Собит ибн Қайс (родисллоху анху) мусулмонларни мағлуб бслаётганини ксриб қалблари қайғуга тслди. Мусулмонлар бир бирларини айиблашаётганини ксриб хавотир ола бошладилар. Бадавийлар бошқа арабларни қсрқоқликда айблаша бошлашди, улар хам сз срнида уларни урушиш қоидаларини билмасликда айиблашди. Собит (родисллоху анху) уларни орасида туриб дедилар:
   "œА­й, мусулмонлар жамоати! Биз А асулуллох (саллаллоху алайхи ва саллам)нинг вақтларида бундай жанг қилмас сдик. Менга хозир устки сизларга қарашлик, душманни сизлар учун қсрқмасдан хужум қилишига қандай йсл қсймоқдасиз? сна устки сизларга қарашлик агар уларга мағлуб бслсангиз қандай чидай оласизлар"
Кейин юзларини осмонга қаратиб дедилар:
   А­й Аллохим! Буларни қилаётган ишидан мени холи қил (съни Мусайламани) ва мусулмонларни ишидан хам холи қсй".
Қутурган шер каби жанга кириб душман билан елкама елка жанг қилдилар. Барро ибн Молик ал Ансорий (родисллоху анху), Умар ибн Хоттоб (родисллоху анху)нинг акалари Зайид ибн Хаттоб (родисллоху анху), Салим Мавло Абу Хузайфа (родисллоху анху) ва бошқа ксплаб собиқ мусулмонлар хам.
Собит жанг майдонида қахрамонларча курашиб мусулмонлар қалбига мардликни ва мушриклар қалбига қсрқувни солди. У киши жанг майдонида гох бу ерида, гох бошқа тарафида туруб курашдилар, бир қараса қилич билан ва сна бошқа қуроллар билан курашиб ксп жойларидан сраланиб охири ерга жонлари чиққан холда йиқилдилар. Аллох у кишига шахидликни насиб стган скан, А асулуллохни башоратлари бслди. Собит (родисллоху анху) сзларини орзуларини жанг майдонидан тобдилар. Хақиқий иймон учун курашиб, у киши орқали Аллох мусулмонларга ғалабани берди.
*   *   *
Жанг вақтида Собит ибн Қайс (родисллоху анху) қиммат бахо тақинчок таққан сдилар. Жангчилардан бири Собит ибн Қайс (родисллоху анху)нинг жасадидан стиб кетаётиб тақинчоқни ечиб олди. Шахид бслганиниг сртаси куни кечаси Собит ибн Қайс (родисллоху анху) жангчилардан бирининг тушига кирди унга деди:
   "œМен Собит ибн Қайсдурман ..сен мени танидингми?"
   "œХа" — деди у инсон.
   Мени сенга бир илтимосим бор, шу илтимосимни нима бслишидан  катъий назар сен уни бажаргин. Кеча мени слдиришганидан сснг бир мусулмон олдимдан ста туриб, у ёғ—бу ёғимга қараб, мендан қиммат бахо тақинчоқни олиб кетиб, сзининг чодиридаги фалон жойига кириб кетди ва сзининг хуржунига солиб қсйди, кейин устига туснинг сгарини қсйиб қсйди. Холид ибн Валид (родисллоху анху)нинг олдига боргин ва у кишига буларни хабар бергин ва айтгинки: "œШу одамни олдига одам юборинг ва Собит ибн Қайс (родисллоху анху)ни тақинчоғини ксрсатган жойидан олиб келишни буюрсин" деб айтгин. Ва сна илтимос қиламанки сендан нима бслишидан қатъий назар Холидга (родисллоху анху) айтгин: "œҚачон сен Мадинага борсанг Аллохнинг халифасига айтсинки Собит ибн Қайс (родисллоху анху)нинг қанчадир миқдорда қарзи қолган скан ва қандайдир икки қулини озод қилишликни, қарзини тслаб ксйишликни ссрасин". Тушингда сендан шуларни илтимос қиламан деди".

Халиги инсон уйқудан туриб, Холид ибн Валид (родисллоху анху)нинг олдиларига бориб, бу тушидаги хабарни у кишига ссзлаб берди. Холид (родисллоху анху) тақинчоқ учун одам юборганида, хақиқатдан хам сша ксрсатилган жойдан топди ва уни олиб келди. Холид Мадинага борганида Абу Бакр (родисллоху анху)га бу хабарларни етказиб Собит ибн Қайс (родисллоху анху)ни тушга кириб айтган васистини бажаришликларини етказди. Абу Бакр (родисллоху анху) васийстни бажардилар. Шундай қилиб Собит ибн Қайс (родисллоху анху) сгона киши бслдилар, уларнинг васистлари слганларидан кейин қолдирилди ва кейин у васист бажарилди.
Аллох Собит ибн Қайсдан рози бслсин ва жойларини жаннат билан мукофотласин.

ОСИМ ИБА СОБИТ
"œКим жанг қилмоқчи бслса, Осим ибн Собит каби жанг қилсин" (Мухаммад (саллаллоху алайхи ва саллам)

 Абдуллохнинг сғли Мухаммад (саллаллоху алайхи ва саллам) билан қурайш рахбарлари "œУхуд"га қуролланиб чиқишди. Қурайшликлар қалбида "œБадир" жангидан қолган қасослари ва хасад аламлари қолган сди. Хасрат надоматлари қонларини қиздириб, сркаклар сзлари билан кифосланмасдан аёллларни хам жамлаб курашга олиб чиқишган сди. Аёллар жангчиларни рухини кстариб, уларни мардликка чақириб, қсрқмасликлари учун чиқишган сди. Бу сафар қилган аёллар ичида Абу Суфённинг хотини Утба бинт Хинд, Амр ибн ал Осънинг хотини А айта бинт Мунаббах, Сулфа бинт Саад сзининг уч сғиллари Мусафиъ, Жалус, Килоблар ва сри Талха билан, улардан ташқари бошқа ксплаб аёллар хам сафарга чиқишган сди.
*   *   *
"œУхуд"да икки тараф қонли тсқнашганида, Хинд бинт Утба ва бошқа аёллар жангчилар ёнида туриб чилдирма чалиб, ашула айтиб қслаб турдилар:
"œАгар мардонавор урушсангиз,
Ўриндиқда кутармиз сизни,
Агар душмандан ортга қочсангиз,
Хуш ксрмасдан сиздан ажраб кетурмиз.
Бу тантановор байт мушрик жангчиларни қалбини уришга ёқиб юборди ва улар сз срларига сехирли таъсир ксрсатишди. Қачон уриш тамом бслиб, мушриклар мусулмонлар устидан ғалаба қилишгандан сснг, қурайш аёллари жанг майдонига кутирган холда, бақириб мусулмонларнинг жасадларига ёпирилишди. Уларнинг қоринларини ёриб, ксзларини сйиб, қулоқ ва бурунларини кесиб олдилар. Бу хам етмагандек улардан бири инсон қулоқ ва бурунларидан сзига тақинчоқ қилиб олди, Бадирда отаси ва акаларини қасоссини олган бслиб.
*   *   *
Лекин Сулафа бинт Саад бошқа қурайш аёллари каби хурсад бслмади, сри ва уч сғиларидан хавотир олиб, бошқа аёллар каби у хам сз ахиллари билан ксришиб ғалаба хурсадлигини ксришишлик учун уларни қидира бошлади.

Унинг кутгани бекор бслиб чиқди, сри ва икки сғлини қонга беланиб ётган холда слигини тобди. Қутурган шер каби қолган сғлини қидириб, уни Ухуд тепалигидан Жулосни хали жони узулмасдан ётган холда тобди. Сулафа қслидан келганини қилди, лекин кеч сди. Бошини тиззасига қсйиб юзидан ва лабидаги қонларни артиб, ксзида ёш билан ундан ссрай бошлади:
   "œКим сени бундай қилди?..
У онасига жавоб бермоқчи бслди, лекин слим олдидаги хириллаши унга халақит берди. Сулафа ундан такрор ва такрор ссрайверди, охири ундан зсрға жавоб олди:
   "œМени ва акаларимни Осим ибн Собит шу ахволга солди" — деб жон таслим қилди.
*   *   *
Сулафа бу қайғудан жинни бслаёзди ва бақириғи жанг майдонига кстарилди.. .. .. Лот ва Уззога қасам ичиб айтди:
   "œҚайғу ва ксз ёшим тугамайди, қурайшликлар Осим ибн Собитни қатил қилиб, уни бошини олиб келишмагунча ва мен бошидан коса қилиб шароб ичмагунимча."
 Сулафа ким Осим ибн Собит (родисллоху анху)нинг слигиними ёки тиригиними олиб келса, унга хохлаганича динор беришлигини ваъда қилди. Бу хабар курайшликлар орасида тез тарқалиб кетди. Хар бир ёш қурайшлик Осим ибн Собит (родисллоху анху)нинг устидан ғалаба қилиб, уни Сулафанинг ёнига олиб келиб, унинг бойлигига сга бслишни орзу қилди.
*   *   *
Ухуддан Мадинага қайтган мусулмонлар жангда йсқотган қахрамон жангчиларни мардларча, слимдан қсрқмасдан курашганликларини сслаб, Осим ибн Собит (родисллоху анху)ни жангда қандай қилиб, бир хонадондан уч ака-укаларни слдирганлигини, сслаб стишди. Улардан кимдир деди:
   Аима учун хайрон бсласизлар, "œБадир" куни Аллохнинг А асули биздан қандай уришишликни ссраганларида Осим ибн Собит срниларидан туриб, қслларига камон олиб дедилар: "œАгар душман 100 зироғ сқин бслса, мен уни камон билан слдираман, агар у менга найза билан хамла қилса унда мен уни найзам билан найзасини йсқ қилаб, кейин қиличим билан жанг қиламан" А асулуллох (саллаллоху алайхи ва саллам): "œКим жанг қилмоқчи бслса, Осим ибн Собит каби жанг қилсин".

Ухуддан сснг Лайғамбар (саллаллоху алайхи ва саллам) сахобалардан 6 нафарини мухим иш билан Осим ибн Собит (родисллоху анху)ни бошлиқ қилиб, Макканинг ёнига юбордилар, улар Макка сқинига борганларида Хузайил қабиласининг жангарлари уларни пайқаб уларни сраб олдилар.
Осим ибн Собит (родисллоху анху) ва издошлари қиличларини слонғочлаб душманга қарши уришга таёрландилар. Хузайил қабиласидан бир киши деди:
   "œАллохга қасам! Биз Сизга ёмонлик қилмаймиз, агар таслим бслсангиз..  биз сизни ишонтириб айтамиз ва ваъда берамиз."
Сахобалар бир бирларига қараб маслахат қилгандек бслишди, Осим ибн Собит (родисллоху анху) шу вақт уларга қараб дедилар:
   "œМенга келсак мушриклар мехрибонлигига зор смасман ва таслим бслмайман."
Ва Сулафа берган ваъдаси ссларига тушиб қиличини кстариб дедилар:
   "œА­й Аллохим! Мен сени йслинг учун курашмоқдаман. Душмандларимга мени бошимни қолдириб қсйма."
Кейин ва икки сахоба Хузайлликларга ташланиб бирин кетин шахид бслишди. Қолганларини асир олишди. Аввалига Хузайл қабиласидагилар Осим ибн Собит (родисллоху анху)ни танишмади, кейин слганларни жасадини қараб уни таниб қолишди, жуда катта бойлик қслга киритилди деб хурсанд бслишди.. .. Сулафа бинт Саад Осим (родисллоху анху)нинг бошларидан шароб ичишлик учун ваъда бермаганмиди.. ..
*   *   *
Осим ибн Собит (родисллоху анху) слганларидан сснг уларни қурайшликлар таниб қолишди, улар Макка сқинида сдилар. Қурайш савдогарлари Осим (родисллоху анху)ни бошларини олиб кетишлик учун ва Сулафани уч сғли ва срини қасосини олиш учун... жуда катта бойликларни Хузайилликлар учун олиб келишди.
*   *   *
Қачон Хузайилликлар Осим (родисллоху анху)ни бошини танасидан олишлик учун келганларида хамма тарафдан арилар тсдаси булут каби келиб, жасадни сраб олишди, хар қачон Осимни жасадини олмоқчи бслганларида арилар уларни юзи ва ксзларини чақа бошладилар. Уринишлари фойда бермагандан сснг баъзилари айтдики:
   "œБу ерда ёта турсин кечаси арилар кетганида жасад бизга қолади" деб таклиф билдиришди.
Узлари сқинроқ жойда қоронғу тушишини кутиб туришди.

Кеч кириши билан осмонни булут қоплаб, мамақалдироқ чақиб, қаттиқ жала қус бошлади, хатто қарислар бундай тошқинли ёмғирни ксришмаган сди. Сув оқими хаммаёқни уриб кетди, срталаб Хузайил қавми Осим (родисллоху анху)нинг жасадларини олиб кетишлик учун келишганида, уни хеч қаердан топа олмадилар. Кечаси кучли оқим уларнинг жасадларини номаълум тарафга оқизиб кетган сди. Хар бир нарсага қодир Аллох Осим (родисллоху анху)нинг жасадларини ювиб кетгазган сди. Уларнинг бошларини коса қилиб шароб ичишлик уларга насиб бслмади.
Аллох мушрикларни иймонликлар устидан юқори қилмади.
Аллох у кишидан рози бслсин!

САЛАМА ИБА ҚАЙС АЛ АШЖАИЙ

 "œУнинг жанговор мардлиги жангчиларга қувват берди ва унинг олдидаги барча имтихонлар уларга арзимас саналди, қийин йсллар у билан осон бслди» (Тарихчилардан)

Халифа Умар ибн Хаттоб (родисллоху анху) кечаси билан ухламасдан, Мадина ксчаларида, тинчиликни сақлаб хеч кимни осоийшталигини бузмаслик учун айланиб юрдилар.
Уйларни бирма-бир ксздан кечириб, бозор ва шахарнинг катта майдонини айланиб, хаёлларидан Аллох А асулининг сахобаларини бирма-бир стказдилар. Улардан бирини сз жангарларига қсмондон қилиб «Ахвазга» (Ахваз Ироқни ғарб тарфидаги минтақа) юбориб фатх қилишлик учун. Хурсанд бслиб бир қарорга келдилар:
   "œТопдим мен..Аллох хохласа"
Тонг отиши билан Фарруқ (родисллоху анху) хузурларига Салама ибн Кайс (родисллоху анху) ал Ашжаийни чақириб дедилар:
   "œМен сени қсмондон қилиб Ахвазга юбормоқчиман Аллохни исми билан сайр қилиб ва Аллохни йслида курашгин, унинг йслига қарши бслганларни учратсанг олдин уларни исломга чақир, агар қабул қилсалар унда икки йсл бор бири сизлар билан бирга Мушрикларга жанг қилиш, иккнчиси уйларида қолишни истасалар унда «закот» беришликлари шарт ва жангдан тушган слжалардан уларга улуш йсқдир. Агар сизлар билан биргаликда жанг қилсалар унда сизлар билан тенг хуқуқдалар, сизларга нима тегса уларга хам сиз каби улиш бор. Агар улар урушдан бош тортсалар ва исломни қабул қилмасалар унда улардан «Жизъс» олинглар ва уларни сз хохшиларига қсйинглар. Жизъс тслашликдан бош тортсалар унда улар билан Аллох йслида курашингиз бунда Аллох Сизга ёрдамчидир. Агар улар Сиздан Аллох ва А асулининг химоссини талаб қилсалар, уларга Аллох ва А асулининг химоссини ваъда бериб, сз химоснгизга олинглар... Улар устидан ғалаба қилсангиз уларга қаттиқ қсл бслмангиз ва хаддингиздан ошмангиз, болаларни слдирмасдан хеч-кимни қийнамангиз."

Салама жавоб бериб:
   "œА­шитдик ва итоат қилдик, сй мсминлар амири!"
Қслидан қаттиқ ушлаб Умар ибн Хаттоб (родисллоху анху) у кишини сафарга кузатдилар, кетидан намоз сқиб у кишини хаққига омад тилаб дуо қилдилар. Ахвазга бориш йсллари тоғлик ва тошлоқ ерлар бслгани учун бироз қийинчилик туғдирди. Басра ва Ахваз минтақаларигача ксп қалъалар жойлашган сди ва уларни ахли «курдлар» қайсар ва жангга чидамли сди. Мусулмонлар учун уларни устидан ғалаба қилишлик жуда зарур сди. Басра шахрининг атрофида форсларни қалъалари жойлашганлигидан хавотир сдилар. Ахвазни қандай бслмасин фатх қилишлик зарур сди, чунки сша вақтда Ахваз жангарилари Ироқ ахлига хаф хатар туғдираётган сди.
*   *   *
Салама ибн Қайс (родисллоху анху) лашкарларга бош бслиб «Ахваз»га етай деб турганларида мусулмонларга бу минтақани сзлаштириш бироз қийин бслди. Кеча ва кундузи билан зарарли судралиб юрувчи илон ва чаёнларни чақишларидан ухламасдан тепалик тоғларда қийналишди.
Салама ибн Қайс (родисллоху анху) мусулмонларни рухини кстариб, уларга вағиз қилди ва олдиларидаги қийинчиликлар онсон бслди оғирликлар сса енгилга айланди. Вақти вақти билан Салама (родисллоху анху) жангчиларга қалбларга таъсир қиладиган гсзал қуръон остларини кечаси тилават қилиб берардилар. Уларга илохий бир нур тушиб хаммаёқ ёруғ бслиб кетгандак сди, улар бу илохий нурдан сзларининг толиққанларини ва мухтожликларини унитар сдилар...
Ахвазга боришганда Салама (родисллоху анху) уларга халифа айтганидек Аллохнинг динини қабул қилишликни таклиф қилдиоар, улар сса бош тортишди. Кейин уларга жизсни таклиф қилдилар, улар таккабурлик қилиб бу шартдан хам бош тортишди. Бундан кейин мусулмонларга бошқа илож қолмади, улар билан курашишликка тайёргарлик ксрдилар. Аллохнинг йслида хақиқий мухожирларга схшаб жихотга бел боғлаб ажирга интилишди.
*   *   *
Икки тарафдан шавқатсиз қонли урушга киришилди, бундай урушдаги мардонаварликни бошқа жанглардан топиш қийин. Шунга қарамасдан мусулмонлар Аллохни ёрдами билан ғалаба қозондилар. Аллохни душманлари сса мағлубистга учрадилар.
*   *   *
Салама ибн Қайс (родисллоху анху) жанг тамом бслганидан кейин қслга тушган слжаларни тақсимлаб бериб, уларни орасидаги жуда қиммат бахо тошларга ксзлари тушди. Салама сз жангчиларига дедилар:
   "œКелинглар бу қимматбахо молларни халифа учун юборамиз у киши ксриб хурсад бсладилар, Сизлар агар рози бслсангизлар. Барибир хаммамизга булар етмайди.

   Жангчилар айтилар: "œА озимиз"
Бойликларни бир халтага солиб Салама (родисллоху анху) бану «Ашжаий» қабиласидан бир одамга бериб буюрдилар:
   Сен ва хизматкоринг Мадинага бориб мусулмонлар халифасига бизни ғалабамизни етказиб у кишига шуларни хадс қиласан.
Умар ибн Хаттоб (родисллоху анху) билан учрашув жуда қизиқ бслди... Келинг шу ссзни бану Ашжаий қабиласидаги кишига берсак сзлари гапириб бера қолсинлар:
   "œСалама ибн Қайс (родисллоху анху) берган омонатни олиб бориш учун икки тус ва йслга озиқ-овқат сотиб олдик ва йслга тез хозирлик ксрдик. Мадинага борганимизда мен Умар ибн Хаттоб (родисллоху анху)ни одамлардан суриштира бошладим. Мсминлар амирини тобганимда у киши мисоли чспон сз қсйларини суғорганидек улар одамларга овқат тарқатаётган сканлар. Хизматкорлари «Ярфаа»га караб: "œЯрфаа уларга гсштдан қсй.. ..Ярфаа уларга нон хам бер.. ..Ярфаа уларга шсрвасидан хам сол...." Мен улар олдига борганимда менга хам стир дейишди, мен хам олдинги қаторда стириб олдим улар менга овқат беришди. Мен хам едим. Қачон хаммамиз еб бслганимиздан сснг Умар ибн Хаттоб (родисллоху анху) Ярфаа ходимларига: "œИдишларни йиғиб ол" дедилар. Умар (родисллоху анху) кейин уйларига қараб кетдилар мен хам уларнинг кетларидан бордим. Уйларига борганимда кириш учун изин ссрадим, Умар (родисллоху анху) изн бердилар, ичкарига кириб улар юнг тслдирилган сстиқни бирига стириб иккинчисини менга бердилар, мен хам унга стирдим.. .. Кейин орқаларига сгирилиб, Умму Гулсумга "œОвқат олиб кел!» деб буюрдилар. Мен сзимга дедим: "œҚизиқ мсминлар амири қандай овқат ер скан? Кундузги овқатга улар учун нон ва зайтун ёғи, тузланган ва майдаланган донни олиб келишди.  Менга қараб «ол егин?» дедилар, сзлари озгина еган бслдилар. Мен умрим бсйи бундай гсзал ва озода овқат еган кишини ксрмаган сдим. Кейин арпали сувни олиб келишди менга узатишни буюрдилар, косадаги сувдан озгина ичдим.. уйимдаги сув бундан ширин ва ёқимли сди, мендан сснг сзлари чанқоқлорини қондириб ичдилар. "œАллохга хамд бслсин бизни едириб ва суғорганига ва биз ундан қониқдик" - дедилар. Кейин мен Умарга қараб дедим:
   "œМен сизни олдингизга слчи бслиб келдим".
   "œҚаердан" - деб ссрадилар.
   "œСалама ибн Қайс (родисллоху анху)нинг олдидан".. дедим.
   "œМархабо Салама (родисллоху анху) ва унинг слчисига, хабар бер мусулмонлар хақида.. ..

   "œСизга хуш хабарки, сй мсминлар амири! Аллохни ёрдами билан душманлар устидан ғалаба қилдик". Кейин мен уларга қандай ғалаба қилганимизни ва жангчилар холидан ссзлаб бердим
   "œАллохга мақтов бслсин"... дедилар, "œАгар у нимани берса ортиғи билан беради".
   "œБасрага кириб стдингми?" ... ссрадилар мендан.
   "œХа, А­й Мсминлар амири.
   "œУлар қандай ахволда скан?"
   "œАллохнинг иности билан улар схшилар".
   "œУларда нарх-наво қандай" - ссрадилар.
   "œУларни нарх-навоси жуда пастдур"... дедим.
   "œГсшт масаласи қандай, Араблар учун гсшт мухумдир, у сиз уларга қийин бслади".
   "œУларда дойим гсшт бор, хаммаси схшидир".
   Мени қслимдаги сралган қимматбахо тошларга қараб "œАима у қслингдаги?»
   "œАллох бизга ёрдам бериб, душманлар устидан ғалаба қилдик ва бу слжаларни қслга кириттик. Салама (родисллоху анху) бу қиммат бахо тошларни жангчилар орасида тақсимлай олмаслигини билгач, бу молларни жангчиларга етмай қолишидан ховотир олиб, уларни розилиги билан сизга юборишни лозим ксрдилар, улар хам рози бслишди."
   "œКейин қслимдаги халтани бердим"...
"œУлар халта ичига қараб, юзлари қизариб хар хил рангга кириб, жойларидан сакраб туриб, қслларини тортиб олиб, халтани ерга улоқтирдилар. Ичидаги тошлар хар тарафга сочилиб кетди. Аёллар тссиб қсйилган пардага ёпишиб, мени қотил деб сйлашди. Умар хизматкорлари Ярфаага қараб:
   "œУр мана буни, схшилаб адабини бериб қсй дедилар."
Мен уларни халтага йиға бошладим, Ярфаа сса менни урар сди. Умар (родисллоху анху) дедилар:
   "œЎрнингдан тур бебахт ва сен Ярфаа уришдан тсхта уни."
   "œА­й Мсминлар амири! Бизга Ахвазга етиб олишимиз учун икки тусмизни қайтариб берсангиз мен ва ходимим учун. Сизни хизматкорларингиз биздан тусларимизни олиб қсйишди."
Кейин улар менга буюриб:
   "œҚачон сен бу тусларни сз ишинг учун ишлатиб бслсанг, уларни сенданда мухтожроқ одамга бергин дедилар."