SAHOBALAR (yoxud as-sahoba, sohib -"tarafdor"ning ko‘pligi - ashob) - Muhammad (sav)ning safdoshlari, u zot b-n muloqotda bo‘lgan yoxud g‘azotlarida qatnashgan kishilar; keyinchalik Muhammad (sav)ni loaqal bir marotaba, garchi go‘daklik chog‘ida bo‘lsa ham ko‘rgan barcha kishilar S. deb atala boshlagan. S. Arabistondan tashqaridagi o‘lkalarni fath etishga kirishgan ilk musulmon qo‘shinining o‘zagini va eng sobit qadam, qatiyatli qismini tashkil etgan. S.ning oliy qatlamini muhojirlar va ansorlar tashkil qilgan; ular dastlabki xalifalarni saylashga ta’sir ko‘rsatganlar, ularni noiblik va oliy darajadagi lashkarboshilik mansablariga tayinlashgan. Xalifalikda S.ning imtiyozga ega ekanligi ularga to‘lanadigan katta maoshda (641-y.dan to‘lana boshlangan) ham ko‘ringan: - ularga yiliga 3-5 ming dirham to‘langan, xolbuki jangchilarning asosiy qismi faqat 300 dirhamga yaqin maosh olgan. S. erkaklarning umumiy mikdori Umar I davrida 10 ming kishini tashkil etgan. S.ning islom tarixidagi alohida ahamiyati shundaki, Muhammad (sav) vafot etganlaridan so‘ng, ular Rasululloh (sav)ning ta’limotlarini hammalari bir bo‘lib sakladilar, ularning Payg‘ambar (as) so‘zlari va ishlari haqidaga hikoyalari (hadislar), shuningdek, shaxsiy o‘rnaklari va fikrlari islom axloqiy ta’limoti - sunnaning eng muhim tarkibiy qismini tashkil etdi. S.ga bo‘lgan hurmat, ehtirom keyinchalik ularning qabrlarini e’zozlashga va S.ning fazilatlari haqida asarlar paydo bo‘lishiga olib keldi. Hadislarni to‘plash va isnoddarni tanqidiy tarzda taxdil etish zaruriyati 9-a.da hadis roviylarining tarjimai hollariga oid lug‘atlarni yaratilishiga sabab bo‘ldi, bu lug‘atlarda eng faxrli o‘rinni S. egalladi. Bunday lug‘atlar ichida eng yirigi Ibn Hajar al-Asqaloniy (15-a.)ning "al-Isoba fi tamyiz as-sahoba" lug‘ati Muhammad (sav) b-n aloqador bo‘lganligi qayd etilgan 12 mingdan ziyod shaxs ismlarini qamrab olgan.

SEHR - g‘ayritabiiy kuchlarni bo‘ysundirib, ular yordamida mo‘‘jizalar vujudga keltiruvchi xatti-harakat yoki duolar; afsun, jodu; shar’iy ta’rifi - g‘aroyib ishlarni qilishga qodir bo‘lish uchun malaka hosil qilishni o‘rgatadigan ilm. Qur’onda payg‘ambarlik S.ga qarama-qarshi qo‘yiladi va S. b-n shug‘ullanish gunoh hisoblanadi (20:69-72). Islom yuzaga kelishining dastlabki davrida Muhammad(sav)ning raqiblari uni sehrgar, targ‘ibotini sehrgarlik deb kamsitmoqchi bo‘ddi. Qur’onga ko‘ra, S. Alloh tomonidan Bobilda 2 farishta - Horut va Morutga yuborilgan (2:102). Bu farishtalar odamlarni yo‘ldan ozdirish uchun S.dan foydalangan. Bu b-n haqiqiy bilimni Alloh berishi, S. esa, yolg‘on ekanligi ta’kidlanadi. Sehrgar turli uslublarni ishlatib, kishilarga ta’sir o‘tkazuvchi shaxsdir. Qur’oni karimda S. to‘g‘risida kelgan oyatda erkakni xotindan ajratuvchi ishlarni qilguvchilar ham sehrgar ekanligi aytilgan.
Imom Nasoiy Abu Hurayradan rivoyat qilgan hadisda Payg‘ambar (sav): "Kimki tugun tugab unga dam ursa, sehr qilgan bo‘ladi. Kim sehr qilsa, shirk keltirgan bo‘ladi", deganlar. Qur’onda sehrgarlarning ishi kufr ekanligi aytilgan. Hanafiy ulamolar fikricha, sehrgarning tavbasi qabul qilinmaydi. Uni qatl qilish vojibdir. Uni tavba qilishga chorlab o‘tirilmaydi. Chunki, u jamiyatda fasod tarqatadi. Boshqa fiqhiy mazhablar ham shunga yaqin hukmlarni chiqarganlar. Ba’zi ulamolar, e’tiqodi mustahkam kishilardan ba’zilari odamlardan S.ni qaytarish uchungina uni o‘rganib qo‘ysa joiz, deganlar.

SIDDIQ (arab. — "chin dildan tasdiq etib ishonuvchi") - tasavvufda payg‘ambarlikdan keyin turadigan eng yuqori valiylik martabasi. Bu martaba birinchi bo‘lib, xalifa Abu Bakr (ra)ga nasib bo‘lgan. Umuman siddiqlik martabasiga erishgan valiylar quyidagilardir: 1. Abu Bakr Siddiq. 2. Salmon al-Forisiy. 3. Qosim ibn Muhammad ibn Abu Bakr. 4. Ja’far as-Sodiq. 5. Boyazid Bistomiy. 6. Abulhasan Haraqoniy. 7. Shayx Abulqosim Gurgoniy. 8. Abu Ali Formadiy. 9. Shayx Abu Yusuf Hamadoniy. 10. Abdulholiq G’ijduvoniy. 11. Xoja Orif Revgariy. 12.Xoja Mahmud Anjirfag‘naviy. 13. Xoja Azizon Romitaniy. 14. Xoja Muhammad Boboyi Samosiy. 15. Sayyid Amir Kulol. 16. Bahouddin Naqshband. 17. Mavlono Ya’kub Charxiy. 18. Xoja Ahror. 19. Muhammad Qoziy.

SIYRA (arab. - hayot yo‘li, tarjimai hol) -Muhammad(sav) hayot yo‘lini bayon qilishga bag‘ishlangan, ilk islom davrida vujudga kelgan diniy-tarixiy asarlarning umumiy nomi. Dastlab Slar ko‘p bo‘lgan, ularning anchasi yo‘qolib ketgan. Ulardan Voqidiy (747-823)ning "Kitob al-mag‘oziy" ("Harbiy yurishlar kitobi") va avvalgi S.larni umumlashtirgan Ibn Ishoq va Ibn Hishomning "Siyrat Rasul Alloh" ("Alloh elchisining hayot yo‘li") asarlari bizgacha yetib kelgan. S.lar ilk islom tarixini tadqiq qilishda asosiy manba hisoblanadi.

SILSILA (arab. - zanjir, halqa) -tasavvufda tariqat mashoyixlarining ikki xil nisbiy bog‘lanishlari: 1) har bir shayx o‘z piri (shayxi, murshidi)ning ustozi, ustozining ustozi va ular ajdodlarini birma-bir to Muhammad(sav)ga qadar nomma-nom bayon qilishi; 2) har bir shayx o‘z ota-bobolari (etti pushti) kimlar bo‘lgani va qaysi mashhur zotga borib taqalishini isbotlab beradigan shajara. S. pir va murid o‘rtasidagi barqaror munosabatga asoslanib, 12-a. oxiri va 13-a. o‘rtalarida sufiylik tariqatlarining tashkiliy tuzilishi rivojlanishi b-n mustahkamlandi. Hadislardagi isnod tizimi ham S.ga bevosita ta’sir o‘tkazgan.

SIROT (arab. - yo‘l) - islom manbalarida Sirotul Mustaqim - qiyomat kuni jahannam uzra tortilgan qilko‘prik; fors va turkiyzabon xalklarda Pulsirot ("Sirot ko‘prigi") deb yuritiladi. Diniy manbalarga ko‘ra, jannatga eltuvchi yagona yo‘l mazkur ("soch tolasidan yupqa, shamshirdan o‘tkir") Pulsirot bo‘lib har bir banda undan yurib o‘tishga majbur etiladi. Ba’zilar chaqmoq uchqunidek tez, ba’zilar uchkur otdek, ba’zilar sekinroq o‘tsa, ba’zilar qulab jahannamga ravona bo‘ladi.

SIFAT - ilk marta mutaziliylar tomonidan "ilohiy atributlar" (sifatlarni) anglatish uchun qo‘llanilgan termin. Kalom rivojlanishining dastlabki bosqichlarida S.ning ekvivalenti bo‘lib, ma’oniy ("ahamiyatlar", "ma’nolar", "g‘oyalar") termini xizmat qilgan. Ba’zi mutakallimlar (Jubba’iy, Boqilloniy, Juvayniy va Faxridtsin ar-Roziy) S. termini o‘rniga ahvol ("holatlar") terminini ishlatishgan, shu tufayli ularni ashob al-ahvol ("holat tarafdorlari") deb atashgan.

SIFATIYLAR, as-Sifatiya - "ilohiy sifatlar" (sifat Alloh yoki as-sifat)ni e’tirof etuvchilarning umumiy nomi. "As-Sifat" terminini bu ma’noda dastlab mu’taziliylar "nu’ut" termini o‘rniga muomalaga kiritganlar. Mu’taziliylar Allohning sifatlari va mohiyati haqidagi masalani musulmon ilohiyotining bosh aqidasiga aylantirganlar. Allohning yagonaligidan kelib chiqqan holda mu’taziliylar "ilohiy sifatlar"ni mustaqil mavjudligini inkor etganlar, ular faqat Uning mohiyatining oddiy ko‘rinishi xolos, mohiyati b-n bu xususiyatlar bo‘linmas yaxlitlikni tashkil qiladi, deb hisoblaganlar. S.dan ba’zilari "ilohiy sifatlar"ni maxluklar sifati b-n tenglashtirgan, shuning uchun ularni mushabbihiylar (inson qiyofasiga o‘xshatuvchilar) deb atashgan. Boshqa birlari "ilohiy sifatlar"ni g‘oya, "ilohiy substantsiya"da mavjud bo‘lgan moddiy bo‘lmagan reallik deb hisoblashgan.

SIFFIN JANGI - Yuqori Mesopotamiyada, Frot daryosining o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan Siffin mavzesida xalifa Ali (kv) qo‘shini b-n Shom (Suriya) hokimi Muoviya qo‘shini o‘rtasida sodir bo‘lgan jang (657 y. yozi). To‘qnashuvga 656 y. uchinchi xalifa Usmon (ra) o‘ldirilishi munosabati b-n Ali (kv) va Muoviya tarafdorlari o‘rtasidagi keskin qarama-qarshiliklar sabab bo‘lgan. Marhum xalifaning yaqin qarindoshi bo‘lgan Muoviya xalifalik taxtini egallagan Ali (kv)dan aybdor jinoyatchilarni topshirishni talab qilgan. Muoviyaning janjalni hakamlik sudi yordamida tinch yo‘l b-n hal qilish haqidagi taklifini Ali (kv) qabul qilishi b-n jang to‘xtatilgan. Sudda Muoviya vakili Ali (kv)ning taxtdan voz kechishiga roziligani olishga erishgan. Ali (kv) qo‘shinining bir qismi uni g‘alabani qo‘ldan boy berganlikda ayblab, qo‘shinni tark etgan. Bu guruh xorijiylar harakatini boshlab bergan.

SOBI’IYLAR (yoki as-Sobi’a), as-Sobi’un - ahl ul-kitob va ahl uz-zimma kategoriyalaridan biri, dindorlar b-n majusiylar orasidagi mavqeni egallagan va shu tufayli musulmon jamoasining "homiyliga"dan foydalangan diniy jamoa. Qur’onda S. yahudiylar va xristianlar qatorida qayd etilib kelgan, ular Allohga va Qiyomat kuniga ishonganlari uchun Allohning marhamatiga erishib majusiylardan ajratilganlar (2:62/59; 5:69/73; 22:17). Xalifalik vujudga kelgach, Shim. Mesopotamiyadagi Harron diniy jamoasini S. deb atashgan (8-11-a.lar). Harron S.lari gnostik ta’limotlar ta’siri b-n qad. Mesopotamiyaning osmon sayyoralariga sajda qilishni sakdab qolganlar. Ular musulmon dunyosiga johiliyat davridagi Mesopotamiya madaniy merosining ko‘p jihatlarini, jumladan tibbiyot va alkimyo sohasidagi ko‘pgana bilimlarni yetkazganlar. 9-10-a.larda Xarron S.i Bag‘dodda paydo bo‘lib, xalifa saroyida muhim rol o‘ynay boshlagan, ularning ko‘pchiligi kotib, tarjimon, tabiblik b-n shug‘ullanishgan. Ular orasvdan mashhur faylasuflar (Sobit ibn Qurra), tarixchilar (Ibrohim va Hilol as-Sabi) chiqqan. 11-a.da bu S. alohida jamoa sifatida barham topgan. Hozirgi vaqtda S. nomi faqat Jan. Iroqdagi mandeylar jamoasiga nisbatangina qo‘llaniladi.