SALMON al-FORSIY, Abu Abdulloh Salmon al-Forisiy (? - 658) - sahoba; Rasululloh (sav)ning mavlolaridan. Asli isfahonlik. Din qidirib safarga chiqqan. Majusiy dinidagi otasidan qochgan. Avval nasroniy diniga kirib, bir necha vaqtdan keyin Madinaga borib, islom dinini qabul qilgan. 627 y.dagi Xandak, jangida aynan S. al-F. Muhammad (sav)ga Madina sh. atrofiga xandaq qazishni va unga kamonchilarni joylashtirishni maslahat bergan. Arabistonda ilgari ko‘rilmagan bu yangi taktik usul makkaliklar harbiy kuchining asosiy zarbdor qismini tashkil etgan badaviylar otliq qo‘shinining jangovarlik imkoniyatlarini ancha pasaytirgan. Bu ular uchun kutilmagan hol bo‘lib, sarosimaga solgan, natijada musulmon qo‘shini zafar qozongan. S. al-F. tasavvufning asoschilaridan biri hisoblanadi. Shialar S. al-F.ni Alining sodiq safdoshi sifatida juda qadrlaydilar. Madoin sh. (Iroq)ga hokim bo‘lganda, bo‘yra to‘qib sotib, o‘z mehnati evaziga tirikchilik o‘tkazgan; maoshini muhtojlarga sadaqa qilgan. Rasuli Akram (sav)dan ko‘plab hadislar rivoyat qilgan.

SALOT - bir kunda, muayyan vaqtlarda ko‘rsatilgan tartib va shartlar asosida qilinadigan ibodat. S. 5 ta islom ruknlarining eng muhimidir (yana q. Namoz).

SAMOSIY Xoja Muhammad Boboyi (13-a. oxiri, Romitan tumanidagi Samos qishlog‘i -1340/1354) - xojagon-naqshbandiya tariqatining yirik namoyandasi, buxorolik yetti pirning beshinchisi.
Xoja Ali Romitaniydan tahsil olib, uning vafotidan so‘ng xojagonlik silsilasini boshqargan. "Silsilai sharif"da 14-halqaning piri sifatida keladi. U sayyid Mir Kulol Buxoriyga ta’lim bergan. Baxouddin Naqshband tug‘ilgach, uch kunlik chaqaloqni ma’naviy farzandlikka qabul qilib, shogirdi Mir Kulolga Bahouddin tarbiyasi b-n shug‘ullanishni topshirgan. S. haqida "Maqomati Mir Kulol", "Maqomati Shohi Naqshband", "Nasoyim ul-muhabbat" asarlarida muhim ma’lumotlar bor. Samos qishlog‘ida dafn etilgan. Qabri ustidagi maqbara, atrofdagi masjid va toshquduq mustaqillik yillarida ta’mirlangan.

SAMO’ - 1. "tinglash, quloq solmoq". Hadisshunoslik va arab musulmon adabiyotida hadislar va to‘liq asarlarni tinglovchiga yetkazish usullaridan birini anglatuvchi texnik istiloh. S. quyidagi jarayondan iborat: muhaddis yoddan yoki yozilgan matnga qarab roviylar va isnodga suyangan holda hadisni aytadi, tolib hadisni eshitib, esda saqlab, uni ovoz chiqarib qaytaradi: material to‘g‘ri o‘zlashtirilganiga ishonch hosil qilgan muhadtsis tolibga uni boshqalarga yetkazishga ijozat (ijoza) beradi. Yangi hadisni o‘rganishda bu jarayon qaytarilgan; tolib hadisni yozib olishi ham mumkin bo‘lgan. Asarlar S. usuli b-n qismlarga ajratilgan holda o‘zlashtirilgan. S. o‘zlashtirish, yetkazishning samarali va yaxshi usuli hisoblangan, shuning uchun adabiyotda ko‘pincha unga havola (ishtiboh) kdlinadi. 2. Qo‘shiq, musiqa tinglash; darvishlarning zikr majlislarida gir aylanib, jo‘shib raqs tushishlari. S. ikki xildir: 1) so‘z tinglamoq; S.ning birinchi xilida tasavvufga oid biror so‘z tinglanib, undan ibrat va saboq olinadi, bunda S. poklik va qalb huzuri b-n eshitilmog‘i lozim. 2) kuy tinglamoq; bunda musiqa tinglash ruh ozig‘i sifatida e’tirof etilgan. Shunda ruh yuksak maqomlarga parvoz qiladi, deb hisoblangan.

SAM’ONIY, Abu Sa’d Abdulkarim ibn Muhammad as-Sam’oniy (1113-1167) -muhaddis, tarixchi, adabiyotshunos. Marvda tugilgan. S.ning ajdodlari butun islom olamida mashhur muhaddis, faqixdar bo‘lishgan. Marvdagi mashhur olimlardan saboq olgan. Dastlab sayohatini S. amakisi Ahmad ibn Mansur as-Sam’oniy b-n birga Nishopurga qilgan. So‘ngra Xuroson, Movarounnahr, Iroq, Xijoz, Suriya va Tabariston shaharlari bo‘ylab uzoq safarda bo‘lgan; 8 yil Bag‘dodda yashagan, u yerdan 2 marta Makkaga haj qilgan. Ray, Hamadon, Damashq, Kufa, Basra, Tus, Quddusda bo‘lgan. Sayohati davomida S. olimlar b-n uchrashib, ulardan saboq olgan, o‘z asarlari uchun material to‘plagan. 1143-44 y.da S. Marvga qaytib, al-Amidiya madrasasida dars bergan. Keyingi yillarda u o‘g‘li Abduraxmon b-n O’rta Osiyo shaharlari bo‘ylab sayohat qilgan. S. fiqh, hadis, arab tili tilshunosligi, grammatikasi, adabiyotiga doir 50 dan ziyod asar yozgan. S.ning ayniqsa tarix va geografiyaga doir asarlari qimmatlidir. Uning "Kitob ul- ansob"("Nisbalar kitobi")da Xuroson va Movarounnahrda yashagan yuzlab muhaddislar, mufassirlar, faqixlar haqida noyob ma’lumotlar keltirilgan.

SAM’ONIY, Abul Muzaffar Mansur ibn Muhammad as-Sam’oniy (1035-1096) -mufassir, muhaddis, faqih, qozi, adib. Tarixchi Abu Sa’d Abdulkarim ibn Muhammad as-Sam’oniyning bobosi. Marvda tug‘ilgan. Yoshlikdan hadislarni o‘rgangan va ota-bobolari singari fiqxdagi qodiriya oqimiga mansub bo‘lgan. Uzoq yillar Xuroson, Iroq va Xijoz sh.lari bo‘ylab sayohat qilgan va 1069 - 70 y.da Makkada shofi’iylarga qo‘shilgan. Sayohati davomida 100 dan ortiq eng yirik muhaddislardan 1000 ta eng sara hadislarni to‘plagan. 50 dan ziyod shogardi bo‘lgan. Fiqh, hadis, tilshunoslikka oid 10 ta asar yozgan.

SANAVIYA - dualistlar. Borliqning ikki oliy ibtidosi - yorug‘lik va zulmat, xudo va shayton va b.ni tan oluvchi g‘ayriislomiy ta’limot (zardushtiylar, moniychilar, mazdakiylar, daysoniylar) vakillarining islomda atalishi. Islomning ichida esa, S.ga ba’zan Alloxdan o‘zga qandaydir oliy ibtido borligani da’vo qilgan ta’limot vakillari kiritilgan. Mu’taziliylar Allohni mohiyatidan farkli o‘laroq abadiy sifatlar egasi deb hisoblaganlari uchun sifatiylarni S. qatoriga kiritganlar; qadariylar inson o‘z xatti-harakati "ijodkori" deb ta’lim berganlari uchun mu’taziliylarni S. deb hisoblashgan; falsafa dunyoni abadiy deb hisoblagani uchun S.ga mansub deb qoralangan. Shuningdek, ismoiliylar, xususan qarmatlarni ikki turdagi "yorug‘lik" - "yorqin" (nur sha’sha’ani) va "xira" (nur zulmani) mavjudligi haqida ta’lim berishgani tufayli S. qatoriga qo‘shishgan.

SANUSIY (yoki Snusiy), as-Sayyid (Sidi) Muhammad ibn Ali al-Mujoxiriy al-Hasaniy al-Idrisiy (taxm. 1791-1859) - shim. afrikalik sufiy, sanusiylar tariqati asoschisi. Mostag‘anim sh. (Jazoir) yaqinidagi Turs mavzeida tug‘ilgan. Nufuzli sufiylik tariqati - tijoniya peshvosi Ahmad at-Tijoniy (1815 y. v.e.)ning qarashlari unga katta ta’sir ko‘rsatgan. 1829 y. S. safarga chiqib, mudarrislik qilgan, turli sufiylik tariqatlari zikrlarida qatnashgan, Qohira va Makkada bo‘lib, xidriylar yoki xadiriylar (xidriya, xadiriya) tariqat peshvosi shim. afrikalik sufiy Ahmad ibn Idrisga shogird tushgan. Ustozi molikiy faqixdar quvg‘inidan xalos bo‘lish uchun Makkani tark etib, Jan. Arabistondagi Sobiya sh.ga yashiringanda, S. unga ergashgan. Ahmad ibn Idris vafotidan so‘ng uning izdoshlari ikki tariqat barpo etganlar, ulardan biriga S. bosh bo‘lgan. 1840 (yoki 1843 y.) S. tariqatlar o‘rtasidagi nizo oqibatida Makkani tark etishga majbur bo‘lgan. Kirenaikaga kelib zoviyalar qurdirgan S. sanusiylar tariqati markazi etib Jagbubni tanlagan. Uzoqni ko‘zlovchi siyosiy va mohir tashkilotchilik qobiliyati S.ni mahalliy qabilalar orasida obro‘sini ko‘targan. Jagbubdagi as-S. qabri ustiga hashamatli maqbara qurilgan. U yaqin vaqtlargacha sanusiylarning bosh ziyoratgohi bo‘lib kelgan.
S. ta’limoti asosida ilk islom davridagi "poklik"ga qaytish yotgan, lekin shu b-n birga u sufiylik va undagi avliyolarga e’tiqod qilishni rad etmagan.
S.ning sufiylik qarashlaridaga xarakterli xususiyat payg‘ambar Muhammad (sav)ga sajda qilish bo‘lib, uning fikricha, sanusiylar doimo o‘z ibodatlarini u zotga bag‘ishlashlari (aurod, ahzob), uni belgilangan mikdorda (40 tadan 100 gacha) qaytarishlari kerak bo‘lgan. S. va uning izdoshlari o‘z tariqatlarini "Muhammadiy" (at-tariqa al-muhammadiya) deb atashgan.

SANUSIYLAR - shim. afrikalik sufiylik tariqati tarafdorlari. Sanusiya tariqatiga 1837 y.da Makkada jazoirlik Muhammad ibn Ali Sanusiy asos solgan. Tariqatning markazi Kirenaika (Liviyaning g‘arbiy viloyati) ga ko‘chgandan keyin uning faoliyati kengaydi. S.ning asosiy maskani Jagbubda, keyinchalik Kufra vodiysida bo‘lgan. Sanusiy o‘z targ‘ibotida izchil e’tiqodli ulamolarni ham, Misr va Turkiya diniy islohchilarini ham tanqid qildi, Yevropa ta’sirining tarqalishiga qarshi chiqdi, "ilk islom sofligiga" qaytishga chaqirdi. Sanusiy qarashlarining shakllanishiga vahhobiylar qarashlari hamda sufiylik g‘oyalari katta ta’sir ko‘rsatdi.
S. mustamlakachilikka qarshi kurashda faol ishtirok etdi, ayni vaqtda tariqat rahbarlari ko‘pincha mustamlakachilar b-n ham hamkorlik qilib turdi. Liviya mustaqillikka erishgandan keyin (1951) tariqatning rahbari Muhammad Idris Sanusiy qirollik taxtini egalladi. 1969 y. inqilobida uning hokimiyati ag‘darilgandan keyin S.ning ta’siri bir muncha pasaydi.

SARAXSIY, Abu Hafs Umar ibn Muhammad ash-Sheroziy as-Saraxsiy (1058-1135) -mufassir, muhaddis va faqih. Saraxs viloyatidagi Sheroz qishlog‘ida tug‘ilgan. Marvda yashagan va Abul Muzaffar Sam’oniyning shogirdi bo‘lgan. S. fiqxdaga ixtiloflarga doir Zta asar yozgan. Umrining oxirida kambag‘allarga dars berib, Qur’on tilovati b-n mashg‘ul bo‘lgan. Marvdagi Sijdon qabristoniga dafn etilgan.