MEROS (sinonimlari irs, virasa, virs, tarika, turas) - mol-mulk, huquq va majburiyatlar egasi vafot etishi b-n ularning boshqa shaxs ixtiyoriga o‘tishi. M.ning barcha majmuasi, jumladan meros bo‘yicha o‘tadigan narsalarni belgilash, merosxo‘rlarni ko‘rsatish, uni olish va taqsimlash tartibi asosan johiliyat davridagi Arabiston o‘troq aholisining huquqiy me’yorlaridan olingan va Qur’onda tasdiqlangan. M. ilm al-faroidning alohida huquqiy sohasi hisoblanadi. M. tushunchasiga o‘lganning mulkini olishdan tashqari uning qarzlarini to‘lash, uvdan qolgan majburiyatlarni bajarish, vasiyatini ijro etish, o‘lgan kishi oilasini o‘z qaramog‘iga yoki vasiyligiga olish va b. kiradi. Merosxo‘rlar o‘rtasida qolgan mulkning kamida uchdan ikki qismi taqsimlanadi, vasiyat bo‘yicha esa, ko‘pi b-n uchdan biridan mahrum etish mumkin. Marhumning M. olish huquqiga ega bo‘lgan qarindoshlari uch toifaga bo‘linadi: a) 1-darajadagi eng yaqin qarindoshlar: ota-onasi, xotinlari, farzandlari; b) 2-darajadagi qarindoshlar: bobolar va buvilar, aka-uka va opa-singillar, nabiralar; v) 3-darajadagi qarindoshlar: amaki, tog‘a va amma-xolalar, ammavachcha, amakivachcha, xolavachchalar. Bunda qondosh va o‘gay qarindoshlar o‘zaro teng huqukqa ega, boqib olingan bolalar qondoshlar b-n teng deb belgilanadi. 2-darajadagi qarindoshlar 1-darajadagi qarindoshlar yo‘q bo‘lsa, M.ga ega bo‘lishlari mumkin, 3-darajadagi qarindoshlar agarda 1- va 2-darajadaga qarindoshlar yo‘q bo‘lsa, M.ga ega chiqishlari mumkin.
M. taqsimlanish paytida, bu jarayon boshlanishidan avval vafot etgan shaxsning mulkidan u ijaraga olgan, shartnomaga ko‘ra uning ixtiyorida bo‘lgan barcha narsalar ajratib qo‘yiladi, qarzlar to‘lanadi, xotinlarga mahr ajratiladi, xo‘jayini vafot etgach, ozod qilinishga va’da berilgan qullar ozod etiladi. So‘ngra barcha qolgan mol-mulk baholanadi va undan vasiyat bo‘yicha mahrum etilgan qism ajratiladi; faqat shundan so‘nggina u merosxo‘rlar o‘rtasida ularning ulushiga qarab taqsimlanadi.

ME’ROJ - q. Isro va me’roj.

MEHROB (arab. - sajdagoh) - 1) masjidning Makka (Ka’ba) tomonidagi devori ichiga taxmon shaklida qurilgan joy. M. islom dinining dastlabki davrlaridan har bir masjidda mavjud. U namoz o‘qiladigan tomon (qibla)ni belgilash uchun xizmat qiladi. 2) Arablarda majlislarning to‘ri. 3) Uyning to‘ri.

MIKOIL, Mekoil - islomda to‘rt bosh farishtadan biri (Azroil, Jabroil, Isrofil b-n birga). Diniy an’anada koinotni moddiy ta’minlovchi farishta hisoblanadi. U Qur’onda Jabroil b-n bir qatorda tilga olinadi (2-sura 92-oyat). Rivoyatlarda aytilishicha, M. Jabroil b-n birga Odamatoga birinchi bo‘lib sajda qilgan, Muhammad (sav)ning ko‘ksilarini yorib, yuraklarini poklagan. Musulmonlarga Badr jangda boshqa farishtalar b-n birga yordam qilgan.

MILLA - din, diniy jamoa. Kur’onda M. istilohi b-n majusiylik (18:20/19; 14:13/16), yahudiylik va xristianlik (2:120/114), Ibrohim (as)ning haqiqiy dini, uni yahudiylar, xristianlar va majusiy-arabiylar tomonidan buzilgani (6:161/162; 2:128/122; 130/124; 3:95/89; 4:125/124 va b.), Muhammad (sav) tomonidan tiklangani va u zotning izdoshlarini birlashtirgani anglatilgan. M. Rasululloh (sav) tomonidan diniy belgilariga ko‘ra birlashgan kishilar uyushmasini anglatgan (q. Umma), Kur’ondagi istilohlar qatorida turadi. M. istilohining ikki xil ma’noda (din -uyushma) ekani Muhammad (sav) zamondoshlari bo‘lgan shoirlar ijodida, o‘rta asr musulmon adabiyotida (mas., Tabariy, Ibn Xaddun), o‘rta asr hukmdorlari unvonlarida (mas., ilk G’aznaviylarda) ko‘zga tashlanadi. Istiloh "yo‘nalish", "tariqat" ma’nosida ham ishlatilgan [mas., al-Hallojda]. Usmoniylar saltanatida 15-a. 2-yarmidan M. istilohi b-n (millat shaklida) davlat tomonidan rasman e’tirof etilgan va cheklangan muxtoriyat huquqini olgan diniy jamoalar (grek-pravoslav, arman-figorian va yahudiylar jamoasi) anglatilgan. Yangi davrda M. istilohi eski, Qur’ondagi ma’nosi b-n birga "xalq", "millat" kabi ma’noga ega bo‘ldi.

MINBAR - masjidda imom va’z aytadigan baland joy, keng zinapoyali supa. Birinchi M. baland o‘rindiqli bo‘lib, unga 2 zina b-n chiqilgan, Muhammad (sav) 628-629 ylarda va’z o‘qiganlarida unda o‘tirganlar. Shu yagona M.dan birinchi uch xalifa foydalangan, faqat Ali davrida Kufada ikkinchi M. paydo bo‘lgan, keyinchalik Muoviya davrida Damashkda yana bir M. vujudga kelgan. Umaviylar davlat boshqaruvining oxirigacha M. taxt singari hokimiyat ramzi sifatidagi ahamiyatini saklab qoldi. Va’zxonga kafedra bo‘lib xizmat qilgan birinchi M. 748 y.da, Marvda Abu Muslim g‘alaba qilgandan keyin paydo bo‘ldi; shu vaqtdan boshlab siyosiy hokimiyat ramzi bo‘lmay qoldi.

MINORA (arab. - mayoq) - asosan, masjid va madrasalar yonida yoki ularga tutash qurilgan baland inshoot. Muazzin M.ga chiqib, azon aytadi - namozxonlarni ibodatga chaqiradi. Ba’zi M.lar shaharga, ma’lum bir me’moriy majmuaga ko‘rk va salobat beruvchi yodgorlik sifatida ham quriladi. Mas., Samarqand, Xiva (Islomxo‘ja madrasasining minorasi, Kalta minor) va Buxorodagi (Minorai Kalon) M.lar.

MINORAI KALON (Katta minora) A r s-lonxon minorasi - Buxorodagi me’moriy yodgorlik. Muhandis va me’mor Baqo loyihasi asosida Arslonxon qurdirgan (1127). M.k. o‘rnida avval ham minora bo‘lgan, u kulab tushgach, hoz.si mustahkam qilib qayta qurilgan. Poydevori tosh va maxsus qir qorishmasidan terilgan. Yer sathidan 9 m chukur, bal. 50,0 m, kursisi qirrador, tanasi g‘o‘lasimon, tepasi gumbazli davra kafasa-ko‘shk b-n bog‘langan. Minora yuqoriga ingachkalashib boradi va muqarnas b-n tugaydi. Qafasasidagi 16 ravoqli darchalar orqali atrofni kuzatish mumkin. Tepaga minora ichidagi 104 pilpoya aylanma zina orqali chiqiladi. Masjidi Kalon tomonidan minoraga o‘tiladigan ko‘prikcha bo‘lgan. M.k.ning o‘zagi ham, bezagi ham chorsi g‘isht (27x27x4-5 sm) ganchxok loyida terilgan. Bezak g‘ishti o‘rniga qarab turli shaklda, sirti silliq pardozlangan. Ustma-ust joylashgan turli xil xandasiy shakldagi bejirim bezakli halqalari g‘ishtin dandanalar b-n hoshiyalangan. Bezaklar orasida tarixiy va diniy mazmundagi kufiy yozuvlar uchraydi. Muqarnas ostidagi moviy rang sirkor halqalarning har biri turli xil handasiy shaklda bezatilgan (keyinchalik to‘kilib ketgan). M.k. shu turdagi qad. inshootlar orasida alohida o‘rin tutadi. Shakllarning o‘zaro monandligi va mutanosibliga, handasiy uyg‘unlik, ajoyib ko‘rk va mahobatlilik M.k.ga chinakam go‘zallik bag‘ishlaydi. Tanasi va muqarnaslari ta’mir etilgan (1924). Yer ostidagi asosi (kursisi) usta Ochil Bobomurodov tomonidan ochib ta’mirlangan (1960). Buxoroning 2500 yilligi munosabati b-n M.k.da ta’mirlash ishlari olib borildi (1997). M.k. Buxoro sh.ning noyob va ko‘hna yodgorliklari qatoridan markaziy o‘rin egallagan.

"MIR ARAB" MADRASASI - Buxorodagi diniy o‘quv yurti. Malakali diniy mutaxassislar tayyorlaydi. O’zbekiston musulmonlari idorasi tasarrufida. Yamanlik amir Abdulloh tomonidan Buxoro xoni Ubaydullaxon in’om qilgan mablag‘ hisobiga qurilgan (1530-36); madrasa amirning laqabi b-n Mir Arab deb atalgan. Sho‘rolar davrida faoliyati vaqtincha to‘xtatilgan, 1945 y.da yana giklangan. O’quv muddati 4 y. O’quv yurti kunduzgi bo‘limiga 15 yoshdan 35 yoshgacha bo‘lgan o‘rta va to‘liqsiz o‘rta ma’lumotli kishilar qabul qilinadi. Diniy fanlarni, arab tilini uqitish O’zbekiston musulmonlari idorasi gomonidan tuzilgan reja asosida, umumta’lim fanlarni o‘qitish esa, respublika Xalq ta’limi hamda Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirliklari tomonidan maktab va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari uchun ishlab chiqilgan dasturlar, darsliklar, qo‘llanmalar asosida olib boriladi. O’kuv mashg‘ulotlari ma’ruza, seminar tarzida o‘tkaziladi. Darslar o‘zbek va arab tillarida olib boriladi. Talabalarga ingliz, rus va fors tillari ham o‘rgatiladi. O’quv rejasi va dasturlari talablarini to‘liq bajargan, bitiruv imtihonlarini muvaffaqiyatli topshirgan talabalarga diplom beriladi.

MIR DOMOD, Mir Muhammad Boqir ibn Shamsiddin Muxammad al-Husayniy al-Astrobodiy (? - 1631/32) - shia ilohiyotchisi za faylasuf, Isfahon falsafa maktabi asoschisi. Astrobodda, mashhur shia oilasida tug‘ilgan. Tusda ta’lim olgan, shoh Abbos I davrida (1587-1629) Isfahonga borib saroyda xizmat qilgan. Ilohiyot va falsafa b-n ko‘p shug‘ullangan. Najafda vafot etgan. MD.ning ma’naviy dunyosi Ibn Sino falsafasi, as-Suxravardiyning ishroq teosofiyasi va shialikdagi imomat kontseptsiyasi ta’sirida shakllangan. Olimlar o‘rtasida M.D. "Uchinchi muallim" ("Birinchi muallim" - Aristotel va "Ikkinchi muallim" - al-Forobiydan so‘ng) unvonini olgan. Ishroq g‘oyasi doirasida Isfahon maktabi vakillari shialikdagi uzlarining ta’limotlarini yaratganlar. M.D. ko‘p asarlar yozgan. Ularning orasida eng mashxurlari - "Kitob ar-ravashix as-:amaviya", "ar-Risala al-xal’iya", "al-Jizavat" bo‘lgan.