MULK, M i l k (ko‘pligi - amlok) - ma’nodosh bo‘lgan va ko‘pincha aralash holda qo‘llaniladigan istiloxdar (MLK o‘zagidan -"ega bo‘lmoq"). Mulk ham cheklanmagan hokimiyat (jumladan, podsho hokimiyatini) va shak-shubhasiz xususiy egalikni, ham mana shu xususiy egalik ob’ektini, milk esa - faqat xususiy egalik ob’ektini anglatadi.
Xususiy egalik huquqi meros, sotib olish, in’om, xususiy egalik ob’ektini yaratish (buyumlar yasash, unumsiz yerni o‘zlashtirish, foydali qazilmalar qazib chiqarish va b.) va harbiy o‘lja sifatida bosib olish yo‘li b-n vujudga keladi. M. muddatga ega emas, shuning uchun topib olingan buyumning egasi noma’lum bo‘lsa, topgan kishining xususiy mulki bo‘la olmaydi - uni xayriya maqsadlariga berish yoki sarflash lozim bo‘ladi (bundan qad. xazinalar mustasno). Tashlandiq egasiz yer, uni qayta ishlagan shaxsning xususiy yeriga aylanadi - bu holda yer o‘z mohiyatini yo‘qotgan, foydasiz bo‘lib qolgan va shuning uchun xususiy egalik ob’ekti bo‘la olmaydi deb hisoblanadi. Biroq, amalda tashlandiq yer ko‘pincha oldi-sotdi ob’ektiga aylangan, demak uning egasi hayotligida yerga ishlov berilmagan hodda ham xususiy egalik huquqi bekor qilinmagan. Soliq belgilashdagi farqlar, soliq maqomining o‘zgarishlari yerga xususiy egalik huquqiga ta’sir qilmagan. Butun o‘rta asrlar tsavrida katta-katta mulk yerlari davlat boshliqlari ixtiyorida bo‘lib kelgan. Musulmon huquqiga ko‘ra, M. nafaqat moddiy ob’ektlar, balki turli huquqlar (mas., kanaldagi suvdan olinadigan ulushga bo‘lgan huquq) ham bo‘lishi mumkin, ularni ham sotib olish va sotish, garovga berish ham mumkin bo‘lgan. Faqat musulmon kishi uchun foydasiz yoki man etilgan narsalargana (vino, cho‘chqa va b.) xususiy egalik ob’ekti bo‘lishi mumkin emas.

MULLA - O’rta Sharq, Markaziy Osiyo mamlakatlarida musulmon odatining bilimdoni, din xizmatchisi, diniy maktab o‘qituvchisi; savodli, ilmli odam.

MULLA SADRA, Sadriddin Muhammad ibn Ibrohim Sheroziy (taxm. 1572-1640) - Eron ilohiyotchisi, faylasuf va sufiy, safaviylar Eronidagi shialikning g‘oyaviy rahnamosi, faylasuflarning Isfahon maktabi peshvosi Mir Domodning eng yaqin shogardlaridan biri. O’zining izdoshlari orasida Sadr al-muta’allihin - "teosoflar rahbari" nomi b-n ham mashhur. Boshlang‘ich ta’limni Sherozda olgan, Isfahonda davom ettirgan, uzoq yillar shayx Bahouddin Amiliy (1621 y. v.e.)ning muridi bo‘lgan: tafsir, shia hadislari, fiqh va b.ni o‘rgangan, so‘ngra mustaqil dars berishga ijozat olgan.
Falsafa ilmida M.S.ga Mir Domod ustozlik qilgan Imomiy ilohiyotchilar uni hikmat va irfonga berilib ketganlikda ayblab, ta’qib etishgani uchun M.S. to‘qqiz (yoki o‘n bir) yil Qum yaqinidagi Kohak qishlog‘ida yashirin hayot kechirgan. M.S. Kohakdan Sherozga qaytib, qokimning taklifiga ko‘ra Sherozdagi katta madrasada mudarrislik qilgan. M.S. Sheroz falsafa maktabiga rahbar bo‘lgan, bu maktab Isfahon maktabi b-n bir qatorda Eronning muhim ilmiy markaziga aylangan. M.S. o‘z muridlaridan to‘rtta shartga so‘zsiz amal qilishni: boylik, dunyo lazzatlari, taqlid, itoatsizlikdan voz kechishni talab qildi. M.S. ilohiyot va falsafaga doir qirqqa yaqin asar yozgan. Ibn Sinoning "ash-Shifo", Suxravardiyning "Hikmat al-ishroq", al-Kuliniy (941 y. v.e.)ning "al-Kafi fi usul ad-din" asarlariga sharhlar, shuningdek, Qur’onga batafsil tafsir yozgan, u mohiyatan ta’vil hisoblanadi. Falsafaga doir "Kitob al-asfar al-arba’a al-akliya" yozgan. Eronda M.S. hayoti va ijodiga qiziqish katta. Uning deyarli barcha asarlari va ularga sharxdar 20-a.da nashr qilingan.

MULHID - arab. xudosiz, ateist, dahriy, kofir so‘zining sinonimi. Islom dinida xudosiz M. deb ataladi.

MUNAVVARQORI Abdurashidxonov (1878 -1931) - ma’rifatparvar, ulamo; Turkistonda jadidchilik harakati asoschilaridan biri. Toshkentning Shayxontohur dahasi Darxon mahallasida tug‘ildi. Uning otasi Abdurashidxon mudarrislik, onasi Xosiyatxon otinlik qilgan. M. Toshkentdagi Yunusxon madrasasida va Buxoro madrasalaridan birida tahsil oldi. So‘ngra Darxon mahallasi masjidida imomlik qildi. U Qur’onni yaxshi qiroat qilgani va diniy bilimlarni puxta o‘zlashtirgani uchun "qori" unvoniga sazovor bo‘ldi. M. ziyoli inson sifatida o‘qish va o‘qitish, madrasa va maktab islohotiga oid ilg‘or fikrlarni ilgari surdi. U jadid maktablarini ochib, u yerda dars berdi. Shunday maktablar uchun darslik va qo‘llanmalar yozdi. "Tajvid" (Qur’onni qoidali o‘qish) kitobi darslik sifatida qo‘llanilgan. M. Turkiston xalq dorilfununini tashkil etish va unda musulmon bo‘limi ochilishiga katta hissa qo‘shgan.
M. "Havoyiji diniya" (1907) risolasida islom huquqi (fiqh)ning ibodat bo‘limiga oid tushunchalarni sharxdab bergan. U bu asarida islom dinining yetuk bilimdoni sifatida namoyon bo‘ldi. Boshqa asarlarida islom dini qoidalari, shariat ahkomlarini yoritishga katta o‘rin ajratgan. 1914 y. Salim Ismoil Ulviyning Qur’on qiroati bo‘yicha saboq beruvchi "Tajvid" qo‘llanmasini o‘zbekchaga o‘garib, Orenburgda nashr ettirdi. M. "Sho‘roi islomiya" tashkilotining asoschilaridan biri bo‘ldi. 1929 y. "Milliy ittihod" tashkiloti a’zolari b-n birgalikda kamoqqa olinib, 1931 y. Moskvada otib tashlandi. M.ning "Havoyiji diniya" asari Toshkentda nashr etilgan (1993).

MUNKAR VA NAKIR - islomiy tasavvurga ko‘ra, o‘lganlarni qabrda dastlabki so‘roq qiluvchi, ulardan yerdaga qilmishlari to‘g‘risida hisobot oluvchi va qilgan gunohlariga qarab jazolovchi farishtalar. M. va N. taqvodor bo‘lgan mayyitlarni to qiyomat bo‘lgunga qadar tinch qo‘yadi, gunohkorlarni esa, aksincha, Alloh qancha xoxlasa, shuncha azoblaydilar. M. va N. nomlari hadislarda eslatiladi, Qur’onda esa, bu farishtalar tilga olinmaydi.

MUNOFIQLAR (arab. - ikkiyuzlama) - islom tarixiga xos tushuncha. Dinni yuzaki qabul qilib, o‘zi esa, avvalgi qabilaviy diniga sig‘inishni davom ettirgan arablarga nisbatan qo‘llanilgan. M. istilohi Kur’onning Makka davriga xos ilk suralarida ko‘p tilga olingan, Madina davrida o‘zini islomni qabul qilgan qilib ko‘rsatib, janglarda musulmonlarga yordam bermagan qabilalar ham M. deb atalgan. Munofiklik Qur’oni karimning ifodasiga ko‘ra, Allohga ishonmaganliklari holda musulmonlarning huzurida o‘zlarini imonli qilib ko‘rsatishdir. Alloh taolo M. haqida Baqara surasining 8-16-oyatlarida bayon qilgan. Shuningdek, Qur’oni karimda M.ning kirdikorlarini bayon qilib bergan alohida sura (63) ham mavjud. Hadisga ko‘ra, "...M.ning uch belgasi bor: gapirganda yolg‘on so‘zlaydi, bergan va’dasiga vafo qilmaydi, omonatga xiyonat qiladi".

MURJI’IYLAR (arab. - kechiktirmoq, muddatni cho‘zmoq) - ilohiyot oqimi tarafdorlari. 7-8-a.larda paydo bo‘lgan. Xalifalikda umaviylar hokimiyatiga qarshi kurash kuchaygan davrlarda ilohiyotda gunohkor va uning taqdiri masalasi muhim o‘rin olgan. Katta gunoh qilganni darhol jazolash tarafdori bo‘lgan xorijiylarga qarshi M. uni kechiktirishni yoqlab chiqqan. Ularning nomi shundan olingan. Siyosiy kurashda xorijiylar umaviylar hokimiyatiga karshi turgan, M. esa, umaviylarni himoya qilgan. Umaviylar inqirozga uchrab, abbosiylar hokimiyatni egallagach (750), bu oqim ta’qib qilingan va yo‘qolib ketgan.

MURID (arab. - ergashuvchi) — ixtiyoriy ravishda izdan boruvchi, shogird. Tasavvufda tariqat murshidlaridan dars oluvchi shogard ma’nosida ishlatiladi. M. shayx, pir, murshid oldida o‘z zimmasiga muayyan majburiyatlar oladi, ular b-n pinhona ishonchli munosabatlar o‘rnatadi va ularning irodasiga bo‘ysunadi. Umuman M. atamasi sufiy va hatto oddiy musulmon ma’nolarini ham anglatadi.

MURIDCHILIK - sufiylikning Shim. Kavkazda yoyilgan shakli. M. sufiylik ta’limotining zohidlik, murshidlik va imomat g‘oyalariga asoslangan. M. 19-a.da o‘ziga xos diniy-siyosiy va harbiy uyushma sifatida tarqalib, G’ozi Muhammad, Hamzat, Shomil kabi imomlar rahbarligida tog‘liklarning Rossiyaga qarshi urushida namoyon bo‘lgan. Imomlar bu urushga diniy tus berib (g‘azovot e’lon qilib), islom dini va shariatga asoslangan teokratik davlat - imomlik tuzishga uringanlar. Lekin, tog‘liklarning olib   borgan   bu   kurashlari muvaffaqiyatsizlikka uchragan.  M. diniy mutaassiblikka asoslangan mafkura sifatida maydonga chiqqan.