RUMIY, Jaloliddin Muhammad ibn Bahouddin Muhammad al-Balxiy (1207-1273) - shoir, mutafakkir, mavlaviylar (mavlaviya) tariqatining norasmiy shayxi. Balx (Shim. Afg‘oniston)da tug‘ilgan. Otasi - Muhammad ibn al-Husayn al-Xatibiy al-Balxiy (1148-1231) Xorazmshohlar davlatida "Sulton ul-ulamo" ("Ulamolar sultoni") deb ulug‘langan. 1231 y.da otasi vafot etgach, R. uning o‘rniga Ko‘niya madrasasining bosh mudarrisi bo‘ladi. Tariqat yo‘lini tutib, shoir Said Burhoniddinga shogard tushadi, so‘ng qalandar-sufiy Shamsiddin Muhammad Tabriziy b-n do‘stlashib, uni o‘z piri deb e’lon qiladi va aqliy izlanishlardan voz kechadi. Bu R. muridlari, ulamolar noroziligiga sabab bo‘ladi va ular fatvosi b-n Tabriziy o‘ldiriladi. R. bu fojiadan qattiq ta’sirlanib, pirining ismi sharifini taxallus qilib, g‘azallar yoza boshlaydi. R. she’rlarida insonlar irqi, millati, dini va tilidan qat’i nazar teng va hur ekanligi kuylanadi, aqidaparastlik va mutaassiblik qoralanadi. R. Ko‘niya (Kichik Osiyo)da vafot etgan.
R. har bir sufiy islom farzlarini albatta bajarishi shart, deb hisoblagan, o‘zi asos solgan tariqatda she’r va musiqa tinglashni, samo’ paytida gir aylanib, raqs (zikr) tushishni rasm qilgan. Bu esa, R. dushmanlari tomonidan shariat ko‘rsatmapariga zid deb baholangan.
R.ning 25.500 baytdan ortiq "Masnaviyi ma’naviy" asari "tasavvufning chinakam qomusi" deb tan olingan. Unda Sharq xalqlari ogzaki ijodi namunalari - yuzlab rivoyat, afsona, masal, maqol, matal, ramziy hikoyatlar orqali islom va tasavvuf g‘oyalari masnaviy turda talqin etilgan. Jomiy va Navoiy R. ijodiga yuksak baho berishgan. Mashrab esa, "Masnaviyi ma’naviy"dan ilhomlanib, "Mabdai nur" axloqiy-ta’limiy dostonini yaratgan. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda R.ning "Ichingdagi ichingdadur" (Toshkent, 1997) kitobi, "Masnaviyi ma’naviy" izoxdi nashrining 1-kitobi (Toshkent, 1999) va b. asarlari nashr qilindi.

RUSTUFAG’NIY, Abul Hasan Ali ibn Said ar-Rustufag‘niy (? - 961) - hanafiylikdagi mashhur muhaddis, faqih. Samarqand viloyatidagi Rustufag‘n (Rustufagn) qishlog‘ida tug‘ilgan. Fiqhga doir 3 ta asar yozgan. Sam’oniyning ma’lumotiga ko‘ra, Samarqandning yirik faqixlari, jumladan, Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad al-Moturidiy va Abul Qosim Ishoq ibn Muhammad al-Hakim as-Samarqandiy va b. R.dan ilmi hikmat va ilmi haqiqatdan saboq olganlar. V.V.Bartoldning fikricha, Samarqand yaqinidagi Beyli ota qishlog‘ida (bu qishloq o‘rta asrlardagi Rustufagn o‘rnida joylashgan) R.ning maqbarasi saklanib qolgan. RUH (arab. - jon, ko‘pligi arvoh) - diniy tushunchaga ko‘ra, kishi hayotida u b-n birga, vafotidan keyin esa, tanadan chiqib abadiy qoladigan ko‘zga ko‘rinmas narsa. Hadisi sharifda aytilishicha, ona qornidagi chaqaloq to‘rt oylik bo‘lgan kuni unga R. ato etiladi va umri davomida shu R. b-n bo‘ladi. Ba’zi ulamolar R. - bu qon desa, boshqalari nafas deb hisoblaydi. Ayrimlar esa, R.ni latif va nafis havodan iborat deb, uni modtsiy narsalar safiga kiritadi. Qur’onga ko‘ra, Alloh odamzotni yaratmasdan oldinroq dastlab qiyomatga qadar keladigan odamlarning R.larini paydo qilgan. Islomda R.ning mohiyati haqida bahs yuritish man etiladi. Qur’oni karimning Isro surasida (85-oyat) R. Allohning ilmiga havola etiladigan sir ekani, R. to‘g‘risida odamlar juda oz ma’lumotga ega bo‘lishlari ta’kidlangan.

RUHOBOD - Samarqanddagi Shayx Burhoniddin Sog‘arjiy maqbarasi (14-a.). Amir Temur maqbarasining shim.da joylashgan chorqirra shaklidagi gumbazli bino. Shayx Burhoniddin Sog‘arjiyni Amir Temur o‘ziga ma’naviy pir deb qabul qilgan. Sog‘arjiy 10-a.da Somoniylar davrida yashab, avliyolikda Kutb pog‘onasiga ko‘tarilgan zotdir. Uning nasli-nasabi Umar ibn Xattobga borib taqaladi.

RO’ZA (fors. - ro‘za, kunduzgi ish; arab tilida "savm" deyilib, biror narsadan o‘zini tiyish ma’nosini anglatadi) - islomdaga beshta rukn (majburiyat)dan biri. Har yili bir oy -Ramazon oyida R. tutish farzligi Qur’oni karimda qayd etilgan. Bunda bomdod namozi vaqtining boshlanishidan to quyosh botgunga qadar yemaslik, ichmaslik, jinsiy yaqinlik, g‘iybat, chaqimchilik qilmaslik, harom qilingan narsalarga qaramaslik shart. R. sog‘lom, safarda bo‘lmagan, balog‘at yoshidagi musulmon-mo‘minlarga farz qilingan. Homilador, emizikli ayollar, safarda yurganlar, og‘ir bemorlar R. tutmasligi, keyin imkoniyat tug‘ilganda ado (qazo) etishlariga ruxsat berilgan. R.ga toqati yetmaydigan qariyalar, surunkali bemorlar R. o‘rniga fidya sadaqasi (bir miskinni bir bor to‘ydirish) berishlari mumkin. R. tutish Qur’onda belgilanganidek, insonni taqvoga, ya’ni moddiy va ma’naviy jihatdan sabr-toqatli bo‘lishga, irodani mustahkamlashga o‘rgatadi. R.ning ko‘pgana kasalliklarga shifo baxsh etishini keyingi paytda olimlar ham tasdiqlamoqdalar. Lekin, shariat ko‘rsatmalariga ko‘ra, R.ni boshqa maqsadlarda emas, faqat Allohning farz qilgan ibodatini ado etib savob orttirish, taqvoli bo‘lish maqsadidagana tutish buyuriladi. R. dastlab Muhammad (sav) Madinaga hijrat qilganlaridan 18 oy o‘tgach farz qilingan. Agar R. qasddan ochib yuborilsa, ramazondan keyin biror kun qoldirmay oltmish kun R. tutib beradi, bunga zaiflik yoki bemorlik tufayli qodir bo‘lmasa oltmish miskinga taom berish b-n kafforat to‘lanadi. R. bir necha turli bo‘ladi: yoinki
1.   Farz. Bu Ramazon oyi R.sidir.
2.   Vojib. Mas., naflga kirishib, keyin buzib qo‘yganda,  uning qazosini  tutib  berish vojibdir.
3. Nafl. Dushanba, payshanba kunlarida, shavvol oyida olti kun tutilgan R.lar.
4.  Makruh. Yolg‘iz juma yoki shanba yakshanba kunlarida, shuningdek, ikki hayitda tutilgan R.lar.

RO’ZA HAYITI - q. Hayit

SABAIYLAR, as-Saba’iya - "o‘ta" shialarning g‘oyaviy o‘tmishdoshlari; Abdulloh ibn Saba’ning izdoshlari. Sunniy mualliflar S.ni Ali (kv) ibn Abu Tolibni ilohiylashtirishni targ‘ib qilgan islomdagi eng dastlabki guruh deb hisoblashgan. Rivoyatlarga ko‘ra, Ali (kv) uni xudo deb e’lon qilgan S. guruhini gulxanda yondirishga buyruq bergan, bunga javoban S. "endi biz sening haqiqatan ham xudo ekanligingni bildik, zero faqat xudogina o‘t b-n jazolaydi" deganlar. S. Ali (kv)ni vafot etganligini rad etadilar, ularning fikricha, u dushmanlaridan o‘ch olish va adolat o‘rnatish uchun qaytib kelar emish. Ali (kv)ni payg‘ambar Muhammad (sav)ning vasiyatlariga ko‘ra, vorisi deb e’lon qilgan S. islomda birinchi bo‘lib, Ali (kv) imomligini to‘xtashi (tavaqquf) va uni Qiyomat kunigacha Maxdiy sifatida qaytishi" (ar-raj’a) haqidagi g‘oyani ilgari surganlar. Bu tasavvurlar keyinchalik "o‘ta" shialar, xususan kaysoniylar orasida rivojlangan, ular imomlarni "yashirin holati" (al-g‘ayba) va ularni Xaloskor (al-Maxdiy) sifatida qaytib kelishi hakdtsagi g‘oyani ishlab chiqqanlar.

SABR - g‘am-kulfat, azob-musibatlarga chidash, toqat qilish; o‘z ixtiyori b-n nafsni tiyish; yoqmagan narsa sodir bo‘lganda Alloh taolodan qo‘rqib va Uning roziligidan umidvor bo‘lib o‘zini tutishlik. Islomda to‘g‘ri yo‘ldan adashmasdan borish uchun kishi o‘z mayllarini so‘ndirishi lozimligi ta’kidlanadi. S.li bo‘lish musulmonlarning asosiy fazilatlaridan biri hisoblanadi. Qur’onning bir necha oyatlarida musulmonlarning S.li bo‘lishiga da’vat bor. Hadislarda inson uchun S.dan yaxshiroq va ulug‘roq ne’mat ato etilmagani bayon qilingan. Tasavvufda S. turlicha talqin etiladi. S. doim kerak. Yaxshilik yetganida ham, yomonlik yetganida ham, zarar-kamchilik paytda ham, foyda-borchilik paytida ham. Yo‘qchilikka S. qilish oson. Ammo borchilik, to‘qchilikka hamma ham S. qila olmaydi. Aslida esa, banda og‘ir paytda bardosh b-n, ne’mat yetganida shukr va yaxshilik b-n S. qilish kerak. Ulamolarning ta’kidlashlaricha, S. turli xil bo‘ladi. Eng ulug‘ S. imon - islom talablarini bajarish yo‘lvdagi qiyinchiliklarga chidash. Odamlarning noo‘rin tasarruflariga S. qilish. Yetgan musibatlar va ne’matlarga S. qilish va h.k.
S. ko‘pchilik xayol qilgandek salbiy ma’noda, ya’ni nima bo‘lsa ham S. qilyapman, deb jim-harakatsiz turish emas, balki Allohning aytganini bajarish jarayonida duch keladigan mashaqqatlarni yengashdagi S.dir. Eng bosh S. havoi nafs, rohat-farog‘at, mansabni tark qilib, Allohning aytganiga yurishga chidamdir. Qur’oni karimda S.ga da’vat ko‘p gakrorlanadi. Chunki, Allohga toatda ham, gunoxdan saqlanish yo‘lidagi to‘siqlarni yengish uchun ham, zaiflik kelib qolganda ham, havoi nafsni jilovlash uchun ham S. kerak va h.k. O’tgan ulamolar S.ni umumiy tarzda uchga bo‘lganlar:
Birinchisi: Alloh harom qilgan narsalardan va gunoxlardan saqlanishga S. Ikkinchisi: toat va kurbat hosil qilish uchun S.
Uchinchisi: yetadigan musibat va qiyinchiliklarga S. Payg‘ambar (as)ning hadislarida ham S.ga ko‘plab chaqiriqlar bor. A.bu Musodan rivoyat qilinadi: ''Hech kimga sabrdan ko‘ra yaxshiroq va kengroq ne’mat ato qilinmagan", dedilar. Rasululloh (sav): "Odamlarga aralashib, ularning ozorlariga S. qilgan musulmon, ularga aralashmaydigan va ozorlariga S. qilmaydigan musulmondan yaxshidir", deydilar. Bundan odamlarning ozoridan qo‘rqib ularga aralashmay qo‘yish durust emasligi chiqadi. Odamlarga aralashib ularning ozorlariga S. qilgan odam savob oladi. U o‘sha aralashishi davomida ularga yaxshilik ham qilib yurgan bo‘ladi. Odamlarga aralashmagan kishi esa, ko‘pchilikka foyda yetkazishdan bosh tortgan bo‘lishi mumkin.

SAVOB (arab. - yaxshilik, ezgulik, ajr) -diniy e’tiqodga ko‘ra, xudoning marhamatiga loyiq ish va shunday ish uchun xudoning marhamati. Insonning xatti-harakati va faoliyati yaxshilik va yomonlikdan iborat bo‘lib, bu islomda savob va gunoh deb ataladi. Diniy ko‘rsatmalarni bajarish, inson manfaati yo‘lida faoliyat ko‘rsatish kabilar S. hisoblanib, insonning ish kitobi (nomai a’moli)ga farishta vositasi b-n yozib boriladi. Oxiratda insonlarning S. va gunohlari tarozuda tortilib, natijalar Allohning hukmiga havola etiladi. Lekin, hadisi sharifda ta’kidlanishicha, insonning qilib o‘tgan har qancha S. ishlari jannatga kirishga sabab bo‘la olmaydi. Unga kirish Allohning fazli, marhamati va ehsoni xisoblanadi. S. ishlar esa, jannatga kirgandan keyin erishiladigan darajalar uchun kerak bo‘ladi. S. so‘zi barcha yaxshi va ezgu ishlarga nisbatan ham ishlatiladi.

SADAQA (arab. - chin dildan qilingan ehson) - xayr-ehson. S. berish haqida Qur’onda ham ta’kidlab o‘tilgan. S. haqidagi masalalarni fiqhning uqubot va ahkom bo‘limlari talqin qiladi. S. berish imkoni bo‘lgan har bir kishi uchun zarur hisoblanadi, bu ish mandub amallardan sanaladi. Birovga S. bera olishga qurbi yetmaydigan kishilar S. olishlari mumkin. S.ning kuyidagi turlari mavjud: Bir martalik xayr-ehson ko‘rinishdagi S.; kafforat, ya’ni xayrli maqsadlarga sarf etiladigan jarima ko‘rinishidagi S.; o‘ziga to‘q bo‘lgan musulmonlarning daromadlaridan yo‘qsil, miskinlar foydasiga ajratib beriladigan S. Dastlabki ikki holatda S. pul, ovqat, kiyim, xizmat ko‘rsatish va uy-joy b-n ta’minlash, qarzdan va majburiyatdan kechish va b. shaklida bo‘lishi mumkin. Uchinchi holatda S. - faqat pul b-n beriladigan, u maxsus soliqchilar tomonidan yig‘ilib, markaziy yoki mahalliy xazina (bayt ul-mol)ga kelib tushgan. Bu mablag‘ S. deb ataluvchi zakotdan to‘plangan mablag‘ b-n birgalikda maxsus vakolatli shaxslar tomonidan sugurta vositasi turi sifatida markaziy hokimiyat nomidan kambag‘al, muhtoj kishilarga tarqatilgan. S. mablag‘laridan yordam olishga kambag‘allar va nogironlar haqli bo‘lib, ularning bu holati to‘g‘risida jamoaning uch a’zosining shohidligi lozim bo‘lgan. Shuningdek, biror sabab b-n xonavayron bo‘lgan, qurbi yetmaydigan xarajatlar, to‘lovlarni to‘lashga (mas., muhtoj qarindoshlarini boqish, qarindoshi uchun diya (xun) to‘lash va b.) majbur bo‘lgan kishilarga ham S. beriladi va h.k. Ularning ishi yurishib ketsa, S. to‘lash to‘xtatiladi. S. mablag‘adan urush paytida yordam bergan, lekin ulush-o‘lja olmaganlarga mukofot beriladi, kulni ozod qilish uchun to‘lanadigan pulning yetishmayotgan qismi (agar u kishining ishlari yurishmayotgan bo‘lsa) (mukotab)ni qoplash uchun beriladi. Shuningdek, S. to‘plovchi va taqsimlovchi amaldorlarga, musofirxonalarga, biror sabab b-n safarni davom ettira olmay qolgan yo‘lovchilarga ham mablag‘ ajratiladi. Hadislar va fiqhga oid adabiyotlarda S. istilohi b-n zakot anglatilgan. S. va zakot dastlab bir tushuncha ekanligi, zakotdan qoladigan mablag‘ni olish huquqiga ega kimsalar ham S. mablag‘laridan foydalanish huquqiga ega bo‘lganligi b-n ham tasdiq topadi. Ixtiyoriy S.ni majburiy to‘lovdan farqlash uchun uni sadaqa at-tatavvu ("ixtiyoriy sadaqa") deb ataydilar. S.ning majburiy turiga zakot, xiroj, ushr, fitr, kafforat (jarima) kabilar kiradi. Ixtiyoriy S.lar esa, xudoyi, to‘ylar, ziyofatlar, xayriya tashkilotlariga, jamg‘armalarga beriladigan moddiy xarajatlardan iborat. Odatda S. deganda faqat muhtojlarga, gadolarga beriladigan narsa tushuniladi. Lekin diniy istiloxda S. xayr-ehsonning barcha turlari uchun qo‘llanilaveradi. Islomda S. qilishga ko‘p targ‘ibot qilinadi. Uning savobi, fazilati va foydasi to‘g‘risida Qur’on va hadislarda ta’kidlangan.

SADR (arab. - old, ko‘krak) - musulmon mamlakatlaridagi turli mansabdor shaxslarga beriladigan unvon. Bu unvon ba’zan din peshvolariga ham berilib, ularga butun davlatning yoki biror viloyatning vaqf ishlarini boshqarish vazifasi yuklatilgan. Mas., 12-13-a.larda Buxoroda hukmronlik qilgan burhoniylar Sadri jahon nomi b-n mashhur bo‘lgan. 16-a.dan Usmonli turk saltanatida va 19-a.dan Eronda eng yuqori mansabdor shaxs (vaziri a’zam) S. (to‘lig‘i Sadri a’zam) deb atalgan. 20-a.ga kelib bu unvon tugatilgan. Anjuman va ilmiy majlislarda to‘rdan joy berilib, suhbatni boshqargan olim kishini ham qadimdan Sadri majlis deb atab kelinadi.