MIR KULOL Buxoriy (taxm. 1288, Buxoro yaqinida (hoz. Kogon tumani)gi Suxor qishlog‘i — 1371) - xojagon-naqshbandiya silsilasining yirik namoyandasi, buxorolik yetti pirning oltinchisi. Xoja Muhammad Boboyi Samosiydan tahsil olgan. Kulolchilik b-n shug‘ullanganligi sababli   Mir Kulol nomi b-n mashhur. "Silsilai Sharif"da 15-halqaning piri sifatida kelgan. Uning 114 xalifasi bo‘lib, Bahouddin Naqshband, Shamsuddin Kulol (Amir Temurning piri), Orif Deggaroniy eng mashhurlari sanalgan. Uning hayoti haqida "Maqomati Mir Kulol" kitobi yaratilgan. Tug‘ilgan qishlog‘ida dafn etilgan Qabri ustida maqbara o‘rnatilgan.

MIR SAID BAHROM MAQBARASI -Karmanadaga me’moriy yodgorlik (10-11-a.lar) Bir xonali murabba tarxli (4,5 x 4,5 m), gumbaz tomli. Somoniylar davri me’morligiga xos uslubda pishiq g‘isht (21 x 21 - 3 sm)da bezakli qilib terilgan. Peshtoqi 3 qismdan iborat, hoshiyali. Sharafasi va ikki yon tomoni mayda g‘ishtlardan terilgan. Ravoq hoshiyasida kufiy yozuvida Qur’ondan oyatlar bitilgan Tabadoniga yoy shakldagi o‘yma panjara ishlangan. Ustungo‘shasiga g‘ishtlar juft-juft qilib "qo‘sh" uslubida terilgan. Yon va orqa devorlari bezaksiz. Ichki gumbaz osti bag‘ali sakkiz qirrali ravoq (5 g‘ishtin ustun)ga tayangan. Peshtoqi pishiq g‘isht (26,5 x 26,5  5 sm)dan qayta terilgan. Maqbara bir necha bor ta’mir etilib (1960-70 ylar), dastlabki ko‘rinishini yo‘qotgan. Maqbara me’moriy qismlarining o‘zaro aniq nisbati naqshlarining ixchamligi b-n ajralib turadi

MIHNA - "sinov". 833 y.dan boshlab abbosiy xalifalari Ma’mun, Mu’tasim va Vosiq davrida mavjud hokimiyatga nisbatan xolis yoki noxolis ekanliklarini bilish maqsadida ilohiyotchilar M.ga duchor qilinganlar Kur’onni o‘z vaqtida yaratilganini (hudus al-Qur’on) e’tirof etganlar xolis deb hisoblanganlar, buning aksini aytganlar esa, qatag‘on qurbonlariga aylangan. M. avvalambor Bag‘dodda o‘tkazilgan, uning qurbonlaridan biri Ahmad ibn Hanbal bo‘lgan. Xalifa al-Mutavakkil 849 y. Qur’onning kelib chiqishi haqidagi har qavday munozarani man etishi b-n M.ga chek qo‘yilgan.

MOZOR (arab - ziyorat qilish joyi) -o‘tmishdagi mashhur shaxslar, xususan, aziz-avliyolar dafn etilgan joy. Islom dinigg ko‘ra, ulug‘ zotlarning qabrlarini ziyorat kilib. ularning ruhlarini duoi xayrlar b-n xotirlash savobli ishlardan hisoblanadi, Lekin, marhum aziz-avliyolar qabriga sig‘inish, ulardan madad so‘rash, farzand, shifo tilash shar’an man etiladi. M.da hojat so‘ralganda faqat Allohning o‘zidan so‘rash lozim.

MOL (ko‘pligi amvol) - xususiy, mulk (o‘troq arablarda - "pul", "boylik", badaviylarda -"tuyalar", "chorva"). O’rta asr mualliflarining tushuntirishlariga ko‘ra, M. to‘rtta kategoriyaga ajraladi: "soqov" (qimmatbaho toshlar va pullar), "so‘zlovchi" (qullar va chorva), tovarlar va ko‘chmas mulk. Tor ma’noda M. - moliya, pul mablag‘lari (moliya va soliqlarga doir ko‘p risolalar ham shunday atalgan - "Kitob al-amvol"), shundan bayt- ul-mol va mol al-muslimin (barcha musulmon jamoasiga tegashli mablag‘lar); ba’zi hollarda M. natural soliqlardan farqli ravishda pul b-n to‘lanadigan soliqlarni anglatgan. U yoki bu shaklda M. musulmon xalqlarining barcha tillariga o‘tgan. I.ch. yoki savdoga qo‘yilgan mablag‘lar ra’s al-mol (asosiy mablag‘lar, sarmoya), daromad esa, -   g‘alla, ribh deb atalgan. Hozirda ra’s al-mal  so‘zi  "sarmoya" istilohining aynan mazmunini beradi.

MOLIK ibn ANAS Abu Abdulloh (713-795) -   faqih, muhaddis, molikiylik mazhabining asoschisi.  Madinada tug‘ilgan.   Bolalikdan diniy ilm oldi, Kur’oni karimni o‘rgandi. Islom  huquqini puxta egallab,  "Madina imomi" unvoniga sazovor bo‘ldi. M.i.A. biror siyosiy oqimga ergashmasa-da, hokimiyatning saylab qo‘yilishi qoidasini afzal hisoblardi, lavozimlarga ma’muriy tayinlanishlarga qarshi edi. M.i.A. Muhammad (sav) sahobalari aytgan hadislarni muayyan mavzularga ajratib, "al-Muvatta’" ("ommaviy, barchaga tushunarli" ma’nosida) deb atalgan to‘plam tuzdi. Muhaddis buning uchun 40 y. umrini sarfladi. Bu ilk hadis to‘plamlaridan biri bo‘lib, bir necha ming hadisni o‘z ichiga olgan. M.i.A. mudarrislik faoliyati b-n shuullangan. Shogirdlari orasida taniqli muhaddis Muhammad Shayboniy (805 y. v.e.), shofi’iylik mazhabi asoschisi Muhammad ibn Idris Shofi’iy (820 y.v.e.) bo‘lgan. M. i. A.ning ijtimoiy-siyosiy qarashlari asosida hokimiyat xalifa qo‘lida bo‘lishi, xalifa esa qurayshiylardan saylanishi, alohida vakolatli shaxslardan tashkil topgan guruh (sho‘ro) uni tasdiklashi kerak, degan fikr yotadi. Umuman u Muhammad (sav) davridagi an’analarni yoklab chiqqan, ya’ni "ashob al-hadis" ("hadis tarafdorlari") oqimining yirik namoyandasi bo‘lgan. Umrining oxirida zohidlikka berilgan va uzlatda yashagan.

MOLIKIYLIK - sunniylikdagi diniy-huquqiy mazhablardan biri. Molik ibn Anas asos solgan. M. Madinada paydo bo‘ldi, Arabiston ya. o.ga, keyin Misr, Shim. Afrika va Andalusiyaga tarqaldi. Molik ibn Anasning "al-Muvatta’" ("ommaviy, barchaga tushunarli" ma’nosida) asari M. ta’limotining asosiy manbai hisoblanadi. M. tarafdorlari Muhammad (sav) hayotliklari vaqtida ilk islomda shakllangan fiqh me’yorlarini tan oladi, fiqhning asosiy manbai sifatida Qur’on va sunnaga tayanadi, Madinaning savodli aholisi yakdillik b-n ma’qullagan qoidalarnigana ijmo’ deb hisoblaydi. Shu b-n birga musulmonlarning umumiy manfaatlariga javob beruvchi shariat hukmlariga monelik qilmaydi. Hoz. vaqtda ham bu mazhab qoidalarining Marokash, Tunis, Jazoir va Liviya nikoh-oila va mulkka oid huquqiga sezilarli ta’siri bor. U Liviyaning bir qator jinoyat qonunlari asosini tashkil etadi.

MOMOHOVO (qadimiy yahudiycha "havvo" -hayot manbai) - Odamatoning xotini, birinchi ayol va inson zotining onasi. Injilda Yeva nomi b-n ma’lum. M. Odamatoning qovurg‘asidan yaratilgan, deb sharhdanadi. U Iblisning so‘ziga kirib, Odamatoni man qilingan mevani totib ko‘rishga undaydi. Shu gunohi uchun M. jannatdan quvilib, yerda yashashga mahkum etiladi. Ular Makka yaqinida yana uchrashishadi. M. Odamato o‘limidan ko‘p o‘tmay qazo qiladi va uning yoniga dafn etiladi. Nakd qilishlaricha, M. gunohlari tufayli ayollar jismoniy azob chekishga -homilador bo‘lish, tug‘ish va h. k.ga mahkum etilgan. M.ning gunohiga qaramay taqvodor ayollar jannatga tushishi xususida Alloh va’da qilgan.

MOTURIDIY, Abu Mansur al-Moturidiy (to‘liq nomi Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud al-Hanafiy al-Moturidiy as-Samarqandiy; 870-944) - buyuk imom, fiqh olimi, kalom ilmining moturidiylik oqimi asoschisi. "Imom al-xudo", "Imom al-mutakallimon" ("Hidoyat yo‘li imomi", "mutakallimlar imomi") nomlari b-n ulug‘langan. Samarqandning Moturid qishlog‘i (hoz. Jomboy tumani)da tavallud topib, to umrining oxirigacha shu yerda yashagan, bu yerda katta bog‘ ham barpo etgan. M. Samarqanddagi al-Ayoziy madrasasida o‘qidi, mahalliy hanafiy faqixlardan ta’lim oldi, keyin o‘zi fiqh va kalom ilmlaridan dars berdi. Vasiyatiga ko‘ra, Samarkanddagi Chokardiza qabristoniga dafn etilgan. M.ning asosiy asarlari "Kitob at-tavhid" ("Yakkaxudolik haqidagi kitob") "Ta’vilot ahl as-sunna" ("Sunniylik an’analari sharhi")dir. "Kitob at-tavhid" bilish nazariyasi bayon qilingan musulmon ilohyyotining birinchi asari hisoblanadi. Kitobning kalom ilmi ta’rifi berilgan muqaddimasida bilimning uch manbai: hissiy (sezgi) a’zolari vositasida, nakd-rivoyatlar vositasida va akl-idrok vositasida axborotlar olish mumkinligi haqida gapiriladi. M. sof din doirasidan chiqmagan holda akl-idrokni ulug‘laydi va mantiqan asoslangan bilimning ahamiyatini ta’kidlaydi.
M. ilohiyotchi olim sifatida muhim aqidaviy masalalar - juz’iy ixtiyor, e’tiqod, oxirat hayoti kabilarni qamrab oluvchi risolalar bitdi. "Ma’xaz ash-shari’a", ("Shariat asoslari sarasi"), "Kitob al-usul" ("Diniy ta’limot usuli kitobi"), "Kitob al-jadal" ("Dialektika haqida kitob") kabi asarlari shular jumlasidandir. M. Abu Hanifa qarashlarini tushuntirib berib, uni rivojlantirdi. Abul Hasan al-Ash’ariy (873-935) ishlab chiqqan islom aqvdasi asoslarini takomillashtirib, uni sunniylik e’tiqodiga kirib qolgan noto‘g‘ri, g‘ayri sahih aqidalardan tozaladi.
M. ilmiy merosini butun dunyo qiziqib o‘rganmoqda. Uning asarlari ayrim qo‘lyozmalari bizgacha yetib kelgan va qisman tadqiq qilingan. Jumladan allomaning Qur’onni to‘g‘ri o‘qish uchun mo‘ljallangan "Ta’vilot al-Kur’on" asari va uning uzviy davomi hisoblanmish "Irshod al-mubtadiyn fiy tajvidi Kalomi rabbul-olamin ("Qur’on o‘qishga kirishganlar uchun qo‘llanma") kitobi hozirda O’zR Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik institutida saklanmokda. Gettingen (GFR) universitetining prof. Rudolf Ulrix "al-Moturidiy va Samarqand sunniylik ilohiyoti" asarini 1997 y. nemis tilida nashr ettirdi. Uning o‘zbek tilidagi nashri ham tayyorlandi (Toshkent, 2001). O’zR Vazirlar Mahkamasining Qaroriga binoan 2000 y.da M. tavalludining 1130 yligi mamlakatimizda keng nishonlandi. Shu munosabat b-n Toshkent va Samarqandda M. ta’limoti va uning islom olamida tutgan mavqeiga bag‘ishlangan xalqaro ilmiy anjumanlar o‘tkazildi, Samarqandda alloma qabri ustida yodgorlik majmuasi barpo qilindi.

MOTURIDIY YODGORLIK MAJMUI, Imom al-Moturidiy tavalludining 1130 yilligi (2000) munosabati b-n, O’zR Prezidenti I.A. Karimov tashabbusi b-n Samarqand sh. markazida bunyod etilib, ramziy maqbarasi o‘rnatilgan (hududi taxm. 4 ga). Yodgorlik Registon ansambli yaqinida. Vobkent, G’ijduvon va Buxoro ko‘chalari oralig‘ida joylashgan. Bosh kirish qismi Vobkent ko‘chasidagi xiyobon orqali. Loyihaga ko‘ra 3 qismga (markaziy, bog‘ va xo‘jalik) bo‘lingan, ular o‘zaro bir-biri b-n xiyobonli yo‘lka orqali bog‘langan. Loyiha o‘qi manzarali mujassamotda yaratilib, maqbara binosiga tutashgan. Sharsharali favvoralar xiyobonli yo‘lka markazida qurilib, atrofi obodonl ashtirilgan.
Yodgorlikning me’moriy loyihasi va badiiy yechimida o‘zbek milliy mahobatli san’atining eng yaxshi an’analari qo‘llanilgan. Maqbara pishiq g‘ishtdan, murabba tarxdi (12x12 m), shifti gumbazli (bal. 15 m), poygumbazi 24 kichik ravoqchalarga bo‘linib, ganchkori panjaralar b-n bezatilgan. Panjaralar yuqorisi murakkab tuzilishdagi muqarnaslar b-n to‘ldirilgan. Xona markaziga qo‘yilgan saganada arab yozuvida buyuk olimning so‘zlari bitilgan.