Ibn Abbos (roziyallohu anhumo) aytadilar: «Olimlarning darajasi ilm olmagan mo‘minlarning darajasidan yetti yuz daraja yuqoridir. Har darajaning orasi besh yuz yillik yo‘lga teng. Alloh taolo:
«Ayting (ey Muhammad): «Biladigan zotlar bilan bilmaydigan kimsalar barobar bo‘lurmi?!» deb aytgan (Zumar surasi, 9-oyat)».

Yana Alloh taolo aytadi:
«Allohdan bandalari orasidagi olim-bilimdonlarigina qo‘rqur» (Fotir surasi, 28-oyat).

Ra’d surasida aytiladi:
«Kofir bo‘lgan kimsalar (sizga): «Payg‘ambar emassan», deydilar. Ayting: «Men bilan sizlarning oramizda Alloh taolo va Kitob — Qur’on ilmidan xabardor bo‘lgan har bir kishi yetarli guvohdir» (43-oyat).

Yana Alloh taolo Naml surasida aytadi:
«Kitob  (Lavhul mahfuz)dan ogohligi bor bo‘lgan bir zot esa: «Men uni senga keltirurman», dedi» (40-oyat). Bu oyatda Alloh taolo Sulaymon alayhissalomning kotiblari ilm quvvati bilan mazkur ishga qodir bo‘lganini ta’kidlamoqda.

Qasas surasida aytadi:
«Ilm-ma’rifat ato etilgan kishilar esa: «O‘lim bo‘lsin sizlarga! Iymon keltirgan va yaxshi amal qilgan kishi uchun Alloh beradigan ajr-savob yaxshiroq-ku!» (80-oyat). Bu oyatda ham Alloh taolo oxiratdagi ajr-mukofotning buyukligi ilm bilan bo‘lishini bayon etyapti.

Ankabut surasida aytadi:
«Ushbu masallarni Biz odamlar (ibrat olishlari) uchun ayturmiz. (Lekin) ularni faqat ilm egalarigina anglay olurlar» (43-oyat).

Niso surasida esa bunday deydi:
«Agar (ular o‘zlariga kelgan xabarni har kimga yoyib yurmasdan) payg‘ambarga yoki o‘zlaridan bo‘lgan boshliqlargagina yetkazganlarida edi, uni (ya’ni, mana shu xabarning haqiqatini) bilmoqchi bo‘lgan kishilar o‘shalardan bilgan bo‘lar edilar» (83-oyat). Alloh bu oyatda voqealar hukmini olimlar va amirlardan olishni buyurib, Allohning hukmini tushunishda ularning martabalarini payg‘ambarlar rutbasiga yaqin qildi.

A’rof surasidagi:
«Ey Odam bolalari! Biz sizlarga avratlaringizni berkitadigan libosni ham, yasan-tusan (libosini) ham tushirdik. (Hammasidan) yaxshiroq libos taqvo libosidir» (26-oyat), degan so‘zi tafsirida ba’zi ulamolar «libos»ni «ilm», «yasan-tusan  libosi»ni «iymon» deb tushuntirishgan.

A’rof surasining 52-oyatida bunday deyiladi:
«Haqiqatan, Biz ularga (Makka aholisiga)  bilimimiz bilan mufassal qilgan bir Kitobni (Qur’onni) keltirdikki, u Qur’on  iymon keltiruvchi qavm uchun hidoyat va rahmatdir».

Alloh azza va jalla yana aytadi:
«Endi, albatta, ularga bilgan holimizda, (qilib o‘tgan ishlari haqida) so‘ylab berurmiz» (A’rof surasi, 7-oyat);

«Yo‘q, u (Qur’on) ilm berilgan zotlarning dillarida (yod bo‘lguvchi) aniq-ravshan oyatlardir» (Ankabut surasi, 49-oyat);

«U zot insonni yaratib, unga bayonni (nutqni) ta’lim berdi» (Rahmon surasi, 3­4-oyatlar).

Alloh taolo bu oyatlarda ilmni ne’mat o‘laroq zikr qildi.

Hadisi shariflarda esa, ilm fazilati quyidagicha bayon etiladi:

Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Kimga Alloh yaxshilikni iroda qilsa, uni dinda faqih (teran anglovchi) (sollallohu alayhi vasallam) qilib qo‘yadi va unga to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatadi».⁴

Payg‘ambar yana marhamat qiladilar: «Olimlar payg‘ambarlarning vorislaridir».⁵ Ma’lumki, payg‘ambarlik rutbasidan ustunroq hech bir rutba yo‘q va bu rutbaga merosxo‘r bo‘lish oliy sharafdir.

Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) marhamat qiladilar: «Olimga yerdagi va osmondagi barcha narsalar istig‘for aytadi».⁶ Yerdagi jonzotlar va osmonlardagi maloikalar istig‘for aytib turuvchi kishilarning mansabidan ziyoda mansab bormi?!

---

⁴. «Dinda faqih qilib qo‘yadi» so‘zigacha Imom Buxoriy va  Imom Muslim rivoyat qilishgan. Tabaroniy rivoyatlarida ziyodasi bilan kelgan.
⁵. Abu Dovud, Termiziy, Ibn Moja va Ibn Hibbonlar Abu Dardodan rivoyat qilishgan.
⁶. Yuqorida Abu Dardodan qilingan hadisni davomi.

Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) yana marhamat qiladilar: «Hikmat sharafli kishining sharafini ziyoda etadi va qulni podshohlar darajasigacha ko‘taradi».⁷ Bu hadisda ilmning dunyodagi samarasi bayon qilinyapti. Ammo oxiratdagi mevasi undan-da xayrli hamda abadiydir.

Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Ikki xislat borki,  munofiqda hargiz bo‘lmaydi: chiroyli xulq va dinda faqih bo‘lish».⁸

Zamonamizdagi ba’zi faqihlarning munofiqligini ko‘rib, bu hadisga shubha bilan qarama. Chunki Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) sen gumon qilgan ma’noni iroda qilmaganlar. Fiqhning ma’nosi endi keladi. Faqihlikning eng past darajasi oxirat diyori bu dunyodan yaxshiroq ekanini bilishdir. Agar bu ma’rifat faqihda tasdiq topsa, nifoq va riyodan xalos bo‘ladi.

Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) marhamat qiladilar: «Odamlarning afzali hojat tushsa, foyda beradigan, behojat bo‘linsa, o‘ziga foyda beradigan iymonli olimdir».⁹

---

^7. Abu Nu’aym, Ibn Abdulbar va Abdulg‘ani  Azdiylar Anasdan (r.a.) zaif isnod bilan rivoyat qilishgan.
^8. Termiziy g‘arib isnod bilan rivoyat qilgan. Alboniy esa «Sahih» kitoblarida zikr qilgan.
^9. Bayhaqiy zaif isnod bilan Abu Dardodan rivoyat qilgan.

Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Iymon yalong‘ochdir, uning libosi taqvo, ziynati hayo, mevasi esa ilmdir».¹⁰

Nabiy (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Payg‘ambarlik darajasiga eng yaqin odamlar ilm va jihod ahlidir. Ilm ahli payg‘ambarlar keltirgan ta’limotlarni odamlarga yetkazadilar. Jihod ahli esa, payg‘ambarlar keltirgan ta’limotlarning himoyasi uchun qilichlari bilan jang qiladilar». ¹¹

Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Bir qabilaning o‘limi bir olimning vafotidan yengilroqdir». ¹²

Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Odamlar tilla va kumush konlari kabi kondirlar. Johiliyatda yaxshi bo‘lganlari Islomda ham yaxshidirlar, agar tushunsalar». ¹³

---

10. Imom Hokim zaif isnod bilan Abu Dardodan rivoyat qilgan.
11. Abu Nu’aym zaif isnod bilan Ibn Abbosdan rivoyat qilgan.
12. Tabaroniy va Ibn Abdulbar Abu Dardodan  rivoyat qilishgan.
13. Muttafaqun alayh

Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Qiyomat kuni olimlar qalamining siyohi shahidlar qoni bilan o‘lchanadi». ¹⁴

Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Ummatimdan kim qirq hadisni odamlarga ta’lim berish uchun yodlasa, men qiyomat kuni unga shafoatchi va guvoh bo‘laman». ¹⁵

Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Ummatimdan  qay biri qirq hadisni yod olsa, qiyomat kuni Alloh huzuriga faqih-olim bo‘lib boradi». ¹⁶

Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Alloh taolo Ibrohim alayhissalomga vahiy qilib: «Ey Ibrohim! Men olimman (biluvchiman) va har bir biluvchini yaxshi ko‘raman», dedi». ¹⁷

---

14. Ibn Abdulbar Abu Dardodan zaif  isnod bilan rivoyat qilgan.
15. Ibn Abdulbar  Ibn Umardan rivoyat qilib, zaif degan.
16. Ibn Abdulbar Anasdan rivoyat qilib, zaif degan.
17. Imom Xatib Abdulloh Ibn Juzdan zaif isnod bilan rivoyat qilgan.

Nabiy (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Kim Allohning dinida olim-faqih bo‘lsa, Alloh uning qayg‘ualamini ketkazib, o‘ylamagan tomonidan rizqlantiradi». ¹⁸

Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) marhamat qiladilar: «Olim Allohning yer yuzidagi ishonchli kishisidir». ¹⁹

Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Ummatimda ikki toifa borki, agar ular yaxshi bo‘lsa, odamlar yaxshi bo‘ladi, buzilsa, odamlar ham buziladi. Ular amirlar va faqihlardir». ²⁰

Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Alloh taologa yaqinlashtiradigan ilmni ziyoda etmaydigan kunning quyoshi chiqishida men uchun baraka yo‘q». ²¹

---

18. Ibn Abdulbar ta’liq  holda zikr etgan. Lekin isnodini topishga muvaffaq bo‘lmadim.
19. Ibn Abdulbar Muozdan (r.a.) zaif isnod bilan rivoyat qilgandi.
20. Ibn Abdulbar va Abu Nu’aymlar Ibn Abbosdan zaif isnod bilan rivoyat qilishgan.
21. Tabaroniy, Abu Nu’aym va Ibn Abdulbarlar zaif isnod bilan Oisha onamizdan (r.a.) rivoyat qilishgan.

Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) ilmning shahidlik va obidlikdan afzalligi haqida marhamat qilib aytadilar: «Olimning obiddan afzalligi mening quyi darajadagi sahobiydan afzalligim kabidir». ²²

Qarangki, Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi vasallam) ilmni nabiylik darajasiga yaqin qo‘yib, ilmsiz qilingan amaldan ustun ko‘rdilar. Agar obid qilayotgan  ibodati haqida ilmga ega bo‘lmaganida, ibodati davomli bo‘lmas edi.

Nabiy (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Olimning obiddan afzalligi badr kechasida (o‘n to‘rt kunlik) oyning boshqa yulduzlardan afzalligi kabidir». ²³

Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Qiyomat kuni uch toifa kishida shafoat qilish huquqi bo‘ladi: payg‘ambarlar, olimlar va shahidlar». ²⁴

---

22. Termiziy Abu Umomadan hasan isnod bilan rivoyat qilgan.
23. Abu Dovud, Termiziy, Nasoiy va Ibn Hibbonlar hasan isnod ila rivoyat qilishgan.
24. Ibn Moja Usmon ibn Affondan zaif isnod bilan rivoyat qilgan. Alboniy «Az-Zo’ifa»da keltirgan mening fikrimga u mavzu’dir.