NAVOIY, Nizomiddin Mir Alisher (1441 -1501) - ulug‘ o‘zbek shoiri va mutafakkiri, davlat arbobi. Hirotda tug‘ildi. Temuriylar davrida yashab, temuriy shahzodalar b-n birga tarbiyalandi. 4-5 yoshlarida maktabga bordi, Qur’oni karim va hadislar uning dunyoqarashi shakllanishiga ta’sir qildi. N. "yoshlik va yigitlik zamonida doimo darvishlar suhbatining talabgori edi" (Xondamir). Uning hayoti va ijodiy faoliyatida yirik shoir, Hirot naqshbandiylik tariqatining yetakchi vakili Abdurahmon Jomiy b-n uchrashuvi katta iz qoldirdi. Jomiyni ustoz-pir hisoblab, uning tasavvufi tarixi va namoyandalari haqidagi bir necha asarini turkiy tilda qayta yaratdi. 1466-68 y.larda N. Samarqandtsa yashab taniqli fiqhshunos Xoja Fazlulloh Abullaysdan saboq oldi. Shoirning fiqh ilmini sinchiklab o‘rgangani badiiy ijodida ham, ijtimoiy faoliyatida ham asqotdi. N. o‘z umri davomida musulmonlik tartib-qoidalariga, islom ko‘rsatmalariga to‘la amal qildi. Ayni vaqtda payg‘ambarlar, sufiylar, mashoyixlar hayoti, ularning yashash tarzlari xususida ma’lumot beruvchi "Nasoyimul-muhabbat" ("Muhabbat shabbodasi"), "Tarixi anbiyo va hukamo" ("Payg‘ambarlar va hakimlar tarixi") kabi asarlar yaratdi. N.ning "Xamsa" asariga kirgan dostonlarda, devonlarda sufiylar, darvishlar, oriflar xislatlarini ta’riflovchi g‘azallar, muxammaslar, qitalar, boblar bor. N. bu zotlarni Xudo va payg‘ambardan keyin tilga olib,  ularni Alloh b-n insoniyat orasidagi vositachi, ruhiy va ma’naviy olam posbonlari sifatida e’zozlaydi. N. muqaddas kitoblardagi ilohiy fikrlardan o‘z ijodida foydalanib, ularni maxsus risolalar uchun manba sifatida qabul qildi. Chunonchi, "Arbain" ("Qirq hadis"), "Nazmul-javohir"  ("Gavharlar tizimi"), "Mahbubul-qulub" ("Ko‘ngillarning sevgani"), "Munojot",   "Sirojul-muslimin" ("Musulmonlar chirog‘i") kabi kitoblari Kur’oni karim va hadisi shariflar ta’sirida yuzaga keldi. Ularda shariat axkomlari, Alloh sifatlari, islom arkonlari va aqidalari xususida so‘z yuritdi, bu b-n islom ta’limotining ommalashishiga, ravnaq topishiga katta hissa qo‘shdi. N. vazir va hokim lavozimlarida ishlaganida ham, keyin ham badiiy ijod b-n shug‘ullanish barobarida masjid va madrasalar, xonaqoh va rabotlar bunyod etish, ilm-san’at axdlarini tarbiyalash yo‘lida sa’y-harakatlar qildi. Hirotdagi Jome masjidi va uning huzuridagi madrasa, "Xalosiya" xonaqosiga, Astrobod, Mashhad, Marv singari chekka o‘lkalardagi qurilishlarga ham mablag‘larini ayamadi. O’z jamg‘armasidan 4 ta katta madrasa, 25 dan ortiq masjid va xonaqoh, 50 dan ortiq rabot va h.k. kurdirdi. N.ning elga inoyat va marhamati ro‘za oyida, hayit kunlarida ayniqsa beqiyos bo‘lar edi. Shoir "Vaqfiya" asarida bu jarayonni deyarli qonunlashtirib qo‘ygan. Keyingi yillarda N. asarlarini tadqiq qilish va nashr etishda yangi bosqich boshlandi. Uning ijodiga tasavvufning ta’siri, asarlarida sufiylik g‘oyalarining badiiy talqini masalalarini o‘rganishga kirishildi.

NAVRO’Z - Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq xalqlarining kad., an’anaviy Yangi yil bayrami. Tarixiy manbalarda N. katta bayram sifatida Ahomaniylar davridan nishonlab kelinadi. Abulqosim Firdavsiy "Shohnoma' asarida N. bayramining urfga aylanishini qad. pahlaviy kitoblaridagi ma’lumotlarga asoslanib Eron eposining qahramoni shoh Jamshidga bog‘laydi. Markaziy Osiyo, Eron va Afg‘onistonga islom dini tarqalgach, bu o‘lkalarda N.ni bayram qilish avvalgidek tantanali bo‘lmasa-da, ammo butunlay yo‘qolib ham ketmadi. Markaziy Osiyo va Eron xalklari 9-10-a.larda arab xalifaligi asoratidan kutulgach, N.ni bayram qilish yana umumxalq bayramiga aylanib rasmiylashdi. Bayram kuni mahbuslar ham ozod qilingan. Mahmud Koshg‘ariyning "Devonu lug‘otit-turk" asarida ham bahor va N.ga bagishlangan xalq qo‘shiqlaridan namunalar keltirilgan Beruniy "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" asarida hayotiy va diniy bayramlarning kelib chiqishi haqida yozgan. N. bayrami yangi yil birinchi oyi - hamalning birinchi kuni, mil. yil hisobi b-n har yili 21 mart kuni nishonlab kelinadi. N. bayrami bahor oyiga - q. x. ishlarining boshlanishiga to‘g‘ri kelgan. N.ning birinchi va OLTINCHI kunlari nihoyatda tantanali o‘tkazilgan. N. bayrami 80-y.lar o‘rtalarida asossi; ravishda diniy bayram va marosimlar qatorida man qilindi. Keyinroq bu bayram boshqa qadriyatlar qatorida tiklandi. Xoz. N respublikada umumxalq bayramlaridan biri sifatida nishonlanadi va dam olish kuni deb e’lon qilingan.

NAJAF, Mashhad Ali - Irokdagi shahar, Kufadan 10 km g‘arbda, Mesopotamiya vodiysi va sahro chegarasida joylashgan ziyoratgoh, An’anaga binoan Kufa atrofida, hoz. N, joylashgan yerda Ali ibn Abu Tolib (kv) dafn etilgan. Umaviylar hukmronligi davrida qabr o‘rni sir tutilgan, shu tufayli keyinchalik N.dagi turli joylar Ali dafn etilgan yer deb belgilangan. Rivoyatga ko‘ra, sag‘ana xalifa Horun ar-Rashid (786-809)ning ko‘rsatmasiga binoan qurilgan. Ibn Havqalning xabar berishicha, Mosul hokimi, hamdoniylardan bo‘lgan Abul Xayja uning tepasiga katta gumbaz o‘rnatgan, 10-a. oxirida esa, maqbara kurilgan. 11-a. o‘rtasida maqbara sunniylar tomonidan yondirib yuborilgan, lekin tez orada qayta tiklangan. 14-a. boshiga kelib shaharda sufiylar xonaqosi paydo bo‘lgan. 1326 y. N.ga geograf Ibn Battuta kelib uni batafsil ta’riflagan: jumladan u shaharning oltin darvozalari, maqbaraning oltin chiroqtsonlari, hashamatli gilamlari va darpardalarini qayd etgan. O’sha davrdayoq N. Iroqning eng muhim shaharlaridan hisoblangan. Hoz. N. - shialik ilohiyotining yirik markazi, ziyoratgohi. Ayniqsa, ashuro kunlari va hazrati Ali vafot etgan kun nishonlanayotgan vaqtda N. gavjum bo‘ladi.
1964-1978 ylarda bu yerda Erondan quvg‘in qilingan oyatulloh Ruhullo Humayniy yashagan

NAJMIDDIN KUBRO MAQBARASI -Ko‘hna Urganchdagi me’moriy yodgorlik (14-a. 20-30-y.lari). Sufiylikdagi kubraviylik oqimining asoschisi, shoir, olim va shayx Najmiddin Kubro nomi b-n bog‘liq. Maqbara 3 xona (Najmiddin Kubro sag‘anasi joylashgan katta xona, bir necha qabrlari bo‘lgan kichik xona va ziyoratxona)dan iborat. Miyonsaroy va xonalar gumbaz tomli, o‘zaro bir-biri b-n bog‘langan. Bosh tarzi chuqur ravoqli, peshtoqgumbazli, koshinkori naqsh b-n hoshiyalangan, yozuvlarida qurilgan yili saqlangan. Peshtoq yuqorisi muqarnasli sharafa b-n yakunlangan. Peshtoq devorlari va sag‘ana oq, ko‘k, havo rang va jigarrang koshin b-n qoplangan. Yog‘och o‘ymakorligida ishlangan eshigiga islimiy naqsh tushirilgan. Katta xonaning ichki gumbaz osti bag‘ali qalqonsimon, 16 qirrali, 4 burchagi toquravoqli, ganchkori murqarnaslar b-n bezatilgan. Xona o‘rtasidagi sag‘ana o‘ziga xos milliy uslubda ishlangan. Bu keyinchalik Xorazm me’moriy yodgorliklarida namuna sifatida keng qo‘llanilgan. N.K.m.da Xorazm me’morligida musavvir va koshinpazlar tomonidan erishilgan barcha yutukdar namoyon bo‘lgan.

NAJJOR, al-Husayn ibn Muhammad (? -taxm. 845) - mashhur ilohiyotchi; uning izdoshlari o‘zlarini najjoriylar yoki husayniylar deb atashgan. Qum sh.da tug‘ilgan, duradgorchilik qilgan N. munozara qilishga o‘chligi b-n shuhrat qozongan, ayniqsa, Basra mu’taziliylari rahbari an-Nazzom (835/836 yoki 845 y.v.e.) b-n QIZEIN munozara olib borgan va shulardan biri chog‘ida vafot etgan. Shahristotyning fikriga ko‘ra, Rey va uning atrofidagi ko‘pchilik mu’taziliylar N. ta’limotiga amal qilganlar. Ibn an Nadim N.ning 20 ga yaqin asari nomini keltirib o‘tgan. Ba’zi masalalarda u sunniylar b-n, ba’zilarida esa, mu’taziliylar b-n birga bo‘lgan. Xususan, barcha mu’taziliylar kabi u "abadiy ilohiy sifatlar"ni inkor etgan, buning uchun uni sunniy-sifatiylar tanqid qilganlar. Shu b-n birga u mu’taziliylarning inson irodasi erkinligi haqidagi aqidasini rad etgan va sunniy-sifatiylarning Alloh -inson xatti-harakatlarining ijodkori va harakat qilish imkoniyati harakat b-n bir paytda sodir bo‘ladi, degan fikriga qo‘shilgan. Uni jabariy deb ham atashgan, chunki, u dunyoda faqat Alloh xoxdagan narsagana bo‘ladi, deb hisoblagan. Aqoidning xususiy masalalari bo‘yicha najjoriylar ichida o‘zaro ixtilof paydo bo‘lgach, ular ayrim guruxdarga bo‘linib ketishgan, ularning orasida burgusiylar, za’faroniylar va mustadrikiylar mashhur.

NAZAR - mushohadaga asoslangan mulohaza, nazariy qarash. Bu ma’noda fiqxda ra’y va qiyos terminlari ishlatilgan. Kalomda N. deganda, asosan, ma’lumdan noma’lumga eltuvchi muhokama tushunilgan va shu ma’noda unga bahs, fikr, tafakkur, istidlol so‘zlari ma’nodosh bo‘lib xizmat qilgan. Shunga ko‘ra, ularning ilmi ko‘pincha "ilm an-nazar va-l-istidlol" deb nomlangan. Falsafada nazariya va amaliyotning o‘zaro nisbatiga asosan nazariy akl (al-akd an-nazariy) va amaliy akl (al-akl al-amaliy) farkdangan, fanlarni esa, nazariy (ulum nazariya-fizika, matematika, metafizika) va amaliy (ulum amaliya-etika, uy-ro‘zg‘or yuritish, siyosat)ga ajratganlar.

NAZZOM, Abu Ishoq Ibrohim ibn Sayyor (? -835-36 yoki 845) - mu’taziliylarning Basra maktabi mashhur namoyandasi; uning izdoshlari o‘zlarini an-nazzomiya (nazzomiylar) deb atashgan. N.ning asarlari saqlanmagan, uning qarashlari shogirdi al-Johiz asarlarida keltirib o‘tilgan. N.ning fikricha, barcha narsalar bir paytda yaratilgan (jumlatan); jismlar cheksizlikkacha bo‘linadi, shuningdek, harakatdagi jism bir yerdan ikkinchi yerga, o‘rtadagi masofani chetlab sakrashi (tafra) haqida; hissiy qabul qilinadigan sifatlarning jismga egaliga; jismlarning o‘zaro birikishi (mudoxala) haqidagi qarashlari ma’lum. Johizning guvohlik berishicha, N. va uning izdoshlari "itlar va xo‘rozlar ustida olib boriladigan tajribani namoz va Qur’on o‘qishdan..., haj va jihoddan afzal ko‘rishgan", "choryorlar"ni qoralaganlar, mashhur muhaddislar Abu Hurayra va Abdulloh ibn Mas’udlarni soxta hadis aytganlikda ayblaganlar.

NAZR (arab. - so‘z berish, va’da qilish, kuchayish) - islom fiqhida biror savobli ishni bajarishga axd qilish va uni og‘zaki yoki yozma ravishda ifoda etish (mas., falon ishimni bitirsam yoki sogayib ketsam, Alloh yo‘liga bir qo‘y so‘yib, qurbonlik qilaman kabi). Islomda N.ga tashviqot yo‘q. Ammo, N. qilgan odam uni bajarishi shart hisoblanadi. Agar bajarmasa bir vojib amalni tark etgan hisoblanib, or gunohkor bo‘ladi. Keyinchalik xalq o‘rtasida N. so‘zi xayr, sadaqa, ehson qilish ma’nolarida ham ishlatila boshlagan (mas., masjid, mozor yoki tilanchiga N. berish kabi). Islomga ko‘ra, N. imkoni bor kishi uchun vojib. Moddiy yoki jismoniy jihatdan bajarishga qodir bo‘lmagan odam N. qilmasligi lozim.

NAMOZ (fors., arab. - salot) - islom ko‘rsatmalari bo‘yicha bajariladigan maxsus ibodat turi; islomdagi besh rukndan biri. N. musulmonlarga me’roj kechasi (q. Isro va me’roj) farz qilingan birinchi ibodatdir. Bir kecha-kunduzda besh mahal (bomdod, peshin, asr, shom, xufton) N. o‘qish farz hisoblanadi. N. o‘qish "Allohu akbar" deb takbir aytish b-n boshlanib, sano, Qur’on oyatlaridan tilovat qilish, tasbeh va duolar o‘qish, ruku’, sajda, tiz cho‘kib o‘tirish, salom berish kabilar b-n yakunlanadi. N.da bajariladigan barcha amallar birlashtirilib, yozma holda Muhammad Shayboniy (805 y.v.e.) tomonidan qayd etilgunga qadar, N. o‘qish tartibini bir xillikka keltirish ustida o‘tgan 150 yil mobaynida sa’y-harakatlar qilingan. Kur’on oyatlari va hadisi shariflarda N.ning ahamiyati, fazilatlari haqida gapirilib, uni mukammal ado etishga tashviqot qilinadi. N.o‘qish uchun namozxonning badan va kiyimlari hamda o‘qish joyi pok bo‘lishi shart. N. Makkadagi Ka’ba ibodatxonasiga qarab o‘qiladi. Uni o‘qishda maxsus to‘shama -joynamozdan foydalaniladi. N.ni kishi bir o‘zi yoki jamoa bo‘lib o‘qishi mumkin, lekin juma kunidagi juma N.ini masjidda o‘qish tavsiya etiladi. Jamoa bo‘lib N. o‘qiganda namozxonlar qator turadi, ulardan biri (odatda imom, lekin u ishtirok etishi shart  emas) imomlikka o‘tadi. N. paytida gapirish, yeyish, ichish, kulish, dunyo ishi b-n yig‘lash, yo‘talish, turli harakatlar qilish va b. mumkin emas. Kasal va nogaronlar N.ni o‘zlariga kulay holatda o‘qiydilar.
Islomdagi mazhablar ko‘rsatmalarida N. o‘qish qoidalarining bir-biridan fark qiladigan jihatlari bor. O’zbekistonda N. asosan hanafiylik mazhabiga muvofiq o‘qiladi. Mamlakatimizda N. o‘qish uchun barcha qulayliklar mavjud bo‘lgan ikki mingga yaqin masjid faoliyat ko‘rsatmokda.
 

NARIGI DUNYO - oxirat, boqiy dunyo. Diniy aqidaga ko‘ra, bu dunyo foniy, ya’ni qachondir tugaydi va undan keyin qiyomat qoyim bo‘ladi, oxirat-boqiy dunyo boshlanadi. Barcha odamzod qayta tirilib, Alloh huzurida yorug‘ dunyoda qilgan yaxshi-yomon ishlari to‘g‘risida hisobot bergandan so‘ng jannat yoki do‘zaxga mahkum bo‘lishi oxirat ishlaridan deb talqin etiladi. Qur’on va hadislarda oxirat to‘g‘risida juda ko‘p eslatib o‘tiladi. Zero, N.d.da qilmishlaridan hisobot berishiga ishongan odam, albatta, yovuzlikdan qaytib, ezgulikka moyil bo‘ladi. N.d. yoki oxiratni inkor etish islomda shakkoklik hisoblanib, imonidan mahrum bo‘lishiga olib keladi.