NASAFIY, Abu Hafs Najmiddin Umar ibn Muhammad (1069-1142) - tarixchi, faqix, tilshunos, muhaddis, mufassir olim. Uning musulmon qonunshunosligaga doir "Manzumatun Nasafiya fil-xilofiyut" ("Kelishmovchiliklar borasida Nasafiyning nazmiy asari"), "Aqoyid un-Nasafiya" ("Islom aqidalari Nasafiy tazminida"), shariat qonunlari va Qur’oni karim sharhiga doir "Al-yavoqit fil-mavoqit" ("Qulay vaqtlar xususida yoqutlar"), 3 kitobdan iborat (100 bosma taboq hajmida) "Taysir fit-tafsir" ("Tafsir etishdagi qulayliklar"), shuningdek, tasavvufga doir "Risomayi Najmiya" kitobi bizgacha yetib kelgan bo‘lib, ular yetarli tadqiq etilmagan. Musulmon olamida Abu Hafs Nasafiy asarlariga qiziklsh qadimdan katta bo‘lgan. Uning "Manzumatun-Nasafiya" asariga zamondoshi Alovuddin Abulmujohid Muhammad Samarqandiy (vafoti 1157 y.) "Xasrul masoyil va kasrud-daloyil" ("Masalalarning cheklangani va dalillar kasri") deb, nomlangan tafsir bitgan. Sohibqiron Amir Temur davri olimlaridan Sa’duddin Mas’ud ibn Umar Taftazoniy (vafoti 1390) N. asarlariga "Sharhi aqoyid un-Nasafiya" nomli tafsir yozgan. N.ning "Al-Qand fiy zikri ulamoi Samarqand" ["Samarqand ulamolari xotirasiga doir qand(dek shirin kitob)"] nomli asari, asosan, samarqandlik mashhur kishilar hayoti va faoliyati hamda ular rivoyat qilgan hadislarga bag‘ishlangan bo‘lib, unda Movarounnahr tarixi, geogr., toponimikasi hamda Islom tarixiga doir muhim ma’lumotlar mavjud. Asarga kiritilgan mashhur shaxslar tarjimai holi arab alifbosi tartibida joylashtirilgan bo‘lib, uning bizgacha to‘liq yetib kelmagan qo‘lyozma nusxasining "xo"dan "kof" harflarigacha bo‘lgan qismigina saklanib qolgan. Shunday bo‘lsa-da, bu asar mustaqil yurtimiz o‘tmishiga doir bo‘lak manbalarda uchramaydigan ma’lumotlarga ega ekanligi boisidan nihoyatda muhimdir. O’zbekiston Milliy entsiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti N.ning ushbu asarini "Samarqandiya" nomi ostida chop etgan (2001).

NASAFIY, imom Abul Barakot Abdulloh ibn Ahmad ibn Mahmud an-Nasafiy (? - 1310) -   imom,  fiqhshunos,  muhaddis.  Ustozi Muhammad ibn Abdusattor al-Kardariy bo‘lgan. N.  fiqhga doir ko‘plab  asarlar  yozgan. Olimning "Kanz ud-daqoiq" asari ayniqsa, mashhur. Musulmon hukuqshunosligi asoslari, hanafiylik va shofi’iylik mazhablarining o‘ziga xos jihatlari haqidagi bu risola Nasrulloh ibn Muhammad ibn Jammod al-Irdi  Kermoniy tomonidan  fors tiliga tarjima qilingan. N.ning "Madorikat-tanzil" tafsir kitobi ham mashhur. Uni ta’lif etishda imom Zamaxshariyning "Kashshof" tafsiridan istifoda qilgan.  N. tafsiri hoz.gacha ulamolar va ilmi toliblar o‘rtasida shuhrat topib kelmokda va undan islom o‘kuv yurtlarida   qo‘llanma   sifatida foydalanilmoqda.  N.  hayotining so‘nggi yillarida Bag‘dodda mudarrislik qilgan va o‘sha erda vafot etgan.  N.   asarlari O’zRFA Sharqshunoslik  in-tining  qo‘lyozmalar jamg‘armasida saqlanmokda.

NASORO (arab. - nasroniy so‘zining ko‘pligi; masihiylar, xristianlar). Qur’oni karimda Iso payg‘ambarga ergashgan dindorlar shu nom b-n atalgan. Bu so‘zning kelib chiqishiga sabab -   Iso Masih Nosira nomli shaharda tug‘ilgan bo‘lib, uni Nosiriy deb atar edilar. Unga ergashgan kishini esa, nasroniy deb yurita boshlaganlar. N. Iso Masihni ilohiylashtirganlari uchun islom dini nuqtai nazarida shirk axlidan hisoblanadilar. Zero, islomda Alloh taologa hech bir narsani tenglashtirish hatto o‘xshatish mumkin emas. N. esa, Iso payg‘ambarni uchta muqaddas kuch -iloxlardan biri deb e’tiqod qiladi. Shuning uchun ham Qur’oni karimning ko‘pdan-ko‘p oyatlarida N. haqida batafsil to‘xtab o‘tiladi va Muhammad (sav)ni e’tirof etishga da’vat qilinadi.

NASX (arab. - bekor qilish) - Qur’on oyatlaridan ayrimlarining qiroati va yozuvini o‘zgarishsiz saqlagan holda, ularni faqat amaldan qoldirish, tatbiq etmaslik. Shu kabi oyat - "mansux", uni bekor qiluvchi oyat -"nosix" deb ataladi. Islom tarixiga ko‘ra, Kur’on oyatlari yaxlit emas, balki vaqti-vaqti b-n, zarurat va ehtiyojga ko‘ra 23 y. mobaynida nozil qilingan. Bu asnoda shariatning ayrim hukmlari oyat va hadislar ko‘rsatmasi b-n yangilanib turgan. Shuning uchun ba’zi oyatlar mazmuni bir-biriga zid tuyuladi. Bunday vaqtda ulardan qaysi biri keyin nozil qilingan bo‘lsa, o‘shanisi nosix, oldin nozil qilingani esa, mansuxdir. "Baqara" surasining 106-oyatiga yozilgan tafsirlarda N. haqida mufassal ma’lumotlar berilgan.

NAQIB (arab. - boshliq, yetakchi, rais) -o‘zlarini Muhammad (sav) avlodlarvdan deb hisoblaydigan sayid (o‘zbeklar orasida -to‘ra)lar jamoalarining yetakchilari, rahbarlarining lavozimi. N. lavozim sifatida o‘rta asrlarda xalifalar hukmronligi davrlarida vujudga kelgan, hukmdorlar N.lar orqali sayidlar jamoalari b-n muomala qilgan. N.lar xazinadan ta’minlab turilgan. Keyinchalik N.lar sayidlar jamoalari va avlodlarining rahbarlari, ularning hayoti va turmushida yo‘l-yo‘riq ko‘rsatuvchi rahnamolari sifatida ish ko‘rgan. Xorijiy mamlakatlarda Nlar hozir ham bor, ular sayidlar jamoalari hayotini boshqaradi, ular nomidan davlat hokimiyati vakillari b-n muomala qiladi. N.lik lavozimi avloddan-avlodga meros bo‘lib o‘tgan.

NAQSHBANDIYLIK - tasavvuf tariqatlaridan biri. Bahouddin Naqshband asos solgan. N. ta’limotining asosida "ko‘ngil Xudoda bo‘lsin-u, qo‘l ish b-n band bo‘lsin" ("dil ba yoru, dast ba kor") shiori yotadi. Unga ko‘ra, dilni Alloh b-n bog‘lagan hodda kasbu hunar va qo‘l mehnatini aslo tark etmaslik kerak. Faqirona yashash, xayr-ehson hisobiga emas, o‘z mehnati hisobiga hayot kechirish lozim. Bu g‘oya tariqat asoslanadigan o‘n bir qoidada ham o‘z ifodasini topgan. Turonzamin tasavvufida zikr tushishning ikki usuli amalda bo‘lgan. Biri - zikri lisoniy, ikkinchisi - zikri xufiya. N.da zikri xufiya amalda bo‘lib, bunda zikr tushayotgan solik so‘zlarni til b-n talaffuz qilmaydi, ovoz chiqarmaydi, so‘zlar faqat dilda aytiladi. N. o‘zidan oldingi oqimlardan bevosita hayotga yaqinligi b-n ajralib turadi. N. tasavvufdagi ilgarilari amalda bo‘lgan qattiq qoidalarni bir qadar yumshatdi, mo‘‘tadillashtirdi, kundalik turmushga mosladi. Bu esa, N.ning keng aholi qatlamlari ichiga kirib borishini taminladi. N. O’rta Osiyo, O’rta va Yaqin Sharq halklarining ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-madaniy hayotida muhim o‘rin egalladi. Yusuf Hamadoniy, Abdulxoliq Rijduvoniy N. tariqati rivojiga hissa qo‘shdilar. 15-a.da Xoja Ahror bu tariqatning eng yirik rahnamosi bo‘lib maydonga chikdi. Temuriylar davrida mashhur shaxslar N. pirlariga murid bo‘lgan edi. Jomiy, Navoiy, Bobur, Mashrab kabi shoirlar N. tariqatida edilar. Ular o‘z asarlarida N. ta’limotini targ‘ib etdilar. N. O’rta Osiyodan tashqari, Kichik Osiyo, Kavkaz, Kurdiston, Afg‘oniston, Eron, Pokiston, Hindiston, Turkiya va hatgo AQShda keng tarqaldi. Ayrim musulmon mamlakatlarida hozir ham bu tariqat katta mavqega ega.

NE’MATULLOH VALIY, Amir (sayid) Nuriddin Ne’matulloh ibn mir (sayid) Abdulloh (laqabi - Shoh Ne’matulloh Valiy) (1330-1431) - sufiy, shoir; ne’matulloxiylar sufiylik tariqati asoschisi. N.V. sunniy -shofi’iy bo‘lib, o‘z shajarasini shialarning 5-imomi Muhammad al-Boqir orqali (21-bo‘g‘imda) Muhammad (sav)ga yetkazgan. Halabda tug‘ilgan, Iroqda, so‘ngra Makkada - shayx Abdulloh al-Yofe’iy (1298-1367) qo‘lida tahsil olgan, 7 yildan so‘ng uning xalifasi bo‘lgan. Iroq, Misr, Tabriz, Ardabil, Movarounnahrda bo‘lib, turkiy qabilalar orasida islomni faol targ‘ib qilib, uni yoygan. Uzining zohidona turmush tarzi (40, 100 kunlik ro‘za tutish, ma’lum muddat to‘liq sukutga ketishi va b.) b-n xalq orasida shuhrat qozongan. Samarqand va Qarshida bir muddat yashagan. Amir Temurga (1336-1405) uning va’zlari yoqmagan, shundan so‘ng N.V. Hirotga ketib, amir Imodiddin Hamza al-Husayniy al-Hiraviyning qiziga uylangan. Hirotdan u Yazdga, u yerdan Ko‘hbanon muzofoti (Kermon viloyati)ga o‘tgan. Keyingi o‘ttiz yillik umrini Yazd, Sheroz va Kermonda, so‘nggi 25 y.ni esa, Mohon qishlog‘i (Kermon atrofida)da o‘tkazgan. Bu yerda u darvishlar uchun alohida binosi bo‘lgan katta xonaqoh va masjid qurdirgan. Uning maqbarasi hozirgacha ommaviy ziyorat qilish joyi hisoblanadi. N.V. tasavvufga doir 544 ta risola yozganliga ma’lum, shundan 110 ga yaqini bizgacha yetib kelgan. Bundan tashqari u 1541 g‘azalni o‘zida jamlagan katga Devon tuzgan, N.V. ta’limotida arab mistitsizmi (Ahmad ash-Shoziliy va Abu Madyon), Ibn Arabiyning vahdati vujud ta’limoti, Najmiddin Kubro g‘oyalari va xojagon tariqati qarashlari aralash bo‘lgan. Sufiylik tajribasida u al-Junayd va Boyazid al-Bistomiy yo‘lidan borgan. N.V. fikricha, sufiy 6 bosqich (marhala)ni bosib o‘tishi lozim. Bular - faqr, mehr, taslim, vara’, rido va fano bo‘lib, shundan so‘ng sufiy Allohga qo‘shilib ketadi. N.V. hunarmand va dehqonlar mehnatini madh etgan.

NE’MATULLOHIYLAR - shialikdagi sufiylik tariqati tarafdorlari. Shialarning 5-imomi Muhammad al-Boqir avlodidan hisoblangan sayid Ne’matulloh Valiy (1330-1431) asos solgan. U Samarqand, Hirot, Yazd va ko‘proq Kermonda yashagan. Xonaqohi va maqbarasi o‘sha yerda. Sulton Shohruh (hukmronlik davri 1405-1447) N. va ularning piri Ne’matullohni o‘z panohiga olgan. 16-a.da Eronda shialik hukmron mafkuraga aylangach, N. tariqati keng tarqalib, asosan shaharlarning savdo-hunarmand doiralarini o‘ziga jalb qildi. N. siyosiy faolligi, davlatning ichki hayotiga ta’sir ko‘rsatishi b-n boshqa tariqatlardan ajralib turardi. N.ning Hindistonda ham tarafdorlari bo‘lgan. Bu yerdaga N. tariqatiga a’zo bo‘lgan har bir shaxs ismiga Ali shoh qo‘shimchasi qo‘shilishini shart qilib qo‘yganlar, boshqa jihatdan Erondagalardan farq qilinmagan. N. Ali (kv) va tariqat asoschisi Ne’matulloh Valiyga sadoqatli bo‘lishga qasamyod qilib, o‘z zikrlarida Ali (kv) va yashiringan imom-mahdiyni madh etishgan. Tariqat a’zosi bosqich (taslim, zuxd, faqr, rido, mahabba, fano, vafo)dan iborat yo‘l (marhala)ni bosib o‘tishi kerak bo‘lgan. N.dagi qutb lavozimi merosiy bo‘lgan. 19-a. o‘rtalarida ko‘plab guruhlarga bo‘linib ketgan. Uning tarafdorlari Eronda hozir ham bor.

NIZOMIY GANJAVIY Abu Muhammad Ilyos ibn Yusuf (1141-1209) — ulug‘ ozarbayjon shoiri va mutafakkiri. Ganja sh. (Ozarbayjon)da tug‘ilgan. Yeshlik chog‘laridan insonparvarlik, mardlik, o‘zaro yordam shiorlariga amal qiluvchi axiylar jamoasiga kirgan. N.G.ga shuhrat keltirgan "Xamsa" ("Besh doston") asarida (1173-1203 y.lar) shoirning teran diniy-falsafiy qarashlari aks etgan. "Xamsa"ning birinchi qismi "Mahzanul asror" ("Sirlar xazinasi") deb ataladi. Doston Xudoga munojot, Muhammad (sav)ga na’t (maqtov) b-n boshlanadi. Alohida boblarda Xudoi taolo tomonidan insonning yaratilishi, uning jannatdan kuvilish, tavba-tazarrulardan so‘ng poklanishi va aziz zotga aylanishi tasvirlanadi. Muhammad (sav) hayotiga oid boblarda me’roj voqeasi badiiy tarzda yoritiladi. Shuningdek, unda Muso (as), Iso (as) va b. payg‘ambarlar boshidan kechgan ayrim voqealar ifodalanadi. Doston boshdan oxirigacha so‘fiyona ruh b-n sug‘orilgan, tasavvuf ruknlari ibratli masallar, rivoyatlar, ramziy hikoyatlar orqali tavsif qilingan.
Turkiy va forsiy adabiyotlarda N. G.ning bu asariga javoban 40 dan ortiq doston yaratiddi. Jumladan, Alisher Navoiy "Hayratul-abror" dostonini undan ilhomlanib yozgan.

NIKOH, zavoj ("turmush kurish", uylanish; sinonimlari zavoj, urs) - tenghukukli nikoh. Islomda N. tartibi johiliyat davridaga oila-huquqiy munosabatlar asosida shakllangan va islomning dastlabki davrlarida batafsil ishlab chiqilgan. Islomda N. Allohga xush keladigan amallardan sanaladi, unga har bir kishi, hatto jamiyatda teng huquqli bo‘lmaganlar, akli norasolar ham haklidurlar, agarda buni ular uchun xojalari, vasiylari va vositachilar hal etsalar. Musulmon kishi nasoro Vki yahudiy ayol b-n N. tuzishi mumkin, lekin musulmon ayol faqat musulmonga erga tegashi mumkin xolos. N. uchun cheklashlar juda oz, lekin o‘zaro N.dan o‘tayotganlarga bir-birlariga yosh va jamiyatdagi mavqei bo‘yicha mos kelishlariga rioya etishlari tavsiya etiladi. Birinchi N.da kelinning roziligani olish talab qilinmaydi, otasi yoki vasiysi rozi bo‘lsa bas, beva yoki erdan ajrashgan ayol vositachi (vakili) orqali roziligini o‘zi bildiradi. N.dan o‘tayotganlarning o‘zaro qarindosh-urug‘chilik yaqinligi yon tomondagi qarindoshlik bo‘yicha uchinchi darajadan yaqin bo‘lmasligi lozim. Bir avloddan tarqalgan qarindoshlar o‘rtasidagi N. umuman taqikdangan. Tutashgan qarindoshlik ikkinchi darajadan yaqin bo‘lmasligi kerak. O’z kuli yoki cho‘risi b-n N. o‘qitish man etiladi, lekin xojaning cho‘risi b-n birga yashashga ruxsat qilinadi. Begona qullar b-n N.ga ruxsat etiladi, shuningdek, xojalari ruxsati b-n qullar o‘rtasidaga N.ga ham izn berilgan. N.ning birinchi bosqichi - kelishish, unashtirish (xitba) bo‘lib, unda kuyov o‘zi yoki vakili orqali kelinning otasi, vasiysi yoxud ishonchli kishisiga taklifini aytadi. Erning ayolga ajratadigan mulki (mahr) va N. shartnomasi (sig‘a)ga kiruvchi boshqa shartlar xususida ham shu vaqtda kelishib olinadi. Ikkinchi va uchinchi bosqichlar - kelinni kuyov xonadoniga uzatish (zifof) va to‘y tantanalari (urs, valima). Bular oldinma-ketin bo‘lishi ham mumkin, chunki, agarda kelin hali balog‘at yoshiga yetmagan go‘dak bo‘lsa, uni uzatish to 13-15 yoshga to‘lmaguncha kechiktiriladi. Valima vaqtida sig‘a aytiladi va mahr yoki uning bir qismi (sadoq) to‘lanadi. Mana shu barcha bosqichlarda faqat kelinga qilingan sarf-xarajatlarni (mut’a) hisobga olmaganda N. hech qanday oqibatsiz to‘xtatilishi mumkin. So‘nggi bosqich - amalda er-xotin bo‘lish (nikoh), shundan keyin N. amalga oshgan hisoblanadi. N.ning zaruriy shartlariga mahr to‘lash, ayolni boqish va unga uning oilasining mavqeiga qarab muomala qilish, erlik vazifalarini ado etish va farzandlarini boqish kiradi.
Erning teng huqukli N.da bo‘lgan xotinlari, ya’ni ular uchun mahr to‘langan xotinlari to‘rttadan oshmasligi lozim. Shuning uchun erkak to‘rtta xotini ustiga yana xotin olmoqchi bo‘lsa, ulardan bittasi b-n ajralishi kerak. Xotin kishi N.da o‘z xuquqini to‘la saqlab qoladi, unga tegishli mulkka erining hech qanday haq-hukuqi yo‘q va faqat uning roziliga b-ngina eri ishonchli kishi sifatida uning ishlarini yuritishi mumkin. N.ni qanday o‘tkazish quda tomonlarning boy-kambag‘alligaga, ularning jamiyatdaga mavqeiga va mahalliy urf-odatlarga bog‘liq bo‘lgan. Hozirgi vaqtda ko‘pchilik musulmon mamlakatlarda N. o‘qitish nikoh notariusi (ma’zun) tomonidan amalga oshiriladi. Ko‘pgana islom mamlakatlarida garchi bunday N.larning umumiy foizi hech qachon baland bo‘lmasa-da, poligam N.larni cheklashga, hatto umuman man etish yo‘lida sa’y-harakatlar qilinmokda.