SULAMIY, Abu Abdurahmon Muhammad ibn Husayn (937 yoki 942-1021) - Xuroson sufiylik maktabining yirik vakili, ko‘plab asarlar muallifi. Nishopurda tug‘ilgan. S. xirqani otasidan olgan, lekin uni sufiy bo‘lib shakllanishida bobosi Ismoil ibn Nujayd - mu’tadil malomatiy katta ta’sir ko‘rsatgan. Hadislar va fiqhni u as-Sibaiy, al-Asamm, ad-Daraquniy va b.dan o‘rgangan. S. ko‘p sayohat qilgan, jumladan Iroq, Suriya, Hijoz va xalifalikning sharqiy viloyatlarida bo‘lgan. Uzoq vaqt Bag‘dodda yashagan. Nishopurga qaytib kelib, o‘zining katta uyini kutubxonaga aylantirgan va uni sufiylar ixtiyoriga topshirgan. S. vafotidan keyin ham sufiylar undan foydalanishni davom ettirganlar. S. asos solgan sufiylar dargohi (duvayra sufiya) uning nomi b-n atalgan. S. 100 dan ziyod asar yozgan, shundan 30 ga yaqini saqlanib qolgan. Eng mashhurlari - "Tabaqot as-sufiya" 9-10-a.lardagi sufiylar haqida qimmatli manba sanaladi. S. ko‘plab shogarddar qoldirgan, ularning orasida uning ishini davom ettirgan al-Kushayriy va xurosonlik mashhur tarixchi olim al-Bayhaqiylarni ko‘rsatish mumkin.

SULUK (arab. - yo‘l) - solikning tariqat yo‘lini o‘tish jarayoni. Ilohiy ma’rifatni egallashga bel bog‘lagan muridning ruhiy-axloqiy kamolotga erishish yo‘li.

SULH (arab. - yarashish, kelishuv) -musulmonlar b-n fath etilgan viloyatlar aholisi o‘rtasida tuziladigan tinchlik bitimi; shahar b-n tuzilgan bitim shartlari butun mamlakat yoki shaharga tobe viloyatga taallukdi bo‘lgan. Bitimni musulmon lashkarboshi va bir necha guvoh, mahalliy aholi nomidan - hokim, shahar komendanti, yepiskop yoki o‘sha paytda shaharni boshqarayotgan boshqa shaxslar imzolashgan. S.ga ko‘ra, aholining hayoti va mol-mulki daxlsizligi, cherkovlar va shahar devorlari sakdab qolinishi kafolatlangan, buning evaziga aholi jizya yoki xiroj to‘lashi, harbiy harakatlarda musulmonlarga yordam ko‘rsatishi, tunash uchun joy berishi va uch kunlik oziq-ovqat b-n ta’minlashi lozim bo‘lgan. Har bir viloyatdan olinadigan soliq turlicha bo‘lgan. Qutayba ibn Muslimning Samarqand b-n tuzgan bitimi (712 y.)da S. shartlari batafsil sanab o‘tilgan.

"SUNANI ABU DOVUD" - oltita ishonchli hadis to‘plamidan biri. Muhaddis Sulaymon ibn al-Ash’as ibn Ishoq ibn Bashir ibn Shaddod ibn Amr Abu Dovud al-Azdiy as-Sijistoniyning shoh asari. Ungacha hadis to‘plamlari "al-Jomi’" yoki "al-Musnad" deb nomlangan bo‘lsa, u o‘z to‘plamini "as-Sunan" deb atadi va unga sunnati saniyya va shar’iy ahkomlarni mavzular bo‘yicha boblarga bo‘lib yozib chikdi.
"Sunan"da 4800 ta hadis rivoyat qilingan. To‘plam 35 fasl, 1871 bobdan iborat. Unga uchta olim tomonidan uch xil sharh ham bitilgan.

"SUNANI DORIMIY" - to‘qqizta ishonchli hadis to‘plamlaridan biri. Abu Muhammad Abdulloh ibn Abdurahmon ad-Dorimiy as-Samarqandiyning shoh asari. "Sunan"ning 2 jildtsan iborat nashri 1996 y. Bayrutda chop etilgan. Uning 1-jildi Imom ad-Dorimiyning tarjimai holi, nasabi, ustoz va shogardlari, asarlari, olimlarning u haqda aytgan so‘zlaridan iborat. Asarning asosiy qismi muqadtsima va 23 kitobdan (ular o‘z navbatida 1263 ta boblardan) tashkil topgan. "Sunan"da jami 3503 hadis rivoyat qilingan. "S.D."ni ba’zi olimlar 6 ishonchli hadis to‘plamiga (Ibn Mojaning "Sunan"i o‘rniga) kiritishni taklif etganlar.

"SUNANI ibn MOJA" - oltita ishonchli hadis to‘plamidan biri. Abu Abdulloh Muhammad ibn Yazid Ibn Moja al-Qazviniyning shoh asari. Asar 32 fasl, 1500 bobdan iborat. Ibn Moja o‘z to‘plamini fiqhiy masalalarga xos mavzularga bo‘lib chiqqan. "Sunan"dan jami 4000 ta hadis joy olgan. Ulamolar ushbu "Sunan"ni mashhur olti ishonchli hadislar to‘plamlari qatoriga qo‘shish yoki qo‘shmaslik masalasida uzoq tortishganlar. Zero, ularning oltinchisi sifatida Imom Dorimiy to‘plamini kiritish tarafdorlari ham talaygana edi. Nihoyat, Ibn Mojaning "Sunan"i oltinchi o‘rinda ishonchli to‘plamlar safiga kiritildi.

"SUNANI NASOIY" - oltita ishonchli hadis to‘plamidan biri, Abu Abdurahmon Ahmad ibn Aliy ibn Shuayb al-Xurosoniy an-Nasoiyning shoh asari. Nasoiy birinchi bo‘lib "as-Sunan al-kubro", ya’ni, katta hadislar to‘plamini yozgan. So‘ngra Ramla amirining iltimosiga binoan uni qisqartirib, eng ishonchli hadislarni qoldirib, unga "as-Sunan as-Sug‘ro" - kichik to‘plam yoki "al-Mujtabo", ya’ni tanlangan hadislar to‘plami deb nom qo‘ygan. Ulamolar fikricha, "Sunan" nomi b-n yozilgan barcha hadis to‘plamlaridagi hadislarning hammasi sahih emas, balki ularda zaif hadislar ham mavjud. "Sunan"ga Imom Jaloludtsin Suyutiy, shayx Abul-Hasan Muhammad al-Hanafiy as-Sindiy va Shayx Sirojiddin Umar ash-Shofi’iy sharh bitgan.

SUNNA, sunnat (arab. - odat, an’ana, xatti-harakat tarzi) - islomda musulmonlar uchun ibrat hisoblangan Muhammad (sav)ning so‘zlari, amallari va xatti-harakatlari. S. muhadtsislar istilohida, quyidagicha ta’rif qilinadi:
"Payg‘ambar (sav)dan asar bo‘lib qolgan gap, ish, taqrir, xalqiy (tana tuzilishi), axloqiy sifatlar va tarjimai holga tegishli ma’lumotlar "Sunnat" deyiladi.
1.   "Gap" - bunga Payg‘ambar (sav)ning turli holat va munosabatlarda gapirgan gaplari kiradi. Buni "qavliy (gap) sunnat"  deyiladi.
2.   "Ish" - Payg‘ambar (sav)ning qilgan ish-amallaridir. Misol uchun tahorat qilish, namoz o‘qish, haj qilish va b. Buni, "amaliy (ish) sunnat" deyiladi.
3.   "Taqrir" - bir narsaga iqror bo‘lish, uning to‘g‘riligini   tasdiqlash   -   ma’qullash ma’nosini anglatadi. S.dagi taqrir esa, Payg‘ambar  (sav)ning sahobai  kiromlar tomonidan sodir bo‘lgan ba’zi narsalarni ma’qullashlaridan iboratdir. Ma’qullash, gap b-n ma’qul, deb aytish yoki inkor qilmay, indamay qo‘yish b-n ham bo‘ladi. Buni "taqririy sunnat"-deyiladi.
4.   "Xalqiy" - tana tuzilishidagi sifatlar. Payg‘ambar (sav)ni ko‘rgan kishilar u zotning bo‘y-bastlari, tana tuzilishlari, sochlari, ko‘zlari va b. a’zolarini batafsil vasf qilib berganlar. Bu ma’lumotlar ham rivoyat bo‘lib muhaddislarga, ular orqali islom ummatiga etib kelgan.  Mas.,  Imom Termiziyning "Shamoili Muhammadiyya" asari, aynan shu masalaga bag‘ishlangan alohida kitobdir. 5.   "Xulqiy-axloqiy sifatlar".  Sahobai kiromlar Payg‘ambar (sav)ning sabrlari, hilmlari, shijoatlari, saxiyliklari kabi barcha axloqiy fazilatlarini ham rivoyat qilib qoldirganlar. Bu hakdagi ma’lumotlar ham S.ga kiradi.
6.   "Tarjimai hol". Payg‘ambar (sav)ning muborak hayotlari. Bu bobga tegashli rivoyatlar to‘plamini "Siyrat" ham deyiladi. Muhaddis ulamolar ushbu olti bandga tegashli har bir ma’lumotni atroflicha, chukur o‘rganib, so‘ngra o‘z kitoblariga kiritganlar.  S. islom uchun, musulmonlar uchun o‘ta muhim manbadir. S.  islom  shariatida  Qur’oni  karimdan keyingi ikkinchi masdar-manba  ekanligini Alloh taolo va Uning Rasuli Payg‘ambar (sav) aytgandir. Bu - musulmonlarning asrlar osha amal qilib kelayotgan ishi.  Bu — sog‘lom aql va tafakkur taqozosi. S. - hadis ma’nosi Allohdan, lafzi Payg‘ambardan bo‘lgan vahiydir. Dinu diyonat, shariat va b. ma’nolarda Payg‘ambarimiz o‘z shaxsiy fikrlarini emas, Allohning vahiysini o‘z iboralari b-n takdim etganlar. S. Qur’oni karim b-n chambarchas bog‘likdir. Shuningdek, S.ning tarixi Qur’oni karim va islom tarixi b-n birdir. S. 7-a. o‘rtalarida yig‘ila boshlangan. Bir yarim-ikki asr davomida hadislar juda ko‘payib ketgan. Hadisshunoslikning "oltin asri" - 9-a.ga kelib bular tartibga solingan va din, axloq, fiqhning muqaddas manbaiga aylangan. Bulardan Buxoriy (810-870) va Muslim (817-875) to‘plamlari eng obro‘li hisoblanadi. S.da tarixiy asosga ega bo‘lmagan ayrim rivoyatlar mavjudligi b-n birga, arab xalifaliganing dastlabki ikki asrida islom dinining tadrijiy taraqqiyoti va turli ijtimoiy qatlamlarning axvolini ko‘rsatadigan tarixiy ma’lumotlar ham o‘z ifodasini topgan.

SUNNIYLIK (sunna so‘zidan) - q. Ahli sunna val jamoa.

SURA (arab. - tizma, qator, qo‘rg‘on, manzil va sharaf ma’nosida) - faqat Qur’onga. xos tushuncha, uning bo‘limlari S. deyiladi, uni shartli ravishda bob b-n taqqoslash mumkin. Ulamolar istilohida esa, S. - Qur’on oyatlarining boshlanish va tugashi belgilangan mustaqil toifasidir. Boshqacha qilib aytganda, Qur’on oyatlarining qo‘rg‘on ila o‘ralgandek bir toifasiga S., deyiladi. Qur’on S.lardan iboratdir, S. Qur’onning bir bo‘laga bo‘lib, uch yoki undan ko‘p oyatni o‘z ichiga oladi.
Qur’onda 114 ta S. bo‘lib, ulardan har birining o‘z nomi bor. Ba’zi Slarning ismi S.ning avvalidagi so‘zdan olingan. Ba’zilariniki esa, o‘sha S.da zikri ko‘proq kelgan narsalarning nomiga qo‘yilgan. Qur’oni karimdagi eng qisqa S. Kavsar S.si bo‘lib, uch oyatdan, eng uzun S. Baqara S.si bo‘lib, 286 oyatdan iboratdir. Qur’on S.lari ikki qismga bo‘linadi: 1. Hijratdan oldin tushgan S.lar - "Makka S.lari" (Makkada tushgan) deyiladi. 2. Hijratdan keyin tushgan S.lar - "Madina S.lari" (Madinada tushgan) deyiladi.