BURHONIDDIN MARG’INONIY (to‘liq ismi - Abu-l-Hasan Ali ibn Abu Bakr ibn Abdu-l-Jalil al-Fargoniy al-Rishtoniy al-Marg‘inoniy) (1123. 23. 9, Marg‘ilon - 1197. 29. 10, Samarqand) - fiqh olimi, islom huquqshunosi, imom. Dastavval otasi Abu Bakr ibn Abduljalil, imom Bahouddin Ali ibn Muhammad Asbijobiy qo‘lida tahsil ko‘rdi. Rishton, Marg‘ilon, Buxoro, Samarqand va Movarounnahrning boshqa shaharlarida islomiy ta’lim olib, hanafiy mazhabining buyuk faqihi sifatida nom qozondi. Shariat ilmini muftiy Najmiddin Abu Xafs Umar ibn Muhammad an-Nasafiy, Xusomiddin Umar ibn Abdulloh ibn Umar ibn Maoz, as-Saraxsiy Abu Umar Usmon ibn Ali Poykandiy, Tojiddin Ahmad ibn al-Xusayn al-Banandinjiy, Ahmad ibn Abu Rashid al-Buxoriy kabi mashhur faqihlardan, hadis ilmini Abu Iso at-Termiziy Ziyo-ud-din Abu Muhammad Say’id ibn As’ad, al Hasan ibn al-Marg‘inoniy singari allomalardan o‘rgandi. B. M. fiqh bo‘yicha asosiy asari ("Fiqh o‘rganishni boshlovchilar uchun qo‘llanma")ni hanafiylik nazariyotchisi, shariat asoschilaridan Abul Hasan al-Kuduriy (1029 y. v. e.) va Muhammad ash-Shayboniy (884 y. v. e.) asarlariga tayanib yozgan. B. M.ning "Bidoyot-al-mubtadiy" ("Qonunni o‘rganishga kirish") kitobi nazariy, asar edi. Undan amaliy jihatdan foydalanish qiyin bo‘lgan. Shu sababli B. M.ning o‘zi 8 jildli sharh - "Kifoyat ul-Muntahiy" ("Yakunlovchilar uchun tugal ta’limot")ni yozishga qaror qilgan. Keyinchalik bu kitobi asosida "Kitob al-Hidoya" ("Hidoya")ni yaratadi (1178 y.). Mazkur kitob nafaqat Movarounnahrda, balki butun islom Sharqida bir necha tillarga tarjima etilib, ma’lum va mashhur bo‘lib ketdi. Undan asrlar davomida islom huquqshunosligi bo‘yicha qo‘llanma sifatida foydalanilgan (q. "Hidoya").
B. M. yana bir qancha asarlar yozgan: "Nashr al-mazhab" ("Mazhabning tarqalishi"), "Kitob-at-tajnis val-Mazid" ("Fuqarolik huquqini taqtsim etish"), "Kitob ul-faroiz" ("Meros haqida kitob"), "Mazid fi-furu’-ul-hanafiy" ("Hanafiy mazhabiga qo‘shimchalar") va b. U o‘z asarlarida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, mulkchilik turli shakllari (davlat va xususiy mulkchilik), moliyaviy faoliyat, jinoyat va jazoning huquqiy asoslarini, fuqarolik huquqi nazariyasi va amaliyoti, qozilik muassasalari tarkibi, tartibi va jinoiy ishni ko‘rish masalalarini batafsil yoritib berdi.
B. M.ning ilmiy merosi o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Jahondagi ko‘p oliy o‘quv yurtlarida musulmon huquqshunosligi fani B. M.ning fiqh ta’limoti asosida o‘rganiladi. 1997 y. dek.da O’zbekistonda B. M. vafotining 800 y.ligi nishonlandi. B. M. Samarqanddagi Chokardiza qabristoniga dafn etilgan.

BURHONIDDIN TERMIZIY, Sayid Husayn Burhoniddin Muhaqqiq (7-1240 yoki 1275/76) - tadqiqotchi olim (Muhaqqiq laqabi shundan), shayx. Baho Valad (1231 y.v.e.) degan donishmandga shoird tushgan va davrining eng yuksak - Sayidi sirdon (hamma sirlardan voqif) unvoniga sazovor bo‘lgan. Umrining so‘nggi yillarida Turkiyaning Ko‘niyo sh.ga kelib, Jaloliddin Rumiy maqbarasi xonaqohida shayxlik qilgan va shu shaharda (boshqa manbalarga ko‘ra Qaysariyada) vafot etgan. B.T.ning "Maorif" asari bizgacha yetib kelgan. Unda falsafa, qonunshunoslik, tafsir, hadis ilmi b-n bog‘liq masalalar, islom mazhablari yoritilgan. Bu asar 1920 y. Tehronda bosilib chiqqan.

BURHONIDDIN QILICH (11-a.) - o‘rta osiyolik shayx, sayid. O’zganda tug‘ilgan. Qoraxoniylardan Bug‘roxon Abu Ali al-Hasan ibn Sulaymon (1059-75) ga zamondosh bo‘lgan. Farg‘ona vodiysi, Qashqar, Samarqand va Badaxshonda katta obro‘-e’tibor qozongan. Unga "Qilich" deb berilgan taxallus haqidagi rivoyatda aytilishicha, Burhoniddin bolalik chog‘larida o‘z tengdoshlari b-n o‘ynab yurib, yog‘ochdan o‘yinchoq qilich yasagan va kunlardan bir kuni mana shu yog‘och qilich b-n qo‘shnisining o‘g‘lini qoq ikki nimta qilib chopib tashlagan. Uning ustidan shikoyat qilishgach, Burhoniddin podshoh huzuriga chaqirtirilgan. Bu yerda u podshohning farmoniga ko‘ra o‘zining yog‘och qilichi b-n buqani ikkiga bo‘lib tashlagan. Bunday kuch-quvvat mo‘‘jiza deb e’tirof etilib, podshoh boladan o‘ldirilgan qo‘shni bolasi uchun xun olmay qo‘yib yuborgan.

BUT (fors.), s a n a m (arab.), butparastlik - xudoni tasvirlaydigan va uning timsoli deb sig‘iniladigan moddiy buyum (ko‘pincha xudolarning tosh, yog‘och, sopol va b. narsalardan yasalgan haykalchalari, rasmlari, tasvirlari va b.). Islom dini shakllanishidan oldin Arabiston ya.o.dagi qabilalarda butparastlik rasm bo‘lgan, ya’ni har bir qabila o‘z xudosiga, uni ifodalovchi B.ga topingan. Bunday B.lar Makkadagi diniy ibodatxona - Ka’bada 300 dan ortiq edi. Islom dini shakllanib, yakka xudoga sig‘inish paydo bo‘lgandan so‘ng B.lar Ka’badan chiqarib tashlandi. Xristianlik, buddizm kabi dinlarda ham B. (mas., xristianlikda ikona, krest(xoch)ga, buddizmda kichkina haykalchalarga sig‘inish) saqlanib qolgan. Ko‘pxudolikka e’tiqod qiladigan qabilalar-da, xususan, Afrikadagi ayrim qabilalarda B.ga sig‘inish hali ham bor.

BUXORIY, Imom al-Buxoriy (asl ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy) (810.21.7, Buxoro — 870.31.9, Samarkand yaqinvdagi Xartang qishlog‘i) - islom olamining yirik mutafakkiri, buyuk muhaddis. Muhaddislar imomi, hadis ilmining sultoni deb ham yuritiladi.
Otasi Ismoil o‘z davrining yetuk muhadtsislarvdan, imom Molik ibn Anasning shogird va ashoblaridan biri bo‘lib, tijorat ishlari b-n shug‘ullangan. Onasi taqvodor, diyonatli, oqila ayol edi. Otasi vafot etgach, uning tarbiyasi volidasi zimmasiga tushgan. U 5-6 yoshidan islomiy ilmlarni, Muhammad (sav)ning hadislarini o‘rganishga va yodlashga kirishadi. Tanikli muhaddislar-al-Dohiliy, Muhammad ibn Salom al-Beykandiy, Muhammad ibn Yusuf al Beykandiy, Abdulloh ibn Muhammad al-Masnadiy va b. dan saboq olgan. Azaldan muhadtsislar safarga chiqishdan oldin o‘z yurtidagi roviylardan birorta ham hadis qoddirmasdan yozib olgan bo‘lishi va shundan keyingana boshqa shahar yoki mamlakatga safarga otlanishi mumkin edi. B. 16 yoshga yetguncha, o‘z yurtidaga mashoyixlardan hadis eshitib, yozib olib, xalifalikning turli viloyatlari tomon yo‘l oladi. 825 y. B. onasi va akasi Ahmad b-n Makkaga kelib, haj ibodatini ado etadi. Onasi va akasini Buxoroga qaytarib, o‘zi Makkada qoladi. Bu yerda faoliyat ko‘rsatayotgan mashoyixlarning ilmiy yig‘inida qatnashadi. 827 y. Madinaga boradi. Madinadagi mashxur ulamolardan Ibrohim ibn al-Munzir, Mutrif ibn Abdulloh, Ibrohim ibn Hamza va b. b-n muloqotda bo‘lib, ulardan hadislar bo‘yicha saboq oladi. Bu vaqtda Rasulullohning sahobalari, sahobalarning izdoshlari turli mamlakatga tarqab ketgan edilar. Shunday sharoitda Muhammad(as)ning hadislarini to‘plash turli shahar va mamlakatlarga borishni taqozo qilar edi. Bir necha tarixchilarning ta’kidlashicha, B. Hijoz, Makka, Madina, Toif, Jiddaga qilgan rixlati 6 y. davom etgan. So‘ng Basra, Kufa va Bag‘dodga safar qiladi. Shom va Misrga o‘tadi. Bundan tashqari Xuroson, Marv, Balx, Xirot, Nishopur, Ray, Jibol kabi shaharlarda bo‘lib, bu shaharlardagi olimlardan saboq oldi va hadislar to‘pladi. Xorijiy yurtlardagi safardan keyin Buxoroga qaytgach, hadis ilmini targ‘ib etishga kirishadi. Ul zotning bu sa’yu kushishlari bu vaqtda Buxoroda hukmdorlik qilgan Xolid ibn Ahmad az-Zuhliyga xush kelmaydi. Shu sababli B. Buxoroni tark etib, Poykendga, keyin esa, Samarqavd yaqinidagi Xartang qishlog‘iga kelib yashashga majbur bo‘ladi. B. butun faoliyati davomida ilm kishilarini ma’naviy va moddiy jihatdan ko‘llab-kuvvatlagan. Tijorat qilganda topgan oylik daromadidan besh yuz dirhamdan faqiru miskin va talabalarga sarflagan. Shaxsiy hayotida ortiqcha dabdaba va sarf-xarajatlarga yo‘l qo‘ymagan. B. umr bo‘yi hadislarni to‘plash va tizimga solish b-n shug‘ullangan, ularni sahih (to‘g‘ri, ishonchli) va g‘ayri sahih (xato, zaif)ga ajratgan. Bu ishni hadis roviylarining maishiy hayotlari, yashash joylari, tug‘ilgan va vafot etgan sanalari, bir-birlari b-n qilgan o‘zaro muloqotlarini o‘rganish b-n bog‘liq holda olib borgan. B. jami 600 mingga yaqin hadis to‘plagan bo‘lib, shundan 100 ming "sahih" va 200 ming "g‘ayri sahih" hadisni yodtsan bilgan. B. o‘zining noyob qobiliyati, iqtidori, quvvai-hofizasining o‘ta kuchliliga b-n ilm ahllarini lol qoldirgan. Hadis ilmiga o‘ta fidoyilik, aql-zakovatini baxshida etish B. ga shon-sharaf keltirdi, uni islom dunyosining eng buyuk allomalaridan biri sifatida tanitdi. B. 20 dan ortiq kitob tasnif etgan. Ulardan ayrimlari bizgacha yetib kelgan. B.ning "Al-Jomi’ as-sahih" ("Ishonchli to‘plam") deb nomlangan 4 jild (juz’)dan iborat hadislar to‘plami islom olamidagi boshqa muhadtsislar tuzgan hadis to‘plamlari orasida eng ishonarli va mukammalidir. Asar bir qancha xorijiy tillarga tarjima qilingan. Shu jumladan o‘zbek tiliga ham tarjima qilinib, 1991-96 y.larda 4 jildda nashr etildi (yana q. "Sahihi Buxoriy").
B. yaratgan "Al-Adab al-mufrad" ("Adab durdonalari") asari katta tarbiyaviy ahamiyatga molik benazir to‘plamdir. 1322 hadis va xabar jamlangan bu asar Turkiya va Misrda bir necha marta chop etilgan. Uning o‘zbekcha tarjimasi 1990 y. Toshkentda nashr qilingan. Roviylarning kunyalariga bag‘ishlangan "Kitob al-kunya" ("Kunyalar haqida kitob") 1940 y. Hindistonda chop etilgan. B.ning "At-Tarix al-kabiyr" ("Katga tarix") kitobi esa Turkiyada 9 jildda nashr qilingan. Asar qo‘lyozmasining ba’zi qismlari Haydarobod kutubxonasida saklanadi. Shuningdek, "At-tarix as-sag‘iyr" ("Kichik tarix") ham hadis tarixiga oid qimmatli asar xisoblanadi. U Hindiston va Qohirada chop etilgan. B. yaratgan "Kitob al-favoid" ("Foydali ashyolar haqida kitob"), "Al-Jome’ al-kabiyr" ("Katta to‘plam"), "Xalq af’ol al-ibod" ("Alloh bandalari ishlarining tabiati"), "Al-Musnad al-kabiyr ("Katta musnad"), "At-tafsir al-kabiyr" ("Katta tafsir"), "Kitob al-xiba" ("Xayr-ehson haqida kitob") va b. asarlarning ba’zilari bizgacha etib kelmagan, ba’zilari jahonning turli mamlakatlari   kutubxonalarida saklanayotganligi haqida ma’lumotlar bor. B.ning boshqa asarlari orasida "Tafsir al-Qur’on" ("Qur’on tafsiri") kitobini ham alohvda ta’kidlash kerak. B. asarlari musulmon dunyosining barcha madrasa va dorilfununlarida payg‘ambar (as) sunnatlari bo‘yicha asosiy darslik, qo‘llanma hisoblanadi. Davlat va jamoat arboblari, olimu ulamolar va din peshvolari B. asarlariga tayanib ish tutadilar. Istiklol sharofati b-n azaliy va adabiy qadriyatlarimiz qatori B.ning o‘lmas merosi el-yurti bag‘riga qaytdi, xalqimiz ongu tafakkurini ravshan eta boshladi. O’zR Vazirlar Mahkamasining "Buyuk muhaddis imom al-Buxoriy tavalludining 1225 (hijriy hisobda) yilligini nishonlash haqida"gi qarori (1997 y. 29 apr.) asosida Samarqandda yubiley to‘y-tantanalari bo‘lib o‘tdi. Alloma abadiy qo‘nim topgan Chelak tumanidagi Xartang qishlog‘ida ulkan yodgorlik majmui ochildi (q. Imom al-Buxoriy yodgorlik majmui). "Imom al-Buxoriy va uning dunyo madaniyatida tutgan o‘rni" mavzuida xalqaro konferentsiya o‘tkazildi.
O’zbekistonda B. xotirasi munosib tarzda abadiylashtirilgan. Toshkent islom in-ti (oliy ma’had)ga B. nomi berilgan. B.ning hayoti va ijodiga bag‘ishlab bir necha tillarda kitob-albom, 2 qismli film (1995), "Hadis ilmining sultoni" 4 qismli kino qissa (1998) yaratilgan.

VAZIR (arab., fors.) - davlat ma’muriy boshqaruvi rahbari. Qur’onda (20:29/30; 25:35/ 37) bu so‘zning dastlabki ma’nosi - "yordamchi" shaklida uchraydi; mana shu ma’noda u Muhammad (sav) vafotlaridan keyin xalifa tayin etish paytida muhojirlar b-n ansorlar o‘rtasidagi munozarada uchraydi. Muhojirlar ansorlarga "Bizdan - amir, Sizdan - vazir" deyishgan. Abbosiylarning birinchi V.i Abu Salama bu unvonni "sulola yordamchisi" faxriy unvonining tarkibiy qismi sifatida olib yurgan. Faqat Mansur davri(754—775)dagina V. ma’muriy boshqaruv apparat rahbari ko‘rinishida paydo bo‘lgan. O’rta asr arab (keyinchalik fors) tarixiy va adabiy asarlarida V. sosoniylarning vuzurg framandori deb ataladi. Ehtimol ularni o‘xshatishlariga "V." va "vuzurg" so‘zlarini ohangdoshligi hamda abbosiylar davridagi V. b-n vuzurg framandorning vazifalari bir xil bo‘lganligi ta’sir etgan bo‘lsa kerak. V.ni davlat ma’muriy boshqaruvi rahbari sifatida yuzaga kelishi, so‘zsiz abbosiylar davrida Eron madaniy an’analarini qayta tug‘ilishi b-n bog‘liq bo‘lgan. V.ning asosiy faoliyat sohasi - ma’muriy, moliya, armiya va adliya ishlari odatda uning zimmasiga yuklatilmagan, amaldagi hokimiyat mavqei muayyan shart-sharoitga va V.ning shaxsiga bogliq bo‘lgan. 10-a.dan barcha yirik hukmdorlar, ayniqsa xalifalikning sharqiy qismidagi hukmdorlarning V.i bo‘lgan G’arbda aynan shu vazifalarni ijro etuvchi kishi ko‘pincha boshqa nom b-n yuritilgan. Usmonli turk saltanatida bir necha V. bo‘lgan, ulardan faqat ulug‘ V.gana sulton huzuriga kirib axborot bera olgan. Ahmad III davri (1703-30)da faqat bir kishi V. unvoniga ega edi, keyinchalik bu unvon yirik viloyatlarning posholariga berilgan, haqiqiy vazirlik ishini esa, faqat ulug V. olib borgan, u ayni vaqtda sulton muhrdori ham bo‘lgan. Yevropa ta’siri kirib kelishi b-n V. atamasi yevropaliklarning ministriga aynan bo‘lib qolgan. O’zbekistonda mustaqillik sharofati b-n V. istilohi qayta amaliyotga kiritildi (mas., Bosh V., Vazirlar Mahkamasi va b.).

VAKIL OTA - musulmonlarning nikoh marosimlarida kelin tarafidan tayinlanadigan vakil. V. o. kuyovga va nikoh qiluvchi (o‘quvchi) domlaga qizning otasi o‘rnida kafillik bergan. Nikoxda kuyov tomonning kelin mahriga beradigan mol-mulki, kuyov va kelinning o‘zaro majburiyatlari V. o. huzurida e’lon qilingan. Mabodo er-xotin ajraladigan bo‘lsalar, mahrni ajrim qilishda V. o. qozi xuzurida yagona guvoh bo‘la olgan. V. o. tayinlash hozir ham rasm bo‘lib kelmoqda.

VALIY - q. Avliyo.

VALIULLOH AHMAD - q. Shoh Valiulloh.

VASAN (jan. arab. vsn - "chegara ustuni", "but") - johiliyat davridagi Arabistonda butparastlar topinadigan sanamlarni anglatuvchi asosiy iboralardan biri. V.dan tashqari nusub (ko‘pligi ansob) va sanam (ko‘pligi asnom) atamalari ham qo‘llanilgan. Ansob - butlarga atab qurbonlik qilinganlarning qoni to‘kiladigan toshlar, qabrtoshlar va sajdagohning muqaddas hududi (xima)ning ihotalovchi (chegaralovchi) toshlardir. Bunday tosh ma’bud sifatida e’zozlanishi mumkin bo‘lgan, biroq u kamdan-kam holatlarda doimiy topinish ob’ekti hisoblangan. Har bir manzilda ko‘chmanchilar o‘zlariga ma’bud sifatida yangi toshni tanlab olganlar. Mil. 4-a. o‘rtalarida, asosan, Nabateya va Suriya - Falastin ta’siri ostida nusub -"tarashlanmagan tosh" - Arabistondagi o‘troq aholi muhitida sanam yoxud V. - ma’budning haykal ko‘rinishidagi tasviriga aylangan. Ibn al-Qalbiyning ta’kidlashicha, sanam so‘zi yog‘och va metalldan yasalgan butni anglatgan, V. esa, tosh haykallarni anglatadigan istiloh bo‘lgan. Biroq johiliyat she’riyatida, Qur’oni karimda (6:74 va 29:17/16) va hadislarda vasan va sanam terminlari bir ma’noni anglatgan.