ZULQARNAYN (arab. - ikki shoxli) -Qur’onda qissasi kelgan mo‘min bandaning ismi. Z shaxsi haqida turli fikrlar mavjud. Ba’zi tadqiqotchilar uni makedoniyalik Iskandar deb hisoblashadi. Biroq, Islom ta’limotiga ko‘ra bu to‘g‘ri emas, chunki makedoniyalik podsho Allohning yagonaligiga ishongan mo‘min bo‘lgan emas. Kur’ondagi Z esa, mo‘mindir. Alloh "Kahf" surasida Payg‘ambar (sav)ga xitob qilib: "sendan Zulqarnayn haqida so‘rarlar" degan. Muhammad (sav)dan odamlar Z to‘grisida so‘raganlar. Qissada aytilishicha, Alloh taolo Z.ga yer yuzida hukmronlik, molu dunyo, askarlar va b. katta imkoniyatlarni bergan edi. Shuningdek, Alloh unga hukm yuritish, binokorlik va obodonchilik, davlatni mustahkam tutish kabi ishlarni o‘rgatgan edi. Z o‘z mulklarini aylangan. O’ shim. tomon yo‘l olgan. Ikki tog‘ orasiga yetganida, ularning ortida biron gapni anglamaydigan qavmni ko‘rgan. Bu qavm Z.dan yer yuzida buzg‘unchilik qilguvchilar - Ya’juj va Ma’jujdan o‘zlarini himoya qilish uchun to‘siq qilib berishini so‘rashgan. Z Alloh unga bergan ilm orqali mustahkam temir devor kurib, haligi qavmni Ya’juj va Ma’jujning hujumlaridan saqpanishiga yordam bergan.

ZUNNUN al-MISRIY, Abul Fayz Savbon ibn Ibrohim (taxm. 796-860/61) - Misrdagi ilk tasavvuf vakili, sufiy shayxlardan biri. Misrdagi Axmim degan joyda tug‘ilgan. Targ‘ibot ishlari b-n Makka, Damashq, Antioxiyada safarda bo‘lgan. Molikiylik mazhabi faqihi va tarixchi Abdal Hakam tasavvufni targ‘ib qilgani uchun Z al-M.ni qoralagan va sufiylik ta’limotini "noma’qul bid’at", deb hisoblagan. Mu’taziliylar ta’limotiga qarshi bo‘lgani uchun Z al-M. hokimiyat tomonidan ta’qibga uchragan. Z al-M.ning o‘n beshga yaqin asari bor, deb hisoblaydilar. Bizgacha yetib kelgan she’riy parchalarida aziz-avliyolar tarkidunyochiligining afzalliklari va tasavvuf ahlining eng oliy orzusi - Allohga "yaqinlashish" holatlari bayon etilgan. Bunga ma’rifat orqali erishiladi, ma’rifat esa, uning fikricha, dunyoviy ishlardan, o‘z tabiiy ehtiyojlaridan voz kechish, nafsni tiyish orqali o‘zini kamolotga olib chiqish b-n belgilanadi. Tasavvuf an’anasida Z.al-M. sufiylikning "maqomat va ahvol" to‘g‘risidagi ta’limotining asoschisi hisoblanadi. Z.al-M. Allohni insoniy qiyofada tasavvur etishni rad qiladi, uning butunlay ilohiy olam ekanligini ta’kidlaydi. Z.al-M.ning goyalari keyingi sufiylar tomonidan o‘zlashtirildi, rivojlantirildi. Jomiy, Attor va b. sufiylar hayotini vasf etuvchi majmualarida Z.al-M. shaxsini uluglab, afsonaviy darajaga ko‘targanlar.

IBLIS - q. Shayton.

IBN al-ASIR Izziddin Abulhasan Ali (1160-1232) - tarixchi. Iroqning Mosul va Bag‘dod sh.lari madrasalarida tahsil ko‘rgan, so‘ng ilm talabida Shom (Suriya)ga safar qilgan. U yerdan qaytgach, butun umrini uzlatda, tarixga doir asarlar yozish b-n o‘tkazgan. Eng yirik va muhim asari - "Al-Komil fit-tarix" ("Tarix bo‘yicha mukammal asar") bo‘lib, u 12 jidddan iborat. Unda Islom olamida insoniyat tarixining ilk davrlaridan 1230 y.gacha bo‘lgan voqealar, xususan, Xuroson va Movarounnahrning 12-a. va 13-a.ning 1-choragidagi tarixi yilma-yil bayon kilingan. Asarning mo‘g‘ullar istilosiga bag‘ishlangan so‘nggi jildlari qimmatli manba hisoblanadi. Bu asarning tanqidiy matni Leyden (1851-76) va Misr (1873) da nashr etilgan. Ogahiy o‘zbek tiliga tarjima etgan. I.al-A. "Tarix atabikat al-Mavsil" ("Mosul otabeklari tarixi"), "Usud ul-g‘oba fiy ma’rifat ahvol is-sahoba" ("Sahobalar ahvolini bilish xususidaga o‘rmon sherlari yanglig‘ qudratli kitob") nomli asarlar ham yaratgan. I.al-A.ning akasi [Majiduddin Muborak ibn Abil Karam Muhammad Jazariy ibn Asir (1166-1228)] va ukasi [Ziyovidtsin Abul Fath Nasrullo ibn Asir (1180-1248)] ham tarix, hadis, ilohiyot va adabiyot sohalarida ko‘plab asarlar yaratgan.

IBN ARABIY (Ibn al-Arabiy), Muhyi ad-din Abu Abdulloh Muhammad ibn Ali al-Hotamiy at-Toiy (1165-1240) - diniy faylasuf, "vahdati vujud" ta’limoti asoschisi, sufiylikning ko‘zga ko‘ringan vakili. "Ulug‘ shayx" (muallim), "Aflotun (Platon)ning o‘g‘li" nomlari b-n ulug‘langan. Andalusiya (Ispaniya)ning Mursiya sh.da tug‘ilgan va diniy bilim olgan. Dunyoqarashi sufiylar ta’sirida shakllanib, Andalusiya va Shim. Afrika bo‘ylab safarga chiqqan, mashhur olim va mutafakkirlar b-n muloqotda bo‘lgan. I. A. shuningdek, Sharkdagi yirik musulmon sufiy va ilohiyotchilari Xarroz, Hakim at-Termiziy, Xalloj, G’azoliy va b.ning asarlarini ham o‘rgangan. 1200 y.da haj ziyoratiga borib, umrining oxirigacha Sharkda qolgan. 1201 y.da Makkada yashagan, bu yerda mashhur she’riy to‘plami - "Tarjumon al-ashvoq" ("Ishqiy shavq tarjimoni")ni hamda sufiylikka oid risolalarini yozgan. Shu yerda ko‘p jildli "Futuhot al-makkiya" ("Makkaning fath etilishi") asari ustida ish boshlagan. Bu asarni "sufiylik qomusi" deb atashadi. I. A.ning eng mashhur risolasi "Fusul al-hikam" bo‘lib, unga 150 dan ortiq sharxlar yozilgan. Umuman I. A. ijodiy merosi 300 ga yaqin asarni tashkil etadi. Olim Damashq sh. yaqinidagi tog' yonbag‘riga dafn qilingan. Sulton Salim I buyrug‘i b-n 16-a. boshida uning qabri ustiga mahobatli maqbara qurilgan, bu maqbara hoz. ham mavjud. I. A. zamonasining barcha ilmiy oqimlaridan xabardor edi. U Ibn Rushd, Suhravardiy, ar-Roziy va b. b-n uchrashgan hamda yozishib turgan. Uning falsafiy dunyoqarashi panteistik xarakterda, hamma narsaning yagona asosi diniy substantsiya (ruh, ideya), deb hisoblaydi. Mashhur shaxslarga sajda qilishni inkor qilgan, turli dinlarning ahamiyati barobar deb hisoblagan. Sufiy sifatida Xudoni oliy, mutlaq haqiqat holda anglash va unga ko‘ngilni poklash orqali erishishni tan olgan. I. A. o‘rta asrlar musulmon olamida eng ziddiyatli shaxslardan biri. Uning qarashlarini Ibn Taymiya, Taftazoniy singari ilohiyotchilar, shuningdek, arab tarixchisi Ibn Xaldun keskin tanqid qilgan. Boshqa ko‘pgina musulmon ulamolari esa, uni himoya etgan.

IBN ASOKIR (Abulqosim Ali ibn al-Hasan) (1105 - Damashq -1176) - tarixchi, muhaddis, faqih va shoir. Madrasada tahsil ko‘rgach, o‘z bilimlarini yanada ziyoda qilmoq istagida Iroq va Xuroson bo‘ylab kezib, u yerlardagi ulamolardan ta’lim olgan. So‘ng Damashqqa qaytib, An-Nuriyya madrasasida mudarrislik qilgan. Tarix, hadis va fiqhga doir ko‘plab asarlar yaratib, "Sadiqat ud-diyn" (Din vafodori) hamda "Nur ud-diyn" (Din nuri) kabi faxriy unvonlarga sazovor bo‘lgan. Uning eng yirik asari "Tarixu madiynati Dimashq" ("Damashq shahri tarixi") bo‘lib, u ko‘proq "Tarixu ibn Asokir" ("Ibn Asokir tarixi") nomi b-n ma’lum. Shom (Suriya) va Damashq tarixi hamda shomlik mashhur kishilar tarixiga bag‘ishlangan mazkur asar 80 jilddan iborat. I. A. hadis va fiqh ilmiga oid "Al-Muvofaqot", "Al-Atrof lis-sunan", "Mu’jam ash-shuyux", "Manoqib ash-shabob" nomli asarlar ham yozgan.

IBN BOBUYA ash-Shayx as-Soduq Muhammad ibn Ali Abu Ja’far al-Qummiy (? - 991) -shialarning mashhur ilohiyotchi olimi, faqih; shia rivoyatlari bilimdoni, imomiylar (ja’fariylar) huquqini ilk bor ishlab chiqqanlardan. Yoshlik chog‘idayoq Xurosonda shia rivoyatlarini bilishda unga teng keladigan kishi bo‘lmagan. 965 y. u Bag‘dodga kelib, Buvayhiylar b-n yaqinlashgan va faol tashviqot ishlarini boshlagan. I.B.Ray sh.da vafot etgan. I.B. 200 ga yaqin asar yozgan, shundan 20 tasi saklanib qolgan. Asosiy asarlari - "Man la yaxduruxu al-faqih" - 4 rivoyatlar to‘plami (al-usul ar-arba’)dan biri shialikdagi imomiylar fiqhi bo‘yicha eng e’tiborli asar hisoblanadi.

IBN JAUZIY, Jamoliddin Abul Faraj Abdurahmon ibn Ali (taxm. 1116-1201) -hanbaliylik mazhabi faqihi, ilohiyotchi, muhaddis, tarixchi, bag‘dodlik mashhur va’zxon. Bag‘dodda, o‘ziga to‘q misgar oilasida tug‘ilgan. Turli fanlardan ta’lim olgan. Xanbaliylikning mashhur allomalari unga ustozlik qilganlar, jumladan, faqih va va’zxon Ibn az-Zag‘uniy (1133 y. v.e.), Abu Bakr ad-Dinovariy (1137 y. v.e.) unga munozara qilish san’atidan, adib Abu Mansur al-Javoliqiy (1144 y. v. e.) unga ilmi adabdan, Abu-l-Fadl ibn Nosir (1150 y. v.e.) hadis va Qur’ondan saboq bergan, faqih Abul Hakim an-Nahravoniy (1161 y. v.e.), qozi Abu Yada Kichik (1163 y. v.e.) va b. I.J. Bag‘dodning diniy-siyosiy hayotida faol qatnashgan. Xalifa al-Mustadiy davri (1170-80)da hanbaliy mazhabi poytaxtda hukmron mavqega ega bo‘lgan. I.J. saroy masjidida va’zxonlik qilganida uni eshitish uchun juda ko‘p xalq to‘plangan. Xalifa vafotidan so‘ng o‘rniga an-Nosir o‘tirgach, vaziyat o‘zgargan va I.J.ning ishlari orqaga ketgan. 1194 y. hanbaliy vazir Ibn Yunus vazifasidan chetlatilib, qamoqqa olingan, o‘rniga shialardan bo‘lgan Ibn al-Qassob o‘tqazilgan. I.J. an-Nosir siyosatini tanqid qilgani uchun hibsga olinib, Vositga surgun qilingan, u yerda qamoqda qattiq nazorat ostida sakdangan. Xalifaning onasi aralashuvi tufayligina 5 yildan so‘ng ozod etilgan. I.J. Bag‘dodga tantanali suratda qaytib kelgach, biroz vaqtdan so‘ng vafot etgan.
I.J. eng sermahsul musulmon allomalardan bo‘lib, 200 ga yaqin asar yozgan. Eng mashhur asari - 10 jidddi "al-Muntazam" - xalifalik tarixiga oid nodir manba. 12-a. 60-80-y.larida Bag‘dod hanbaliylari peshvosi bo‘lgan I.J. hanbaliylik harakatiga juda katta ta’sir ko‘rsatgan.

IBN ISHOQ Muhammad (704-767) - arab tarixchisi. Muhammad (sav) vafotidan keyin uning hayotiga oid barcha yozuvlar va rivoyatlarni umumlashtirish asosida "Siyratu Rasululloh" ("Alloh elchisining hayot yo‘li" - islom an’anasida "Siyra" nomi b-n mashhur) tarixiy asarini yozgan. Lekin bu asar bizgacha yetib kelmagan, uning qayta ishlangani ma’lum.

IBN MOJA, to‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Yazid ibn Moja ar-Rab’i al-Qazviniy (824, Qazvin, Eron - 886) - yirik muhadtsis. I.M. hofiz, to‘g‘riso‘z tanqidchi, keng fikrli olim bo‘lgan. U yoshligidan Payg‘ambar (sav)ning hadislari va b. diniy ilmlar b-n shugullana boshlagan. Hadis yig‘ish niyatida Iroq, Hijoz, Shom, Misr, Kufa, Basra va islom olamining boshqa shahar va davlatlariga sayohat qilib, ko‘plab shayx, muhaddislardan dars olgan, bahs va munozaralarda ishtirok etgan va hadis ilmining yetuk bilimdoni darajasiga yetishgan.
I.M. ko‘plab shogardlar yetishtirgan. I.M.ning eng yirik asarlari sirasiga "Kitob as-Sunan" ("Payg‘ambar sunnati haqida"), "Tafsir al-Qur’on al-Karim" ("Qur’oni karimga tafsir"), "Kitob at-Tarix" ("Tarix kitobi"). I.M. ijodining bosh asari bo‘lmish "Sunan" asarini musulmon olimlarining ko‘pchiligi "Sihah as-sitta" ("Olti sahih hadislar to‘plami")ga oltinchi to‘plam sifatida kiritganlar. Uning ushbu asari 32 qism, 1500 bobdan iborat bo‘lib, 4341 ta hadis jam qilingan, ulardan 3002 tasi beshta "Sahih" to‘plamlariga berilgan hadislar b-n mos keladi. 1339 ta hadis ko‘shimcha hisoblanadi. I.M. "Sunan" asariga Al-Hofiz Jaloliddin as-Suyutiy (1505 y. v.e.) va Shayx as-Sindi al-Madiniy (1725 y. v.e.) sharxdar yozishgan.