridan, ulug‘ tobe’inlardan. Ayniqsa, go‘g‘riso‘z va hozirjavobligi b-n shuhrat qozongan. Hazrati Ali b-n birga Siffin jangida ishtirok etgan. Muoviya ibn Abu Sufyon zamonida ham hurmati baland bo‘lgan. Basrada qozilik qilgan. A.A.D.ning ikki ishini avloddar ehtirom b-n esga oladilar. U zot nahv ilmiga asos solgan hamda Qur’oni karimning harflariga nuqtalar qo‘yib chiqqan (avvalgi Kur’on nuqtalarsiz va harakatlarsiz edi).

ABULFATH ALOUDDIN MUHAMMAD ibn Abdulhamid Usmandiy Samarqandiy (? - 1157) - fiqhshunos olim. Uning Abu Muhammad ibn al-Hasan ash-Shayboniyning "al-Jomi’ al-Kabir" ("Katta to‘plam") kitobiga yozgan "Sharh ul-Jomi’ al-Kabir" ("Jomi’ al-Kabirning sharhi") nomli bir necha jildli asarining 1-si bizgacha yetib kelgan. U "Kitob ul-imon" ('Imon haqida kitob"), "Kitob un-nikoh" ("Nikoh haqida kitob"), "Kitob ush-shahodat" ("Shahodat kitobi"), "Kitob ul-qazo" ("Hukm kitobi") kabi boblarga bo‘linadi. Mazkur asarning kotib Ahmad ibn Mahmud ibn Muhammad ibn Umar Samarqandiy tomonidan 1361 y.da ko‘chirilgan nodir qo‘lyozma nusxasi O’zbekiston FA Sharqshunoslik institutida (inv. № 5558) saklanadi.

ABULQOSIM HAKIM SAMARQANDIY, go‘liq nomi Ishoq ibn Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohim ibn Zayd (856-946) -hanafiylik mazhabining ko‘zga ko‘ringan nazariyotchisi, hakim. Samarqandda tug‘ilgan. Yoshligida ilm olish uchun Balxga borgan, u yerda Abu Bakr Varroq Termiziydan tariqat ta’limini olgan. U kalom, fiqh va tafsir ilmlarini chuqur o‘rganib, o‘sha davrning mashhur shayxlaridan hadis va rivoyatlar eshitgan. Manbalarga ko‘ra, keyinchalik u Samarqandga keladi, qozi lavozimida ishlaydi va shu yerda vafot etadi. Ulamolar somoniylar amiri Ismoil Somoniyga murojaat qilib, Movarounnahrda avj olgan turli mazhab va firqalarni kelishtirish uchun aqidalar majmui bo‘lgan bir kitob yaratishni tavsiya etadilar. Amir kitob yozishni A.H.S.ga topshirgan. Shu tariqa "as-Savod ul a’zam" ("Ko‘pchilik tomon") kitobi vujudga kelgan. A.H.S. o‘ziga xos kalom maktabini yaratgan. U o‘z asarida imonni yaratilmagan, ya’ni azaliy deb hisoblab, bu fikrga qo‘shilmaganlarni bid’at ahli deb atagan. A.H.S. hanafiy mazhabining asosiy aqidalarini himoya qilib, mazhabni tug‘ilib kelayotgan aqliy dalillar vositasida qayta ko‘rib chiqishga qarshi turgan, aqidaviy ixtilofga barham berish yo‘li b-n Movarounnahr musulmonlari o‘rtasidagi fikriy yakdillikni saklab qolmoqchi bo‘lgan. U ahli sunna va jamoa ta’limotining shakllanishiga muhim hissa qo‘shgan.

AVESTO, Ovasto (parfiyoncha: arastak -matn; ko‘pincha "Zend-Avesto", ya’ni "tafsir qilingan matn" deb ataladi) -zardushtiylikning muqaddas kitoblari to‘plami. A.Markaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjon xalqlarining qad. davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot, diniy qarashlari, olam to‘g‘risidagi tasavvurlari, urf-odatlari, ma’naviy madaniyatlarini, forsiy va turkiy tilda so‘zlashuvchi qabilalarning yozuvlarini o‘rganishda muhim va yagona manba. A. o‘rta fors (paxlaviy) yozuviga yaqin bo‘lgan maxsus Avesta yozuvida bitilgan. Mil. av. 6-a.da, Axomaniylar sulolasi zamonvda oromiy alifbosida ilk bor kitob qilib ko‘chirilgan. A.ning tafsiri "Zend A." nomi b-n yuritiladi. Zardushtiylik ruhoniylari qo‘lida A.ning asl nusxasi muqaddas bitik sifatida saqlangan. Ko‘pchilik tadqiqotchilar fikriga ko‘ra, A. O’rta Osiyoda, xususan, Xorazmda mil. av. 1-ming yillikning 1-yarmida vujudga kelgan. A.da keltirilgan geofafik ma’lumotlar ham buni tasdiklaydi. Mas., xudo yaratgan o‘lkalar sanab o‘tilar ekan, boyligi va ko‘rkamligi jihatidan qad. Xorazm, Gava (Sug‘d), Marg‘iyona (Marv), Baqtriya (Balx) birinchi bo‘lib tilga olinadi, Orol dengizi (Vorukasha yoxud Vurukasha) va Amudaryo (Daiti) tavsiflanadi. A.dagi xalqning dastlabki vatani Sirdaryo, Amudaryo etaklari va Zarafshon vodiysi bo‘lgan. A. uzoq vaqt mobaynida shakllangan. Unda keltirilgan ma’lumotlarning eng qad. qismlari mil. av. 2-ming yillik oxiri - 1-ming yillik boshiga oid bo‘lib, og‘zaki tarzda avloddan-avlodga o‘tib kelgan. Keyingi asrlarda A. tarkibiga turli diniy urf-odatlar bayoni, axloqiy, huquqiy qonun-qoidalar va h.k. qo‘shilib borgan. A.ni Zardusht diniy asar sifatida bir tizimga solgan. Dastlabki yozma nusxasi esa, 12 ming mol terisiga bitilgan deb rivoyat qilinadi. U Persepolda saqlangan. Axomaniylar sulolasininng poytaxti Sheroz yaqinidagi Taxti Jamshidda saqlangan. Aleksandr (Makedoniyalik Iskandar) Eronni zabt etganda, bu nusxa kuydirib yuborilgan. Arshakiylardan Vologes I davri (51-78)da qayta kitob qilingan, lekin u saqlanmagan. Sosoniylar shohi Xusrav I (531-579) davrida yaxlit kitob holiga keltirilgan. 9-a.da yozilgan "Denkart" asari A.ning 21 nask (qism)dan iborat ekanligi haqida ma’lumot beradi. A. hajmi katta kitob bo‘lgani sababli, dindorlar kundalik faoliyatida foydalanish uchun uning ixchamlashtirilgan shakli - "Kichik A." (Xurdak A.) yaratilgan. Arablar Eronni fath etgach (7-a.), zardushtiy ruhoniylarining bir qismi Hindistonga ko‘chib o‘tgan. Ularning avlodlari (parslar) Bombay sh.da o‘z jamoalarida hozirgacha A.ning asl nusxasini saqlab keladi. Frantsuz tadqiqotchisi Anketil Dyuperron zardushtiylar jamoasida yashab, A. tilini va yozuvini o‘rganib, uni tarjima qilib nashr etgan (1771). A.ning bu nusxasi 27 jilddan iborat bo‘lib, asarning yettidan bir qismidir. U Yasna, Vispered, Vendidad, Gatlar va Yashtlar nomi b-n yuritiladigan kitoblarni o‘z ichiga oladi.
A.da bayon etilgan g‘oyalarga ko‘ra, olam ikki asosning, ikki ibtidoning, ya’ni yorug‘lik b-n zulmatning, yaxshilik b-n yomonlikning to‘xtovsiz kurashidan iborat. Yaxshilik va ezgulik xudosi Ahuramazda yer, o‘simlik va b. qamma tabiiy boyliklarni yaratgan. Yomonlik va yovuzlik timsoli Anxramaynu Ahuramazdaga qarshi to‘xtovsiz kurashadi, ammo uni yengashga ojizlik qiladi. Bu kurash abadiy davom etadi. Yaxshilikni ifodalovchi kuchlar osmonda, yomonlikni ifodalovchi kuchlar yer ostida joylashgan, yer sathi esa, kurash maydonidir. Hayotdagi turfa o‘zgarishlar qaysi kuchning g‘alaba qilishiga bog‘liq. Inson ham tana va ruhning, axloq esa, yaxshi va yomon xulqning o‘zaro kurashidan iborat. Cheksiz, abadiy fazo va vaqt ham ikki qarama-qarshi qismdan: yaxshilik va Ahuramazda hukmron bo‘lgan abadiy yorug‘lik b-n yomonlik va Anxramaynu hukmron bo‘lgan abadiy zulmatdan tashkil topadi.
A. ta’limotiga ko‘ra, birinchi inson Govamard (xo‘kiz-odam; forscha Kayumars) bo‘lib, undan barcha kishilar tarqalgan. Birinchi shoh Yima davri oltin davr hisoblangan, chunki unda o‘lim bo‘lmagan, Ahuramazda doimiy bahor yaratgan. Kishilar bekamu ko‘st, baxtiyor yashagan. 900 y. o‘tgach, shoh Yima g‘ururga berilib, man etilgan sigir go‘shtini yeydi va yovuzlik ramzi Anhramaynu hukmidagi kuchlar bosh ko‘taradi. Olamni muzlik qoplaydi. Yima Ahuramazda amri b-n odamlar va hayvonlarni sovukdan sakdab qolish uchun qo‘rg‘on (var) qurib, unga har bir jonzotdan bir juftini joylashtirgan. Insoniyat tarixining ilk oltin davri tugagach, Xayr b-n Sharr (yaxshilik va yomonlik) o‘rtasidagi kurash davri bo‘lgan ikkinchi davr boshlangan. Uchinchi davrda Ahuramazda g‘alaba qilib, ezgulik saltanati barqaror bo‘ladi, o‘lganlar tiriladi. A.ning axloqiy-falsafiy mohiyati "ezgu fikr", "ezgu so‘z" va "ezgu amal" kabi muqadtsas uchlik (axloqiy triada)da o‘z ifodasini topadi. Zardushtiylarning namoz ibodat oldidan aytiladigan niyati, so‘zlari shu uch ibora b-n boshlanadi.
A. mil. av. 6-a.da yashagan va o‘zini payg‘ambar deb e’lon qilgan Spitama Zardusht faoliyati tufayli diniy asar sifatida tizimga solingan. Zardushtiylik jamoalari xozir ham Hindistonning Bombay va Gujarot viloyatlarida hamda Eronning ba’zi shaharlarida mavjud. Kaliforniya (AQSh) shtatida zardushtiylarning ilmiy markazi mavjud.
Eronlik tadqiqotchi Pur Dovud 1920-1940-y.larda A.ning qad. nusxalarini fors tiliga tarjima qildi.
Zardushtiylik dini ibtidoiy jamoa tuzumidan ijtimoiy tabaqalanishga o‘tish davrida vujudga kelgan, ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarni diniy shaklda ifodalagan va ko‘p xudolik (politeizm)dan yakka xudolikka (monoteizmga) o‘tishni aks ettirgan. A. "Eng mo‘‘tabar, qad. qo‘lyozmamiz... Bu nodir kitob bundan 30 asr muqaddam ikki daryo oralig‘ida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosidir" (I.A.Karimov, "Adolatli jamiyat sari", T., 1998, 39-40-bet). AVLIYo (arab. valiy so‘zining ko‘pligi, xudoga yaqin odam) - tasavvufda Allohning zoti va sifatlarini yaxshi bilgan, uning buyurganlarini bajarib, gunoh ishlardan o‘zini saklovchi, dunyo lazzati va shahvoniy ishlardan yuz o‘giruvchi kishi. Islom an’anaslda A.lar qaysidir bir ishi, xizmati yoki xislati tufayli Allohga yaqin bo‘lib qolgan, duolari mustajob, solih, qobil, kamtar kishilardir. A.lar payg‘ambarlar darajasidan keyin turadi. A.larning mozorlarini ziyorat qilib ibrat olish islom dinining hanafiylik mazhabida savobli ishlardan hisoblanadi.

AVRAT (arab.) - 1) himoyalanmagan, zaif joy; 2) jinsiy a’zo - shariatga ko‘ra, ibodat (diniy amallar) paytida namozxon tanasining kiyim b-n yopib turishi lozim bo‘lgan qismi. Namozda er kishining kindikdan to tizzagacha bo‘lgan gavda qismi, ayollarning esa, yuz va kaftlaridan boshqa hamma joylari hatto sochlari ham A. hisoblanadi.

ADAB (arab.) - tasavvufda tariqatdan saboq beruvchi pir yoki shayx va saboq oluvchi murid yoki solikning rioya qilishi zarur bo‘lgan qonun-qoidalar. Shayxlar va soliklar A.i xususida ko‘plab asarlar yozilgan. ADL ("adolat", "to‘g‘rilik") - 1) adolat va to‘g‘rilik nuqtai nazaridan shaxsni axloqiy baholash tushunchasi. Qur’oni karimda A.-yaxshilik uchun ham, yomonlik uchun ham birday adolatli hukm chiqaruvchi Allohning sifatlaridan biri. Biroq Allohning A.i -inson ongi, tafakkuri anglab yetmaydigan darajadagi oliy adolat. Shu tufayli inson Alloxdan adolat qilishni emas, raxm-shafqat qilishni so‘rab iltijo qilishi lozim. Insonga nisbatan A. - bu birovga nisbatan yomonlik (jabr) qilish niyati borligani payqab olish va uni bartaraf etish imkoniyati, shuningdek umumiy ma’nodagi adolat tushunchasi. G’azoliy A.ni ehson ("chin ko‘ngillik", "vijdon") tushunchasi b-n birgalikda qo‘llaydiki, bular "adolat va vijdon" ma’nosini anglatgan. Davlat xizmatidagi biror mansabga da’vogar yoki biron-bir muhim jamoatchilik majburiyatlarini, chunonchi: vasiylik, vakillik, guvoxdik va b.ni bajaruvchi har qanday shaxsda A. bo‘lishi lozim. Birovga jabr qilmagan, g‘ayriaxloqiy (fisq, fujur) harom yo‘llarga yurmagan har qanday musulmon odil, ya’ni A.i bor kishi deb qaraladi. Bu sifatlarni yo‘qotganlar (fosiklar) agarda solih amallar bajo keltirib tavba qilsalar va shundan so‘ng haqiqiy musulmonga xos hayot kechirsalar A.ni tiklashlari, unga erishishlari mumkin. 2) shialikdagi 5 aqidadan biri. AJAL (arab. - belgilangan vaqt, muxlat) -islom dinida inson umrining Alloh tomonidan belgilangan muddati tugashi. Islom aqidalariga ko‘ra, A. Alloh tomonidan qatiy belgilangan bo‘ladi. Qur’oni karimda shunday oyat bor: "Qachonki ularning ajali yetsa, bir lahza oldin ham, bir lahza keyin ham qo‘yilmaydi" ("A’rof" surasi, 34-oyat).