MOTURIDIYLIK - kalomdagi oqim, Abu Mansur Moturidiy asos solgan. 9-a. oxiri -10-a.da Movarounnahrda ismoiliylar aqidalariga qarshi javob tarzida vujudga kelgan. Bu ta’limot rivojlanib, 13-a.dan keyin Movarounnahr hududidan chiqib, musulmon Sharqi mamlakatlariga yoyildi. Saljuqiylar hukmronligi davrida hamma joyda islom aqidalarida M. tatbiq qilindi. Sunniylikning hanafiylik mazhabiga e’tiqod qiluvchilarning barchasi aqida bobida imom Moturidiy, uning shogirdlari hamda izdoshlari yozib qoldirgan asarlarga tayanib ish ko‘rdilar. Islom olamining aksariyat mintaqalarida, Suriya, Iroq, Turkiya, Pokiston, Hindiston, Shim. Afrikada bu ta’limot hozir ham o‘rta va oliy diniy o‘quv yurtlarida mustaqil fan sifatida o‘qitib kelinmokda.
M.ning keng yoyilishiga uning mo‘‘tadillik yo‘lini tutgani, aqidaviy masalalarda Kur’on, hadis va aqlu idrok, mantiq hamda haqiqatga eng yaqin turgani sabab bo‘ldi. Imom Moturidiy tarafdorlari bilishda faqat aklga suyanish kerak, degan mu’taziliylardan farqli o‘laroq, aql b-n naqlni qo‘shib foydalanish zarur, deb hisoblaganlar. Mu’taziliylar Kur’onni yaratilgan desalar, moturidiylar uni qadim, azaliy, deb biladilar. Imon-e’tiqod xususida M. ta’limoti, ayniqsa, diqqatga sazovor. Mu’taziliylar imonning shartlari 3 ta, ya’ni til b-n iqror, dil b-n tasdiq va amal b-n ijro etish, desalar, M.da imonning shartlari 2 ta, ya’ni til b-n iqror etish va dil b-n tasdiqlash, amallarning o‘rni esa boshqa, deb ta’rif qilinadi. M. har bir insonning taqdiri Alloh tomonidan belgalab qo‘yilganiga qaramay, u o‘z xatti-harakatlari uchun javobgardir, deb biladi. Inson imtihonlar uchun yaratilgan. Shu b-n bir vaqtda unga ushbu sinovlardan muvaffaqiyatli o‘tish va to‘g‘ri yo‘lni topish uchun keng imkoniyatlar berib qo‘yilgan. U o‘z xatti-harakatlarida ixtiyorlidir.

MUAZZIN (arab. - "da’vat etuvchi", "chaqiruvchi", azon aytuvchi) - masjidda azon aytib, namozga chorlovchi shaxs; xalq tilida "so‘fi" deb ham ataladi. M. uchta asosiy vazifani ado etadi: namozxonlarni to‘playdi, imomni chaqiradi va namoz boshlanganligini e’lon qiladi. Ushbu uch majburiyat vaqt o‘tishi b-n ma’lum o‘zgarishlarga uchragan. Dastlab M. musulmonlar yashaydigan uylarni aylanib chiqib ularni shu tariqa namozga to‘plashi lozim bo‘lgan. Minora paydo bo‘lishi b-n M. azonni uning tepasiga chiqib aytadigan bo‘lgan. Ilk islom davrida shaharning jome masjidida namoz paytida hokimning o‘zi imomlik vazifasini bajargani tufayli M.ning zimmasiga namozxonlar to‘planganlaridan so‘ng hokimni chaqirish ham yuklatilgan. Bu tajriba 8-a. o‘rtalarigacha davom etgan. Ibodat boshlanganligani e’lon qilish uchun maxsus chaqirish - iqoma xizmat qilgan, u orqali dastlabki vaqtlarda masjidga hokim kelgani bildirilgan. M. ilk islom davrida hokimning xizmatkori va yordamchisi hisoblangan. Davr o‘tishi b-n azon aytish murakkablashgan, o‘z tarkibiga kalimai shahodatni kiritgan va ibodatning o‘ziga xos turiga aylangan. Shunga muvofiq M.lik ham yangacha talqinga ega bo‘lgan. Uning faoliyat doirasi kengaygan. 7-a. oxiridayoq Misrda M. zimmasiga tunda qo‘shimcha namozlarni o‘qish yuklatilgan. Bundan tashqari 9-a.ning ikkinchi yarmida M.ning maxsus xonasida namozxonlar tunda Kur’ondan sura, oyatlarni tilovat qilishlari lozim bo‘lgan, 12-a.ning ikkinchi yarmida, Salohiddin davrida M. kechki azon paytida aqida o‘qiy boshlagan, 14-a. boshidan esa, juma kunlari ertalab minorada zikr tushilgan. Muhammad (sav) huzurlarida ikki M. - habash cho‘ri o‘g‘li Bilol ibn Raboh va Abu Bakr (ra)ning mavlosi Ibn Umm Maktum bo‘lishgan. Shuning uchun masjidlarda ikki M. bo‘lishi maqtovga sazovor deb bilingan. Biroq kichik masjidlarda M.ning vazifasini ko‘pincha imomning o‘zi bajargan va bajarmokda. M.lik vazifasi ko‘pincha merosiy bo‘lgan. Xalifa Usmon (ra) davrida (644-656) M.lar maosh oladigan bo‘lishgan.
O’rta asrlarda Mlar tashkilot (korporatsiya)ga birlashganlar, uning tepasida rais al-Muazzinin turgan. M. vazifasini tahoratsiz, mast, aqli noraso kishilar va ayollar bajarishi mumkin emas. Minoralar paydo bo‘lishi b-n nazariy jihatdan M.ni balandlikdan turib masjid atrofidagi uylarning haramiga va ichkari qismiga ko‘z tashlamasligi uchun ko‘zi ko‘r bo‘lishi afzal deb bilingan. Hoz. paytda musulmon mamlakatlarida M.lar ovoz-kuchaytirish   moslamalaridan foydalanadilar.

MUALLAQ TOSH - Aqso masjidi yaqinidagi Qubbatus Saxra masjidi ichidagi tosh. Quddus (Isroil) sh.da. Rivoyatlarga qaraganda, Rasululloh tosh orqali Buroqga chiqqanlar. Ushbu M. t.ning hajmi taxm. 7-8 kv. metr keladi. Uning pastki qismida 2 kishi sig‘adigan g‘orcha bor. G’or ichiga kirilsa, 7 kishi sig‘adigan joy bo‘lib, u yerga joynamoz to‘shab qo‘yilgan, kirgan odam ikki rakaat namoz o‘qib chiqadi. Ushbu tosh atrofi 1 m balandlikda panjara b-n o‘rab qo‘yilgan. Rasululloh osmonga ko‘tarilganlarida tosh ham orqalaridan ergashib, havoga ko‘tarilgan-u, payg‘ambar "to‘xta" deganlarida, u yerdan 2 m ko‘tarilganicha qolavergan. Musulmonlarga bu toshni muqaddaslashtirish yoki ziyorat qilish buyurilmagan.

MUBORAK KECHALAR - ba’zi musulmonlar muqaddas hisoblab, maxsus nishonlaydigan kechalar. Bular - rag‘oyib, baroat, me’roj va qadr kechalaridir.
Rag‘oyib - Payg‘ambarimiz (sav)ning javharlari otalaridan onalariga tushgan kun deb e’tiqod qilinadi va u rajab oyining ilk juma kechasiga to‘g‘ri keladi; baroat (sha’bon oyining 15-kechasi) - poklanshtadigan, gunohlar kechiriladigan tun sifatida; me’roj - rajab oyining 27-kechasi payg‘ambarimiz (sav) me’rojga chiqqanlari uchun nishonlaniladi, ya’ni, toat-ibodat ila mashg‘ul bo‘linadi. Aslida, bulardan faqat bittasi - Qadr kechasigina payg‘ambarimiz tomonidan kutilgan va toat-ibodat b-n o‘tkazishga buyurilgandir. Qolganlari keyingi davrlar "mahsuli" bo‘lib, bid’at amallar hisoblanadi. Qolaversa, bu kechalarning qaysi kunga to‘g‘ri kelishi xususida ixtiloflar bor. Xullas, Alloh taolo afzal qilgan, Payg‘ambarimiz (sav) muborak bilgan ma’lum bir oy, kecha, kunlar bor - ramazon oyi, ikki hayit, juma kunlari, qadr kechasi. Bu borada ham Payg‘ambarimiz (sav) va sahobalar izidan borish eng to‘g‘ri yo‘ldir.

MUBOH (arab. - umumiy, ixtiyoriy ish-harakat) - shariat tushunchalaridan biri. Unga ko‘ra, qilish va qilmaslik barobar bo‘lgan amal. Uni qilgan kishiga ham, qilmagan kishiga ham savob ham, gunoh ham yo‘kdir. Harom bo‘lmagan, man qilinmagan (qaytarilmagan) ishlarning hammasi M.dir. Mas., o‘tirish, turish, yurish, yotish, uxlash, halol taomlarni yeyish va b. M. amallarning adadi behisob. M. b-n joiz tushunchasi mazmunan bir.
M. masalasi fiqhning ahkom bo‘limi tomonidan talqin qilinadi. Mazhabga ko‘ra, bir xil xatti-harakat M. yoki M. bo‘lmasligi mumkin. Hoz. islom jamiyatida M. muammosi ancha dolzarbdir, chunki u jamiyat hayotidagi va maishiy turmushdaga yanga hodisalarni qabul qilish yoxud rad etish b-n bog‘likdir. Chunonchi, artistlik va badiiy ijod ayniqsa, rassomlik va musiqa b-n bog‘liq ko‘plab savollar xususida anchadan buyon munozaralar mavjud. "Ortiqcha dabdaba deb bilinadigan narsalar" tushunchasini belgilash, cho‘chqa terisi va moyidan foydalanib tayyorlangan import mahsulotlar (poyabzal, kosmetika)ni ishlatish mumkinligani anikdash, yevropacha kiyinish, ayniqsa, ayollarni shunday kiyim kiyish imkoniyatlarini belgilash, bo‘sh vaqtdan foydalanish va b.ni aniklash juda murakkab bo‘lib kelmokda. Har bir mamlakatda umumiy sharoitdan kelib chiqib M.ning eng kam cheklanishlari ustidan nazorat qilish kuchli yoki kuchsiz bo‘lishi mumin. M. masalalarini hal etishda huquqning ratsional manbalari (istihson, istisloh va b.)ni jalb etish katta ahamiyatga ega.

MUDARRIS (arab. - dars beruvchi) - madrasa o‘qituvchisi. M.lar muayyan ilohiyot fanidan dars bergan. Hozir madrasalar va diniy un-tlarda faqat diniy ilmlardan emas, dunyoviy fanlardan dars beruvchilar ham M. deb ataladi.

MUJASSIMIYLAR, al-Mujassima ("jismlantiruvchilar") - Allohni jism sifatida tasavvur etuvchi turli aqidaviy maktablar izdoshlarining umumiy nomi. M. nomi ko‘pincha al-mushabbihaning sinonimi sifatida qo‘llanilgan. Shia aqidasi asoschilaridan bo‘lgan Hishom ibn al-Hakam (814 y. Bag‘dodda v.e.) Allohni jism sifatida belgilab, U uch o‘lchov birligi (uzunlik, kenglik, balandlik) b-n cheklangan, jism xususiyatlariga (rang, hid, harakat va b.) ega deb hisoblagan.

MUJOHID (arab. - e’tiqod uchun, muqaddas ish uchun kurashchi; aynan - jihod urushining ishtirokchisi) - Sharkdagi barcha musulmon mamlakatlarida ishlatiladigan tushuncha. Ilk islomda va o‘rta asrlarda M. xudo yo‘lida jang qiluvchi, deb talqin etilgan. Yirik islom ruhoniylari yoki tashkiloglari biror urushni jihod (g‘azavot) deb fatvo bergan holdagana ana shu urush qatnashchilari M. hisoblangan. Hoz. davrda musulmon mamlakatlarida demokratik harakatlarga va milliy hukumatlarga qarshi olib borilayotgan reaktsion harakatlar ishtirokchilari o‘zlarini M. deb ataydilar.

MUJTAHID (arab. - intiluvchi, g‘ayrat qiluvchi) - o‘rta asrlarda islomda ijtihod huquqiga ega bo‘lgan, ya’ni mustaqil ravishda diniy aqidaviy va huquqiy masalalar bo‘yicha xulosa bera oladigan va hukm chiqara oladigan shaxs. Sunniylarda diniy huquq mazhablarining asoschilari, shialarda yuqori martabali ruhoniylar va diniy xuquqshunoslar M.lar deb ataladi.
Islom ulamolari ittifoqiga ko‘ra, payg‘ambar (as)ning ko‘p sahobalari ham M. bo‘lganlar. Chunki, keyinga avlodlar ulardan islomning avvalidagi fikhiy ilmlarni olganlar. 8-a.ning ikkinchi yarmidan boshlab mazhab asoschilari va ularning usullarini ishlab chiqqan izdoshlari M. deb atala boshlangan. M.lar uch darajaga ajratilgan: 1. Shariat darajasidagi M. (mujtahid fi-sh-shar); u amaliyotda qo‘llagan manbalarni o‘zi aniqlagan, o‘zi sharxlagan. U hech kimning e’tirozini qabul qilmasligi mumkin bo‘lgan. 2. Mazhab darajasidagi M. (mujtahid fi-l-mazhab); u har qanday masalani faqat o‘z mazhabi asoschisi manbalariga suyangan holda hal etgan. 3. Ayrim masalalarni yechish darajasidagi M. (mujtahid fi-t-tarjih); u o‘zidan avvalgi M.lar hal etmagan masalalarni tadqiq etish huquqiga ega bo‘lgan. Agarda ko‘rilayotgan masala bo‘yicha hukmlar bir necha bo‘lsa, u o‘zining ilmiy salohiyatiga ko‘ra, ulardan birini kuvvatlashi mumkin bo‘lgan. M. darajasiga da’vogar faqih fiqhiy bilimlarni mukammal egallagan, boshqa Mlar b-n bo‘ladigan munozaralarda va ommaviy chiqishlarda o‘z qarashlarini himoya qilishi lozim bo‘lgan. Undan tashqari M. arab tilini mukammal egallagan, Kur’on va uning tafsirlarini yod olgan, kamida uch ming hadisni sharxlari b-n bilishi shart bo‘lgan. M. odob-axloqi, turmush tarzi namunali bo‘lishi lozim. Hatgo islomning dastlabki davrlarida ham faqihlar ijtihodning birinchi va ikkinchi darajasiga kamdan-kam hollarda erishganlar. Ko‘pincha ular vafotidan so‘ng ular shu darajada e’tirof etilgan. 11-a.dan boshlab "ijtihod eshiklari yopilgach", bu umuman mumkin bo‘lmay qoldi. Sunniylikda oliy darajadagi M.lar deb mazhablar asoschilari e’tirof etiladi. Hoz. vaqtda buyuk muftiylar, yirik jamoalar (qavmlar) rahbarlari, diniy universitetlar rektorlari va b. ba’zan uchinchi darajadagi M. leb e’tirof qilinadi.

MUKOTAB - fiqxda o‘zini o‘zi sotib olishi haqida yozma bitim tuzgan kul (cho‘ri). Bitim to‘lov mikdori, to‘lov muddati va shartlarini belgilagan. Bitim imzolangandan e’tiboran xo‘jayin qulga bo‘lgan egalik huquqining bir qismidan mahrum bo‘lgan (faqihlarning iborasiga ko‘ra, qul "xo‘jayinning mulkidan chiqadi, lekin uning egalik huquqidan chiqmaydi"). Bitim imzolangach, cho‘ri xo‘jayin uchun begona ayol maqomini oladi, xo‘jayin u b-n birga yashash huquqidan mahrum bo‘ladi va bunga amal qilmasa jinoiy javobgarlikka tortiladi.
M. erkin harakat qilish va iqtisodiy faoliyat yuritish, xususiy mulk sotib olish hukuqiga ega bo‘lgan (faqat kul sotib olish emas), bitim imzolangandan keyin tug‘ilgan farzandlar, bitim shartlari bajarilgach, erkin, ozod bo‘lganlar. Biroq, M. xo‘jayinning roziligisiz turmush kura olmagan. Agarda M. navbatdaga badal yoki so‘nggi to‘lovni berishni kechiktirsa, unga qo‘shimcha muddat berilgan, uvdan so‘ng esa, bitim bekor qilingan. Agarda to‘lovlar o‘z vaqtida to‘lanib kelinayotgan bo‘lsa, u holda hatto xo‘jayin va M.ning bir paytda vafot etishlari ham bitimni bekor qila olmagan - barcha huquq va majburiyatlar har ikki tomonning merosxo‘rlariga o‘tgan