SARAXSIY, Abul Abbos Muhammad ibn Abdurrahmon ad-Dog‘uliy as-Saraxsiy (? - 975 yoki 999) - shofi’iylikdagi mashhur muhaddis, imom va faqih. Saraxsda tug‘ilgan. Buxoro va Nishopurda hadislardan ta’lim olgan, Saraxsda va’zlar o‘qigan. Sam’oniyning ma’lumotiga ko‘ra birinchi bo‘lib shofi’iylikni Saraxsda targ‘ib etgan. Irokda bo‘lgan. Movarounnahr va Xurosonda uning 8 shogardi, Iroq va Marvda 3 ta ustozi borligi qayd etilgan. "Al-Mu’jam" hadislar to‘plami muallifi.

SAFAVIYA - sufiy-darvishlik tariqati. 13-a. oxirida Eron Ozarbayjonida paydo bo‘lgan. Asoschisi - shayx Safiy ud-din Ishoq (1252-1334). S. dastlab o‘z tarafdorlarini hukmdor-larning jabr-zulmlaridan himoya qiladigan diniy jamoa sifatida shakllangan. 15-a.da S. rahbarlari Ardabil hukmdorlariga, S. esa ular hokimiyatining tayanchiga aylandi. Qizilboshlar S. shayxlarining harbiy tayanchi bo‘lgan. S. tarafdorlari shialikdan mafkuraviy kurol sifatida foydalangan. 1499 y. Ismoil I (1487-1524) boshchiligida S. tarafdorlarining Oq Qo‘yunli davlatiga qarshi harakatlari g‘alaba qilgandan so‘ng safaviylar davlati (1502-1736 yillar) tashkil topdi, shialik bu davlatning rasmiy dini deb e’lon qilindi. Safaviylar davlati tarkibiga Ozarbayjon, Armanistonning bir qismi, Eron, hozirgi Afg‘oniston (Balx viloyatidan tashqari), Iroq Arabistoni (vaqt-vaqti b-n) va b. kirgan edi. Bu davlat Usmonli turk imperiyasi va o‘zbek xonlari b-n uzluksiz urush olib borgan.

SAFVON al-JUMAHIY, Abu Vahb Safvon ibn Umayya ibn Xalaf ibn Vahba al-Jumahiy al-Qurayshiy al-Makkiy (? - 661) -sahobalardan. Johiliyatda ham, islomda ham kuraysh qabilasining ulug‘laridan edi. Makka fathidan so‘ng islomga kirgan. Yarmuk g‘azotida qatnashgan. Makkada vafot etgan. 13 ta hadis rivoyat qilgan.

SAFIYA bint HUYAY, Safiya bint Huyay ibn Axtab al-Xazrajiyya (? - 670) - Rasululloh (sav)ning xotinlaridan biri. Johiliyat davrida zodagon oilada tarbiya topgan. Madina axlidan bo‘lib, yahudiy diniga kirgan. Yahudiy qabilasidan bo‘lmish Bani Qurayzalik Sallom ibn Mishkami unga uylangan, keyin undan ajralib, Kinona ibn ar-Rabiga turmushga chiqqan. Kinona Haybar jangida halok bo‘lgan. Undan so‘ng Rasululloh uni o‘z nikoxdariga olganlar. 10 ta hadis rivoyat qilgan. Madinada vafot etgan.

SA’D ibn ABU VAQQOS, to‘liq ismi Molik ibn Vahb ibn Abdumanof al-Qurayshiy Zahriy (taxm. 590-674) - sahoba, makkalik ilk musulmonlardan. Asharai Mubashsharadan, Muhammad (sav)ning qo‘riqchilaridan biri. Quraysh qabilasidan, Rasuli Akramning onalari Omina kabi Bani Zahra urug‘idan bo‘lgan. Madinaga ko‘chib borgan muhojirlardan. Rasululohning barcha g‘azovatlarida qatnashib, u kishining hurmatlariga sazovor bo‘lgan. Royat jasur, mard inson, mohir mergan hisoblangan. Uhud jangida Rasuli Akramning yonlarida turib jang qilgan Sa’d mingdan ortiq o‘q otgan. Eronga yuborilgan qo‘shinga lashkarboshi etib tayinlangan. Unga shuhrat keltirgan Qodisiya jangvda (636y.) Rustam boshchiligidaga 40 ming kishilik fors qo‘shinlari yengilgan. So‘ng Madoin (Ktesifon) sh.ni hujum b-n olgan va Sosoniy shoxlarining behisob xazinalarini qo‘lga kiritgan. Ma’lum muddat Eron va Iroq noibi bo‘lgan. Umar (ra) zamonida (638 y.) Kufa sh.ni qurgan. Usmon (ra)ning fojiali o‘limidan so‘ng biror ishga qo‘shilmagan, xalifalikka da’vogarlik qilmagan. Jamal va Siffin janglarida ishtirok etmagan. Muoviya huzuriga chaqirtirilganda bormagan. Madina tashqarisidaga uyida 84 yoshvda vafot etgan. Vasiyatiga binoan, Badr jangida kiygan va 55 y.dan beri asrab kelgani - jundan to‘qilgan bir jubbasi b-n kafanlangan.

SA’Y - Safo va Marva tepaliklari orasida chopish, umra va haj marosimlari shartlaridan biri. S. tavofdan so‘ng bajariladi. S. taxminlarga ko‘ra, Safo va Marva tepaliklarida turgan Isofa va No’ila ma’budlariga sajda qilishning mustaqil marosimi bo‘lgan. Musulmon an’anasida S.ning kelib chiqishi haqida bir necha fikrlar bor. Shulardan biriga ko‘ra, nomi zikr etilgan tepaliklar Odamato va Momohavoning dam olish joylari bo‘lgan ekan, shuning xotirasi sharafiga S. bajo etiladi. Boshqa bir fikrga binoan Ibrohim (as) S.ni bajo etib Allohga ibodat qilish marosimini ado etgan. Uning yo‘liga Iblis turib olgan va Ibrohim (as) qochishga majbur bo‘lgan. Hojar va uning o‘g‘li Ismoil (as)ning azob-uqubatlari haqidagi fikr eng ko‘p tarqalgan. Chanqoqlikdan nobud bo‘layotgan Ismoil (as)ni kutqarish uchun Hojar suv izlab yetti marta Safo va Marva oralig‘ida chopgan.
Tavof qilgach, ziyoratchi Masjid al-Haromdan chiqib chap oyog‘i b-n qadam bosishni boshlab Safo tepaligiga ko‘tariladi, yuzini Ka’baga o‘giradi, Allohga iltijo qilib, o‘ziga shafqat qilishni va balo-qazolardan saqlashni so‘raydi, so‘ngra tepalik etagiga o‘rnatilgan ustun (mil)gacha pastga tushadi, u yerdan Marva etagidagai boshqa bir ustungacha chopadi, shundan keyin shu tepalikka ko‘tariladi. U yerda Ka’baga qarab duo o‘qiydi va Safoga qaytadi. S. yetti marta bajariladi. Agarda ziyoratchi "kichik haj" (umra)ni ado etayotgan bo‘lsa, unda S.dan so‘ng ehrom holatidan chiqadi. Agar umradan so‘ng haj qilinadigan bo‘lsa, ziyoratchi haj tugaguncha ehrom holatida qoladi. S. haj marosimining muhim sharti (rukn al-haj) hisoblanadi, uni bajarish vojibdir. Biroq S.ni bajarmaslik hajni bekor qilmaydi, kafforat uchun kurbonlik qilinsa bas.

SAHIH (arab. ishonchli, to‘g‘ri) - eng ishonchli deb hisoblangan hadis nomi. O’rta asrlarda hadislarni to‘plash b-n shug‘ullangan muhaddislar ularni din nuqtai nazaridan haqiqiy va nohaqiqiylarini ajratish (ya’ni, kodifikatsiya qilish) b-n shug‘ullanib, hadislar asoslangan isnodni tekshirish yo‘li b-n sahih (ishonchli), hasan (yaxshi) va zaif (zaif, kuchsiz)dan iborat uch toifaga bo‘lgan, ulardan sahixlarni to‘plam qilganlar. Shu munosabat b-n ba’zi to‘plamlarning nomi ham S. deb atalgan (mas., "S. i Buxoriy", "S. i Muslim"). S. hadis deb: uning sanadi to oxirgi muhaddisga qadar o‘rtada uzilib qolmagan, sanadning biror tabaqasidagi roviyning ma’naviy nuqsoni bo‘lmagan (kar, soqov, duduq yoki akd zaiflik, yoki yolg‘on gapirib qo‘yishlik kabi illatlar bo‘lmagan), sanadning biror tabaqasida roviy yolg‘izlanib qolmagan va barcha sanaddagi roviylarning ishonchliligi elga mashhur bo‘lgan kishilarning rivoyatiga aytiladi.

"SAHIHI BUXORIY" (asl nomi "al-Jomi’ as-sahih" - "Ishonchli to‘plam") - oltita ishonchli hadis to‘plamidan biri. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy tuzgan. Islom dini tarixiga oid eng mukammal manbalardan hisoblanadi. To‘plamga Muhammad (sav) va uning sahobalari haqidagi hadislardan tashqari islom huquqshunosligi (fiqh), marosimchiligi hamda o‘sha davr tarixi va etnografiyasiga oid hadislar ham kiritilgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, Buxoriy 600 mingga yaqin hadislarni to‘plab, ulardan faqat 7250 tasini "ishonchli" deb hisoblab kitobiga kiritgan. "S. B." keyinchalik musulmonlar orasida katta obro‘ qozongan va musulmon mamlakatlarida ko‘plab nashr etilgan. Toshkentda Imom Buxoriyning "al-Jomi’ as-sahih" asari to‘rt jildda (1-jild - 1991, 2-jild - 1996, 3-jild - 1994, 4-jild - 1992), 2-nashri esa 1997 y.da chop qilindi.

"SAHIHI MUSLIM" - oltita ishonchli hadis to‘plamidan biri, Abul-Husayn Muslim ibn Hajjoj al-Kushayriy an-Naysoburiyning shoh asari. Imom Buxoriyning "Sahih"idan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. To‘plamga muallif o‘zi yig‘ib yod olgan 300 mingta hadisdan 12 mingtasini tanlab kiritgan. Buning uchun u 15 yil umrini sarflagan. Imom Muslim o‘z ishiga o‘zi baho berib: "Mabodo, Yer yuzidagi olimlar 200 yil hadis yozsalar ham shu mening to‘gshamimdagi hadislardan oshirib yoza olmagan bo‘lur edilar" - degan. Shunday bo‘lsa ham ba’zi munaqqid ulamolar to‘plamdagi 132 ta hadisning sahihligida shubha borligani bayon etib tanqid qilganlar. Tanqid qilingan hadislar ichida Imom Buxoriy to‘plamida ham rivoyat etilgan bir xil mazmundaga 32 ta hadis bor. Ibn Hajar al-Asqaloniy bu hadislarni oqlab Imom Buxoriy "Sahihi"ga yozgan sharhida javob aytgan.

"SAHIHI TERMIZIY", "S u n a n i Termiziy"- oltita ishonchli hadis to‘plamidan biri. Abu Iso Muhammad Termiziy yozgan. "Al-jomi’ as-sahih" ("Ishonarli to‘plam"), al-Jomi’ ul-kabir" ("Katta to‘plam") nomlari b-n ham yuritiladi. "S.T." Imom Termiziyning 20 yil davomida o‘zga yurtlarda hadislarni o‘rganib, yig‘ib, so‘ng ustozi va zamondoshi Imom Buxoriy b-n maslahatlashib yig‘gan to‘plamidir. U tartibi eng ixchamligi, takrori eng ozliga b-n ajralib turadi. Unda boshqa hadis kitoblarida uchramaydigan xususiyatlar bor. Chunonchi, har bir bobning hadisi zikr qilingandan keyin, xuddi shu bobga tegishli hadis rivoyat qilganlarning ismlari sanab o‘tiladi; fiqhiy masalalarda faqixlarning fikr-karashlari zikr qilinadi; har bir hadisning ishonarlilik va zaiflik darajasi aniqab beriladi va "sahih" ustiga "hasan" belgasi ("juda sahih", "beshak sahih" ma’nosida) kiritiladi. "S.T." kitobida Imomi A’zam mazhabi jihatlari e’tiborga olingan 6 jildtsan iborat "S.T." 1-jildining o‘zbekcha tarjimasi 1999 y. Toshkentda nashr etildi.