ABU SUFYON, to‘liq ismi Abu Sufyon Saxr ibn Harb ibn Umayya ibn Abdushshams (567-652) - yirik savdogar, kurayshiylar zodagoni. Makkada Muhammad (sav)ga va ularning diniy targ‘ibotiga qarshi kurashib, ul zotni ta’qib qilgan. Mushriklarning musulmonlarga qarshi olib borgan Uhud va Xandaq janglaridagi boshliqlaridan biri. Muhammad (sav) Makkani fath qilishi arafasida islomni qabul qilgan. Keyinchalik Madinaning mavqei kuchaya boshlagach, o‘z xonadoni vakillarining islom davlatida ta’sirli o‘rin egallashini ta’minlash maqsadida Muhammad (sav) b-n yarashgan. 630 y.da Makkani musulmonlarga jangsiz topshirgan. Islom himoyasi uchun Hunayn va Toif janglarida qatnashib, bir ko‘zidan judo bo‘lgan. So‘ngra Rasululloh (sav) uni Najron viloyatiga hokim etib tayinlaganlar. Nabiullohning vafotlaridan keyin Shom fathida qatnashgan. Yarmuk jangida jasorat ko‘rsatib, ikkinchi ko‘zidan ham ajralgan. Xalifa Usmon (ra) davrida A.S.ning o‘gli Muoviya Suriya hokimi etib tayinlangan. Keyinchalik, Ali (kv) vafotidan keyin (661), xalifalik hokimiyatini qo‘lga olgan Muoviya umaviylar sulolasiga asos solgan.

ABU UBAYDA ibn Jarroh (? - 639) - sahoba, makkalik ilk musulmonlardan keyin islomga birinchi bo‘lib kirgan kishi. Asharai Mubashsharalardan. Ismi Omir, quraysh qabilasining bani Fixr urug‘idan bo‘lgan. AU. Habashistonga, keyin Madinaga hijrat qilgan. Muhammad (sav) b-n hamma g‘azotlarda kdtnashgan. Islom tarixida shijoatli va o‘ta jasur mujohid, buyuk sarkarda, odil bir inson sifatida tanilgan. Otasi Badr jangida makkalik mushriklarga qo‘shilib, musulmon qo‘shinlariga qarshi kurashgan, o‘g‘li A.U.ni o‘ldirishga qasd qilgan, doimo uni ta’qib etgan. Abu Bakr Siddik, xalifaligi davrida Shom (Suriya) fathi uchun yuborilgan. A.U. odil, shafqatli va halim zot bo‘lgan. Bu hol dushmanni yengishga qo‘l kelgan, Shomning urushsiz olinishiga sabab bo‘lgan. 639 y. Shomda og‘ir, yomon kasallik (touni amvos) garqalgan. Kasallik dastlab Falastindagi Amvos qishlog‘idan chiqqan bo‘lib, bu kasallikdan bir oy ichida yigirma ming musulmon vafot etgan. A.U. ham shu kasallik qurboni bo‘lgan. A.U. Urdun (Iordaniya) nohiyasida vafot etgan, qabri Shariat daryosining g‘arb tomoni, Amyo qishlog‘idadir. Umar (ra) o‘zidan keyin xalifalikka A.U.ni munosib nomzod deb bilgan.

ABU QATODA, to‘liq ismi Abu Qatoda al-Haris ibn Rab’iy al-Ansoriy as-Sulamiy (taxm. 604-674) - ansori kiromdan va Paygambar (sav)ning suvoriylaridan biri. Rasuli Akramdan 170 hadis rivoyat etgan. Bulardan 21 tasida Buxoriy va Muslim hamfikrdirlar. Faqat Buxoriyda 2, Muslimda 8 hadisi bor. Qolgani boshqa kitoblardadir. Madinai munavvara yoki Kufada vafot etgan.

ABU HURAYRA (602 - 679, Madina) - mashhur sahoba, roviy, faqihlardan. Asli ismi Abdurahmon ibn Sahr al-Davsiy Abdushams. Rasululloh tomonidan Abdurrahmon deb atalgan. Mushuklarni juda sevgan. Bir kun uning etagida bir mushuk bolasini ko‘rgan Rasuli Akram, "Abu Hurayra" - mushukning otasi deya lutf etgan va u ham bundan iftixor etib, ushbu laqab b-n shuhrat topgan. Tijorat va boyligi yoxud ma’lum bir mashg‘uloti bo‘lmagani uchun ashobi Suffa sirasiga kiritilgan. U Doril-irfondan dars olgan va huzuri Rasulotdan bir lahza ham ayrilmagan. Ajoyib faqih bo‘lib, ifto (fatvo beruvchi) mavqeiga ko‘tarilgan. Umar (ra) tomonidan Bahrayn voliyligiga tayinlangan. Usmon (ra) zamonida Makka qozisi va Muoviya davrida Madina voliysi bo‘lgan. Favqulodda kuvvai-hofizaga ega bo‘lgan A.H. uch yil muttasil Nabiy (as)ning majlisidan ajralmagan va bu muddat mobaynida kuch-quvvatini Rasuli Akram(sav)ning so‘zlari va ishlarini egallash hamda qayd etishga baxsh etgan. 5374 hadis rivoyat etgan. Bulardan 335 tasida Imom Buxoriy va Imom Muslim hamfikrdirlar, 93 tasi faqat Buxoriyda, 189 tasi yolg‘iz Muslimda, qolgan 4757 tasi boshqa hadis kitoblarida keltirilgan.

ABUD-DARDO, asl ismi Uvaymir, kunyasi b-n mashhur (? - 652) - ashobi kiromning faqixlaridan, olim va hakimlaridan biri. Shom fathidan so‘ng u yerga hokim qilib tayinlangan. 179 hadis rivoyat etgan.

ALI ibn Abu Tolib (kv) (taxm. 600-661.21.1, Ko‘fa) - "xulafoi roshidin" yoxud "choryorlar" deb ataluvchi dastlabki to‘rt xalifaning to‘rtinchisi, Muhammad (sav)ning amakivachchalari va kuyovlari (Fotimaning eri). Otasi - Abu Tolib ibn Abdulmuttalib, onasi - Fotima binti Asad ibn Hoshim. 9 yoshidan Muhammad (sav)ning tarbiyasida bo‘lgan. Laqabi - Haydar. Islomda vujudga kelgan shialik harakati bevosita A. (kv) ismi b-n bog‘likdir. 7-a. o‘rtalarida xalifa Usmon (ra) siyosatidan norozilik ommaviy tus oldi. Muhammad (sav)ning barcha yurishlarida ishtirok etgan, qo‘rqmas va sodiq jangchi, o‘ta taqvodor inson, mohir notiq A. (kv) xalifalikka munosib nomzod sifatida ko‘pchilikka ma’qul edi. 656 y. iyunida Usmon (ra) o‘ldirildi va A. (kv) xalifa deb e’lon qilindi. Ammo sahobalardan Talha va az-Zubayr hamda A. (kv)ga nisbatan adovatda bo‘lgan payg‘ambar (sav)ning bevasi Oisha (ra) tarafdorlari unga qarshi bosh ko‘tardilar. Qatl etilgan Usmon (ra)ning qarindoshi Suriya hokimi Muoviya ham A. (kv)ga qarshi urush e’lon qildi. 657 y. Furot daryosi o‘ng qirg‘og‘idagi Siffin degan joyda yuz bergan jangda A. (kv) qo‘li baland kelgan bo‘lsa-da, u raqiblari b-n kelishishga ko‘ndi. Bundan norozi bo‘lgan A. (kv) askarlaridan 12 ming kishi jang maydonini tark etdilar va xorijiylar deb atalgan diniy-siyosiy oqimni tashkil qildilar. Xorijiylar raqiblariga nisbatan yakka terror usulini qo‘llay boshladilar. 661 y. 19 yanv.da A. (kv) Abdurahmon ibn Muljam as-Sorimiy degan shaxs tomonidan Kufa masjididan chiqish paytida jarohatlanadi va ikki kundan so‘ng vafot etdi. Jasadi ana shu masjid yaqiniga dafn etilgan, keyinchalik Najaf qasabasiga ko‘chirilgan. Rasulullohdan 586 ta hadis rivoyat etgan. Islomda A. (kv) shaxsiga munosabat turlichadir. Xorijiylar unga o‘ta salbiy munosabat bildirgan bo‘lsalar, shialar aksincha uni ilohiylashtirib yuborganlar. Axli sunna A. (kv) shaxsiga mo‘‘tadil va to‘g‘ri baho beradi. A. (kv) tarafdorlari keyinchalik islomdagi shialik (arab. - "shia" - guruh, bu o‘rinda "Ali tarafdorlari" mazmunida) oqimini tashkil etganlar. A. (kv) shialarning 1-imomi va shia imomlari shajarasini boshlab beruvchi hisoblanadi. Shia yo‘nalishining ba’zi ashaddiy firqalari A. (kv) shaxsini ilohiylashtirib, uni Muhammad payg‘ambardan ham yuqori qo‘yadilar. O’rta Osiyo, xususan, O’zbekistonda bir necha qadamjo va mozorlar A. (kv) nomi b-n bog‘lanib, muqaddaslashtirilgan. Haqiqatda esa A. (kv) O’rta Osiyo va Eronda hech qachon bo‘lmagan.

AMMOR ibn YOSIR, to‘liq ismi Abul Yaqzon Ammor ibn Yosir ibn Omir al-Kinoniy (565-657) - sahoba, islomga birinchi bo‘lib kirganlardan biri. O’tkir fikrli va jasoratli kishi bo‘lgan. Madinaga hijrat qilgan. Badr, Uxud, Xandaq janglarida qatnashgan. U islomda birinchi bo‘lib masjid kurgan kishidir, u o‘z masjidini Qabo deb atagan. Ali (kv) xalifaligi davrida Kufa amiri bo‘lgan. Ali (kv) b-n birga Jamol va Siffin janglarida qatnashgan va Siffin jangida shahid bo‘lgan.

AMR ibn al-OSS, to‘liq ismi Amr ibn al-Oss ibn Voil al-Sahmiy al-Qurayshiy; kunyasi Abu Abdullo (571-664) - Misrni fath etgan islom sarkardasi, arablarning qabila boshliklaridan. Johiliyat davrida islomga qarshi bo‘lgan. Xudaybiya sulhida islomga kirgan. Rasululloh (sav) uni g‘azotga yuborib, yoniga Abu Bakr Siddiq (ra) va Umar (ra)ni qo‘shganlar. Keyin A.a.-O.ni Ummonga voliy qilib yuborganlar. Umar (ra)ning xalifalik davrida Shom fath qilingach, A.a.-O. Falastin, so‘ng Misrga katta lashkarga qo‘mondon bo‘lib borgan. 39 ta hadis rivoyat qilgan.

ANAS ibn MOLIK, to‘liq ismi Anas ibn Molik ibn an-Nazr an-Najjoriy al-Xazrajiy al-Ansoriy, kunyasi Abu Sumoma (610, Madina - 712, Basra) - ansorlardan va ashobi kiromning faqihlaridan biri. Hijratning ibtidosidan e’tiboran o‘n yil Rasuli Akram(sav)ning xizmatida bo‘lishi b-n shuhrat topgan. 2630 hadis rivoyat etgan. Abu Bakr, Umar, Usmon, Ubayy bin Ka’b va b. ko‘pgana ashoblardan rivoyat etgan, uning o‘zidan ham Hasan Basriy, Zuhriy, Qatoda, Yahyo ibn Said kabi zotlar hadis naql etganlar. Basrada eng keyin vafot etgan sahobadir.

ASMO bint ABU BAKR (taxm. 592-692, Makka) - sahoba, Abu Bakr Siddiqning qizi. Muhammad (sav) zavjasi Oishaning ota bir, ona boshqa opasi. Asharai mubashsharadan biri - az-Zubayr ibn Avvomning zavjasi. O’g‘li -Abdulloh ibn az-Zubayr Hajjoj ibn Yusuf tomonidan o‘ldirilgach (692), nihoyatda qayg‘urib, ko‘zi ojiz bo‘lib qolgan va Makkada yuz yoshida vafot etgan. U 56 ta hadis rivoyat etgan.