FOTIMA (taxm. 605/606—632/633) -Muhammad (sav)ning kenja qizlari. F.ga e’tiqod qilish shialar o‘rtasida keng tarqalgan. Shia imomlari va musulmon mamlakatlaridagi ko‘pchilik sulolalar (Idrisiylar, Fotimiylar, Sa’diylar va b.) shuningdek, barcha sayyidlar F. va uning eri Ali ibn Abu Tolib avlodlari deb hisoblanadi. F. go‘zal bo‘lgani uchun Zahro (Guldek) deb laqablanadi. F.ni Alidan 5 farzandi (uch o‘g‘il (bittasi yoshligida vafot etgan) 2 qiz) bo‘lgan. Hasan, Husayn, Ummu Kulsum va Zaynab. Muhammad (sav) vafotlaridan olti oydan so‘ng olamdan o‘tgan F. Madinada dafn etilgan. Makka va Madinaga borgan shia ayollari F. qabrini ziyorat qiladi.

XADICHA bint Xuvaylid (taxm. 555/556-620/ 621) - Muhammad (sav)ning birinchi xotinlari. X. beva qolgan boy xotin bo‘lgan. Muhammad (sav) avval X.ning savdo ishlarini boshqarganlar, keyinchalik unga uylanib, uning mablag‘lari b-n savdogarlik qilganlar. X. Muhammad (sav)ga ko‘p g‘amxo‘rlik va mehribonliklar ko‘rsatgan, u zotga vahiy kela boshlaganda payg‘ambarliklariga darhol ishongan, birinchilardan bo‘lib islomni qabul qilgan. U Muhammad (sav)dan 4 qiz va uch o‘gal ko‘rgan, faqat kenja qizi Fotimadan avlod qolgan.

XOLID IBN VALID (? - 642) - ilk islom davridagi arab sarkardasi. Dastlab musulmonlarga qarshi kurashgan. Uhud jangidan so‘ng islomni qabul qilgan (629). Muhammad (sav) vafotlaridan so‘ng Arabiston ya.o.dagi arab qabilalarining isyonlarini bostirgan. Hirotni egallagan musulmonlar qo‘shiniga qo‘mondonlik qilgan, Mesopotamiyada laxmiylarni tor-mor keltirgan. Sarkarda Amr ibn al-Os b-n birga Suriya fathida qatnashgan, keyinchalik bu yerda voliy bo‘lgan. Musulmonlar jamoasi oldidagi buyuk xizmatlari uchun "Sayfulloh" - "Allohning shamshiri" faxriy unvonni olgan.

QUSAM ibn ABBOS, ibn Abdulmuttalib ibn Xoshim al-Qurayshiy (taxm. 624-677) -sahobalardan. Muhammad (sav)ning amakivachchalari. Otasi - Abbos ibn Abdulmuttalib - Rasululloh (as)ning amakilari. Onasi - Rasululloh (as)ning zavjalaridan bo‘lgan Maymunaning singlisidir. G’iyosiddin Javhariyning yozishicha, hazrat Kusam payg‘ambar (as) vafot etganlaridan so‘ng ul zotni yuvganlardan biridir. Rivoyatga ko‘ra, Q. ibn A. bu paytda 8 yoshda bo‘lgan, uning aftu basharasi va qiliqlari butkul payg‘ambar (as)ga o‘xshash edi. Xalifa Ali ibn Abutolib (kv) davri (655-661)da Makka voliysi bo‘lgan. Muoviya davri (661-680)da Xuroson voliysi Said ibn Usmon b-n birga O’rta Osiyoni fath etishda qatnashgan. "Samariya"da yozilishicha, Said dinni kuchaytirmoq va shariat hukmlarini yurgazmoq tilagida Q. ibn A.ni bir necha islom qo‘shini b-n birga Samarqandda qoldirgan. 677 y. sug‘diylar shaharga hujum qilgan. Samarqand sh.ning Namozgohida Qusam shahid bo‘lgan. Uni Banu nojiya qabristonida g‘or yonida (boshqa manbalarda - G’oziylar yonida) dafn etganlar. Sulton Sanjar Moziy zamonasida (1118 -1157) o‘sha qabristonda "Qusamiya" madrasasi solingan. U Obi mashhad arig‘i yaqinida bo‘lgan Amir Temur davrida ushbu mozor imorat qilinib, turli bezaklar b-n bezatilgan. Xalq orasida Shohi Zinda ("Tirik shoh") nomi b n mashhur bo‘lgan bu yodgorlik o‘rta asr me’morchiligining eng noyob obidalaridan sanaladi.

HASAN ibn Ali (625-669) - Ali ibn Abu Tolib(kv)ning (Fotimadan tug‘ilgan) o‘g‘li, Muhammad(sav)ning nabirasi, ikkinchi shia imomi. 661 y.da Ali o‘ldirilgandan keyin uning tarafdorlari H.ni Irokda xalifa deb e’lon qilgan va Muoviya hokimiyatiga qarshi kurashni yangitdan boshlashga da’vat etgan Lekin, H. (ra) Muoviya b-n muzokaralar olib borib, u b-n kelishgan, o‘ziga in’om etilgan katta mablag‘ hisobiga hokimiyatga da’vo qilishdan voz kechib, Madinaga ko‘chib ketgan va u yerda vafot etgan (shialik rivoyatlar bo‘yicha zaharlab o‘ldirilgan).

HUSAYN ibn Ali (626-680) - Ali ibn Abu Tolib(kv)ning (Fotimadan tug‘ilgan) kichik o‘g‘li, Muhammad (sav)ning nabiralari, uchinchi shia imomi. 669 y.da Hasan vafot etgandan keyin Ali(kv) tarafdorlari uni o‘z rahbari deb e’lon qilgan. 680 y. xalifa Muoviya o‘lgandan keyin Irokda umaviylarga qarshi harakat faollashgan. H. Yazidga bay’at qilishdan bosh tortgan. Kufa shialari H.ni o‘zlarining imomi deb tan olib, Kufaga taklif etgan va xalifa Yazidga qarshi qo‘zg‘olonga bosh bo‘lishni so‘ragan. H. Makkadan Kufaga jo‘naydi. 70 jangchisi b-n Kufaga yaqin Karbalo dashtiga yetib kelganida xalifa Yazidning 4 ming kishilik qo‘shini unga qarshi chiqqan. 680 y. 10 okt. kuni H. jangda shahid bo‘lgan, jasadi o‘sha yerga dafn etilgan. Shu munosabat b-n Karbalo shialarning asosiy muqaddas ziyoratgohiga aylangan. H. halok bo‘lgan sana shialarda motam kuni sifatida nishonlanadi

АБУ АЛ-ОСА¬ ИБА А ОБИА¬ 
                                             
Абу ал Ось мен билан гапиришгада тсғри ссзлади ва ваъда берганида менга ваъдасини устида турди. (Мухаммад саллаллоху алайхи ва салламдан)
Абу ал Ось ибн А обиь ал —Абшани қурайш ахлидан сди, новқирон ёш, унга қараган одамни ксзига ташланадиган, ташқи ксриниши тиниқ сди. Ўзларига тсқ таниқли ойладан, арабларнинг намунали қахрамонлардан бслиб, шижаотлик қсрмас , сзига ишонадиган хислатлар жамланган киши сдилар.
*   *   *
Абу ал Ось арабларни  тижорат  меросига мухаббат  қсйди. У киши хам «Яманга» қишда ёзда сса «Шомга» тижорат қилгани борар сди. У кишининг карвонлари юзта тус ва икки юзта кишилардан иборат бслиб Маккадан Шомга қараб қатнар сди. Ишончли ва росгсй, олий жаноб бслганлигидан одамлар сзларини савдо - сотиқ молларини унга  ишонар сдилар.
*   *   *
Холалари Хадича бинту Хувайлид Абдуллох сғли Мухаммадни хотини сди. Абу ал Ось уларга сз оналари каби мурожат қилардилар, уларни хам қалбларида ва уйларида схши  сринда турар сдилар. Абдуллохни сғли Мухаммаднинг Абу ал Осьга бслган мухаббатлари Хадичаникидан оз смас сди.
*   *   *
Абдуллох сғли Мухаммадни уйида йилар ксз очиб юмгунча стиб кетди.Унинг катта қизи Зайнаб мисоли чиройли гул каби ссиб улғайди, шунчалар ёқимтой сдики уни қслини ссраб Маккани хурматли кишилари сз сғилларига ссраб келишдилар..  ..
Аима учун ссрашмасинки ахир улар курайшни снг қадимги ва олий насабдан бслганлиги учун, қурашликлар ота оналарига у малум сдики тарбисси ва ёқимтойлиги билан. Уларга қандай йсл бслсин уни келин қилишлик, ораларида Маккани ёш игити Абу ал Ось турганида.

Бир неча йилдан сснг Мухаммад (саллаллоху алайхи ва саллам)нинг қизлари Зайнаб билан Абу ал Осьни тсйлари бслиб стди. Маккага илохи нур келди, Аллох сзининг расули Мухаммад (саллаллоху алайхи ва саллам)га хақ динни тушрди ва хамма ёққа етгазишликка буюрди. Биринчилардан бслиб хотинлари Хадича бинт Хувайлид қабул қилдилар кейин қизлари Зайнаб, А уқис,Умму Гульсум ва ёши кичик бслишига қарамасдан Фотима қизлари хам қабул қилди. Лекин киёвлари Абу ал Ось қабул қилишликдан бош торди, ота боболари динида қолишликни истади. Хотинлари Зайнабга хурматлари ва мухаббатлари сса сзгармади.
*   *   *
   Маккада Аллохнинг расули ва мушриклар орасида келишмовчиликлар пайдо бслганида, бази бир мушриклар сзаро дедилар.. .. - Шсрингиз қурсин .. .. сизлар Мухаммаднинг ишини сз бсйниларингизга олиб сз сғилларингизни унинг қизларига уйлантириб қсйдингизлар. Агар сизлар қизларини қсйдириб юборсангиз унда у сз қизлари билан овора бслиб, сизларини тинч қссди.. .. Улар дедилар:
«Бу жуда зср фикр бслди»
кейн улар Абу ал Осьни олдига бориб дейишди:
«сз хотинингни қсйиб юборгин отасини уйга олиб бориб қсй сй Абу ал Ось! Агар шу ишни қилсанг биз сенга курайшни хохлаган қизини олиб берамиз ва хохлаган хурматли кишига киёв бсласан.»
- Йсқ - қасам Аллохга!—деди.
Мен хеч қачон сз хотинимнидан ажралмайман, сизларни барча аёлларингиз уни срнини боса олмайди.. ..
Аммо А уқис ва Умму Гулсумларни ажратишиб сз оталари уйига қайтаришди. Бундан расулуллох жуда хурсанд бслдилар, лекин Абу ал Ось ундай қилмади, уни хам шундай қилишини хохлаган сдилар .бу вақт хали мушриклар билан никох харом қилинмаган сди.
*   *   *
Лайғанбар (саллаллоху алайхи ва саллам) Мадинига хижрат қилиб ксчиб келганларидан сснг у кишини қсл остиларида курайшликлар тспланиб у ерда қуват йғиб мушрикларга қарши «Бадирга» чиқишди. Абу ал Ось хам мушриклар тарафида тақдир тақазоси билан шу жангда қатнашди.. ..
Мусулмонлар билан жанг қилиш у кишига ёқмасада уларга бирон бир ёмонликни хохламасалар хам қуват учун мушриклар уни олиб чиқишди, қавми уни мажбуран жанг қилишга тарғиб қилди.. ..
Бадир жангги мушриклар ксп бслишига қарамасдан мусулмонларни қсли баланд келди. Душмандни срмини қириб ташланди ва бир қисми асир олинди ва бошқалари сширинча қочиб қолишди. Бу асир тушганлар орасида қурашлик Зайнаб бинт Мухаммад (саллаллоху алайхи ва саллам)нинг сри Абу ал Ось хам бор сди.

Лайғамбар (саллаллоху алайхи ва саллам) асирлар озод қилиб олиш учун бир мингдан то тсрт минг диноргача нарх чиқариб бердилар. Баьзи бир курайшнинг хурматли кишиларини бу нархлар қизиқтиб сзларини қавмдошларини озод қилишликка киришдилар. Мадина ва Макка оралиғида югириб қолишди.Зайнаб хам сзларини срлари Абу ал Осьни озод қилиш учун одам юбордилар, тақинчоқларини хаммасини бериб, тақинчоқлари орасида бир вақтлар Хадича биту Хувайлид хадс қилган тақинчорқ хам бор сди. Лайғанбаримиз (саллаллоху алайхи ва саллам)нинг олдиларига олиб келишганида бу тақинчоқни қсриб уларни юзларида ғам ксринди, қаттиқ қизларини схши ксрганларидан.. ..
Сахобаларга дедилар:
- Зайнаб менга бу тақинчоқни сри Абу ал Ось озод қилиш учун юборибди, агар хохласангиз уни срини озод қилиб нарсаларини қайтариб берсак..  ..
«Биз розимиз сиз нимани хохласангиз ва хурсанд бслсангиз бас сй А асулуллох!» - дейишди сахобалар.
*   *   *
Абу ал Осьни қсйвора туриб А асулуллох (саллаллоху алайхи ва саллам) унга бир шарт қсйдилар у хам бслса қизлари Зайнабни у кишига қайтариб беришлиги.. .. Маккага қайтгандан сснг Абу ал Ось тезда Лайғанбарга берган вадасини бажаришликка киришди.. ..хотинларига йслга отланишни тайинлаб, макка ташқарисида оталарининг слчиси олиб кетиш учун кутиб турганини билдирдилар. Абу ал Ось йслга озиқ овқат таёрла бериб сзларини акалари Амр ибн А обисга тусларини бериб хотинларини кузатиб А асулуллох (саллаллоху алайхи ва саллам)нинг одамларига топширишни буюрдилар.
*   *   *
Бсйинларига камони осиб ва сқдонларини олиб Амр ибн А обийс келини Зайнаб билан купа кундизи тусга мингдириб қурашликлар ксзни олдидан Макка ташқарисига қараб йсл олди. Улар буни ксриб орқасидан бориб унга ташландилар, Зайнаб улардан қсрқиб кетди.. .. Амр сз сқдонидан сқ олиб камонга қсйиб уларга қараб сқталиб деди: «Аллохга қасам! Ким унга сқинлашса мен уни бсйнига шу сқни санчиб қссман»

Уларни хаммаси схши билишар сди Амр камондан бехато отар, хар бир отилган сқ сз жойига бораришлигини..  ..
Амр одамлар орасида турганида Абу Суфён ибн Харб деди:
- А­й амакимни сғли! Бизга хархаша қилма, сен билан келишиб олайлик. Амр камонини ерга қаратгандан сснг Абу Суфён деди сна:
- сен сз харакатинг билан нотсғри иш тутдинг.. .. Сен хаммамизни ксз олдимизда Зайнабни олиб кетмоқчисан. Бадирда талофат ксрганимизни биласан уни отаси Мухаммад бизни бошимизга ксргиликларни солди агар сен уни қизини очиқ олиб кетмоқчи бслсанг..— қандай олиб чиқа оласан? Кавм унда қсрқоқ номини олади араблар орасида, сен бизни шарманда қилмоқ чимисан. Шунинг учун уни қизини уйига қайтариб олиб бориб қсй. А­ри билан бир неча кун турганидан сснг одамлар Зайнабни отасига қайтариб бериб юбордик деб айтмасликлари учун. Кейин Зайнабни биздан сшириб олиб кетавер, уни ушлаб туришликка бирон бир бохона қолмайди шундай қилсанг.. ..
бу гапларга Амр рози бслди Зайнабни Маккага қайтариб олиб борди. Бир неча кундан сснг кечаси Амр Маккадан Зайнабни олиб чиқиб кутиб турган отасини ишончли слчилари қслига топширди ва укасини буйруғини бажарди.
*   *   *
Хотини билан ажрашгандан сснг Абу ал Ось бир неча вақт Маккада сшади кейн шомга совдо сотиқ учун жснади. Шомдан Маккага қайтаётганида Абу ал Осьни карвонида 170 одам ва 100 сқин туслар бор сди. Мадинанинг ёнидан стиб кетаётганларида А асулуллохнинг сахобалари уларни қслга олдилар. Абу ал Ось сса   сшириниб қочиб қолди,  уни қслга ололмадилар. Кечаси тушгандан сснг Абу ал Ось сширинча Мадинага кириб қоронғу кечада Зайнабни қидириб топиб келди ва ундан ёрдам ссради.
Зайнаб унга ёрдам беришликка рози бслдилар.
*   *   *
Бомдод намозига чиқиб А асулуллох (саллаллоху алайхи ва саллам) масжид мехробда Аллохни улуғлаб турганларида орқаларидан  сахобалар сргашиб туришганида Зайнаб шу вақт аёллар тарафидан деди:
- А­й инсонлар! Мен Мухамммад (саллаллоху алайхи ва саллам)нинг қизи Зайнабдурман, сизлардан срим Абу ал Осьга ёрдам ссрамоқчиман унга ёрдам берсангизлар.
   Аомозни тугатиб салом берганларидан сснг А асулуллох (саллаллоху алайхи ва саллам) одамларга қараб сгирилдилар ва улардан ссрадилар:
- Сизлар хам мен сшитганимни  сшитингизми?
- Ха —деб жавоб беришди.
Лайғанбаримиз (саллаллоху алайхи ва саллам) дедилар.
   «Жоним қслида бслган Аллохга қасамки! Мен бу воқисдан хабарим йсқ сди хозиргина сизлар билан сшитгунимча, бир мусулмон аёл ёрдам ссраганини»