ABBOSIYLAR - arab xalifalari sulolasi (750-1258), Muhammad (sav) ning amakilari Abbos avlodlari. Abu Muslim qo‘zg‘oloni natijasida hokimiyat tepasiga kelgan. Dastlabki poytaxti - Kufa sh. "Saffoh" ("Xunrez") laqabi b-n mashhur bo‘lgan Abul Abbos Abdulloh sulolaning birinchi xalifasi edi. Ikkinchi xalifa Saffohning ukasi Abu Ja’far Mansur (754-775) Bag‘dod sh.ga asos solib, poytaxtni shu yerga ko‘chirdi. A. hukmronligining dastlabki davrida mulkchilik munosabatlari o‘sib, savdo-sotiq rivojlandi. Bag‘dod Sharqning yirik savdo markaziga aylandi, ilm-fan ravnaq topib, falsafa, matematika, tabiiyot va b. fanlarga oid ko‘plab asarlar yaratildi. Andalusiya (Ispaniya) dan tashqari butun musulmon mamlakatlari - Mag‘rib, Hindiston, Movarounnahr A. qo‘li ostiga o‘tdi. Bular xalifalikning iqtisodiy negizini, siyosiy va harbiy qudratini mustahkamladi. Ayniqsa Horun ar-Rashid va uning o‘g‘li Ma’mun zamoni A. sulolasining gullagan davri edi. 9-a.ning ikkinchi yarmidan boshlab A. xalifaligi zaiflasha boshladi, Afrikada ag‘labiylar, Misrda tuluniylar, Xuroson va Movarounnahrda somoniylar A. xalifaligidan ajrab chiqdilar. 10-a.ning boshiga kelib faqat Bag‘dod va uning atroflaridagina siyosiy hokimiyat A. qo‘lida qoldi. Harbiy kuchlar turk sarkardalari qo‘liga o‘tib ketdi. Ular xoxlagan vaqtlarida xalifalarni almashtira olar edilar. 10-a. o‘rtalariga kelib A. siyosiy hokimiyatni tamoman qo‘ldan boy berib, musulmonlarning diniy xalifasi (payg‘ambar o‘rinbosari)gina bo‘lib qoldilar. Erondagi buvayhiylar (945 y.) Bag‘dodni o‘z qo‘liga oldi, lekin ular A.ning mavqei b-n hisoblashar edi. Bag‘dod saljuqiy-sunniylar tomonidan bosib olingandan keyin A. siyosiy hukmronligi qisman tiklandi va dinning mavqei mustahkamlandi. 1258 y. mo‘g‘ullar Bagdodni vayron qilib, A.ni tamoman tor-mor keltirdi. Mo‘g‘ul xoni Huloku buyrug‘i b-n Abbosiy xalifalarning so‘nggisi -Musta’sim qatl etildi. A. sulolasining qolgan vakillari esa Misrga qochdi. Mamluk sultonlari davrida (turklar 1517 y. Misrni olgunga qadar) A. Qohirada muqaddas kishilar sifatida yashab keldilar. 1261 y. mamluk sultoni Beybars A.dan biri al-Mustansirni xalifa deb e’lon qildi. 1517 y. A.ning avlodi Mutavakkil III Istanbulga keltirilib, u diniy rahnamolik huquqini turk sultonlariga topshirgan. A. dan 37 kishi xalifa bo‘lgan. Ular quyidagilar:
                     hijriy milodiy
1. Saffoh               132    750
2. Mansur              136    754
3. Maadiy              158     775
4. Hodiy          169      785
5. Horun ar-Rashid  170    786
6. Amin          193      809
7. Ma’mun            198    813
8. Mutasim            218    833
9. Vosiq         227      842
10. Mutavakkil          232     847
11. Muntasir           247    861
12. Musta’in           248    862
13. Mu’tazz           252    866
14. Muhtadiy          255      869
15. Mu’tamid          256    870
16. Mu’tazid           279    892
17. Muktafiy           289    902
18. Muqtadir          295    908
19. Qohir            320     932
20. Roziy            322     934
21. Muttaqiy           329    940
22. Mustakfiy          333    944
23. Mute’           334    946
24. Toi’        363      974
25. Qodir           381    991
26. Qoim          422      1031
27. Muqtadiy        467      1075
28. Mustazhir        487      1094
29. Mustarshid       512        1118
30. Rashid         529    1135
31. Muqtafiy        530    1136
32. Mustanjid       555          1160
33. Mustazi’        566    1170
34. Nosir          575    1180
35. Zohir         622    1225
36. Mustansir     623       1226
37. Musta’sim      640-656    1242-1258

ABD (arab. - qul, banda) - keng ma’noda "qul" tushunchasi; shuningdek, majoziy ma’noda aksariyat musulmonlar ismining tarkibiy qismi (mas., Abdurahmon, Abdurahim va b.). Allohning quli, bandasi ma’nosini bildiradi. Qur’onda Alloh b-n inson o‘rtasidaga munosabat xoja b-n kul o‘rtasidagi munosabatga o‘xshatilgan. Bunga binoan Alloh insonlarga qanchalik g‘amxo‘r bo‘lsa, xojalar ham qullariga shunday g‘amxo‘r bo‘lmoqliklari lozim. O’z ixtiyori b-n qulni ozod qilish solih amallardan sanalib, u yetim yoki kambag‘alni ocharchilik paytida yedirib-ichirganida olgan savobidek savobga erishadi. Xoja ichgan qasamini buzsa yoxud ataylab emas, bexosdan biror-bir musulmonni o‘ldirsa, o‘ziga xos xun to‘lash shakli sifatida qul ozod qiladi. Ozod qilinganlik yozma ravishda qayd etiladi. Muhammad (sav)ning yigirmatacha (ismlari ma’lum) qullari bo‘lib, u zot ularni turli vaqtlarda ozod etganlar; payg‘ambar (sav)ning ikki ayollari qul-cho‘rilardan bo‘lishgan, ozod ayollaridan farqli suratda ularga mahr berilmagan. Musulmon huquqi barcha musulmonlarni erkin, ozod deb bilib, ularni musulmon davlatlarida qul qilinishi, jumladan qarzi evaziga qulga aylantirilishi mumkin emas deb hisoblaydi. Shunga binoan topib olingan go‘dak, hanafiylik ta’limotiga ko‘ra, musulmonlar yashaydigan yurtdan topilgan bo‘lsa, musulmon va erkin hisoblanadi. Kimda-kim dalillarsiz uni qul deb da’vo qilsa, u qabul qilinmaydi. Biroq qulning islom diniga kirishi, uning o‘z-o‘zidan erkin, ozod bo‘lganini bildirmaydi. Qonun merosxo‘rlarning manfaatidan kelib chiqqan holda, vasiyatnomada qullarni, 1/3 qismidan ortig‘ini ozod etilishiga ruxsat etmagan. Cho‘ri b-n turmush kurish - unga egalik qilishning shakllaridan biri. Agar tug‘ilgan farzand xojadan bo‘lsa (xoja uni o‘ziniki deb tan olsa) cho‘ri umm valad ("go‘dak onasi")ga aylanadi va ayrim imtiyozlarga ega bo‘ladi. Agar xojaning ozod xotini bo‘lmasa u cho‘riga uylanishi mumkin bo‘lgan, cho‘ri esa, ozod ayolga nisbatan yarim huquqqa ega bo‘la olgan. Uning farzandlari erkin hisoblangan, ya’ni bolalar otaga merosxo‘r bo‘lganlar. Shuning uchun cho‘ridan tarqalganlik shaxsning sha’niga dog‘ tushirmagan. Ko‘pchilik xalifalar (mas., Horun ar-Rashid) cho‘rilarning farzandlari bo‘lishgan. Qullar xojalarining roziligi b-n oila qurish hukuqiga ega bo‘lganlar, bu hatto Qur’onda ham tavsiya etilgan. Ajralish uchun xojaning roziligini olish shart emas, hatto xoja o‘z qullarining nikohini bekor qilishga haqqi bo‘lmagan. Diniy jihatdan musulmon-qul erkin musulmonlar b-n teng deb bilingan, biroq juma namozida bo‘lish hamda zakot to‘lash va sadaqa berish uning uchun majburiy hisoblanmagan. Bordi-yu, namoz paytida erkin musulmon bo‘lmasa, qul imomlikka xam o‘tishi mumkin bo‘lgan, lekin mustaqillikni talab etuvchi bironta ham diniy mansablarni (qozi, muhtasib, maosh oluvchi imom) unga topshirish mumkin bo‘lmagan. Islom davlatlarida qulchilik 20-a. o‘rtalarigacha saqlanib kelgan. Jazoirda - 1848 y., O’rta Osiyoda 1865-73 y.larda rasman, amalda esa 20-a. 1-choragida, Afg‘oniston, Eron, Iroqda- 1923-29 y.larda, Saudiya Arabistonida - 20-a.ning 70-y.larida bekor qilingan.

ABDI BERUN, Xoja Abdi berun, Sayid Abdi ibn Ya’kub ibn Sa’id ibn Usmon ibn Affon (9-a.) - Muhammad (sav)ning (qizlari Ruqiya tomondan) avlodi. Abdi nomli arab qabilasidan. A.b.ning bobosi (Sa’id ibn Usmon) Movarounnahrni fath etishda qatnashgan. A.b. Samarqand qozisi bo‘lgan. Qabri shahar tashqarisida bo‘lganligi uchun shunday atalgan.

ABDI DARUN, Xoja Abdi darun, Abd al-Mu’iziddin ibn Muhammad Ya’qub ibn Muhammad Abdi ibn Usmon ibn Affon (9-a.) - Muhammad (sav)ning (qizlari Ruqiya tomondan) avlodi. Abdi berunning o‘g‘li. Laqabi Xojai Ganjravon. Qabri Samarqand sh. ichida bo‘lgani uchun shunday atalgan. A.d. Samarqand qozisi bo‘lgan, nihoyatda adolatli, to‘g‘riligi b-n shuhrat qozongan. Uning qabri muqaddas ziyoratgoxlardan sanaladi.

ABDI DARUN MAQBARASI, X o j a A b-di darun maqbarasi-Samarqanddagi me’moriy yodgorlik (12-a. - 15-a.ning 1-yarmi). Samarqand qal’a devorining sharqiy tomonida (darun - ichkari) joylashgan qad. ziyoratgoh. Markazida eng yirik bino - xonaqoh (15-a.) bor. Uning peshtoqi, gumbazi va devorining bezaklari Ulug‘bek davri me’morligi mahsuli. Xonaqohning ichida Abdi darunning qabri bor. Xoja Abdi darunni Xojai Kunj deb ham ataganlar.

ABDOL (arab. - avliyo(lar)) - tasavvufda valiylikning muayyan bir darajasiga erishgan guruh. Keng ma’noda avliyolar, shayxlarni ham anglatadi.

ABDU (Abdo) Muhammad (1849-1905) -misrlik ilohiyotchi, jamoat arbobi. Qohiradagi al-Azhar dorilfununida tahsil olgan (1869-77). Milliy-ozodlik kurashida ishtirok etganligi uchun hibsga olinib, so‘ngra Misrdan chiqarib yuborilgan (1883-88); 1884 y.da Parijda Jamoliddin al-Afg‘oniy b-n birgalikda "Al-Urvat al-vusqo" ("Mustahkam birlik") yashirin jamiyatini tuzgan, bu jamiyat musulmon ziyolilari orasida katta ta’sirga ega bo‘lgan, shu nomda gazeta nashr etgan. 1889 y. Misrga qaytib kelib, qozilik, al-Azhar dorilfununida mudarrislik qilgan. 1898 y. "Al-Manar" jurnaliga asos solgan. 1899 y.dan umrining oxirigacha Misr muftiysi bo‘lgan. A. ijtihod huquqini ilgari surib, islom aqidalarini har bir davrning shart-sharoitidan kelib chiqqan holda talqin qilish zarur deb hisoblagan, ba’zi urf-odat va taqiqlarni yengillashtirishni yoqlab chiqqan. A. "Tafsir al-Qur’on al-hakim" ("Qur’on tafsiri"), "Risolat at-tavhid" ("Yakkaxudolik to‘g‘risida risola"), shuningdek shariat, ta’lim tizimini isloh qilishga oid 30 ga yaqin kitob muallifi.

ABDULAVVAL NIShOPURIY (? - 15-a.) -mutasavvif. Nishopurda tug‘ilgan. "Masmuot" ("Eshitilganlar") kitobi b-n mashhur. Bu asar naqshbandiylik tariqatining namoyandasi Xoja Axrorning sufiylik qarashlariga bag‘ishlangan. Uning yoshligidan to umrining oxirigacha bosib o‘tgan sufiyona hayot yo‘li o‘sha davrdagi siyosiy, ijtimoiy ahvol b-n bog‘lab ko‘rsatilgan. Kitobda Mirzo Ulug‘bek davri (15-a. 1-yarmi) voqealari ham o‘z ifodasini topgan. Bu asarning nodir 2 nusxasi saqlangan. A.N. Samarqandda Xoja Ahror qabristoniga dafn etilgan.

ABDULJABBOR ibn Axmad al-Xamazoniy (? - 1025 - mu’taziliylarning yirik mutakallimi, shofi’iylik mazhabi faqihi. Buvayhiylar davrida mu’taziliyaning qayta tiklanishi A. faoliyati b-n bog‘liq. Kalomda u dastavval ash’ariylar ta’limotiga suyangan, so‘ngra mu’taziliylar qarashlarini qabul qilgan. Bag‘dodda yashagan, taxm. 971 y. buvayhiylar vaziri mu’taziliya kalomi homiysi as-Sohib ibn Abbod (938-995) tomonidan fiqxdan saboq berish uchun Rayga taklif etilgan. Rayda A. qozi ul quzzot etib tayinlangan. A. - kalom, fiqh va tabiiy fanlarga ovd ko‘plab asarlar muallifi. A.ning hoz. davrgacha saqpangan (1950 y.lar boshida topilgan) asarlari, shuningdek uni bevosita shogardlari Abu Rashid an-Naysaburiy (taxm. 1024 y. v. e.) va Ibn Mattuvayx (1076 y. v. e.) ishtirokida yozgan asarlari mu’taziliya ta’limotiga oid asosiy manba hisoblanadi.