Umardan (r.a.) rivoyat etilishicha, u kishi Tamim Doriydan: «Sizlarda ulug‘lik nima?» deb so‘radilar. Tamim: «Aql», deb javob berdilar. Umar (r.a.) shunda dedilar: «To‘g‘ri aytding, Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) sendan so‘raganim kabi mendan ham so‘ragan edilar. Men ham sendek javob qilgan edim. Keyin u zot: «Men Jabroildan: «Ulug‘lik nima?», deb so‘rasam, «Aql»,¹⁹⁸ deya javob qildi», degan edilar».

Baro ibn Ozibning aytishlaricha, bir kuni Rasulullohga savollar ko‘payib ketdi. Shunda u zot: «Ey odamlar, har narsaning siri bo‘ladi, kishining siri esa, aqlidir. Dalolat va hujjatni bilishda yaxshilaringiz aql jihatidan afzallaringizdir»,¹⁹⁹ dedilar.

Abu Hurayra (r.a.) aytadilar: «Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) Uhud g‘azotidan qaytganlarida, odamlarning, falonchi falonchiga nisbatan shijoatliroq, pistonchi sinalmagan, pistonchi chidamliroq ekan, deganga o‘xshash so‘zlarni aytishayotganini eshitdilar. Shunda Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Bunday emas, bu to‘g‘rida sizlar bilmaysizlar», dedilar. Ular: «Qanday qilib, yo Rasululloh?» deya so‘rashdi. Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam): «Ular Alloh taqsim etgan aql miqdoricha jang qilishdi. Ularning nusrat va niyatlari aqllari qadar bo‘ldi. Musibat yetganlarga  turli manzillarda yetdi. Qiyomat kuni ular manzillarni  niyatlari va aqllari qadaricha bo‘lishib oladi»,²⁰⁰ deb javob qildilar».

Baro ibn Ozib rivoyat etishlaricha, Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) aytganlar: «Maloikalar Alloh subhonahu va taologa toatda aql bilan jiddu jahd qilishdi. Bani Odamning mo‘minlari aqllari miqdoricha jiddujahd qilishdi. Alloh azza va jallaning toatida ularning amali ko‘proqlari aqllari to‘liqroqlaridir».²⁰¹

---

198. Ibn Mijbar rivoyati. Bu kishidan Horis rivoyat qilgan.
199. Ibn Mijbar rivoyati. Bu kishidan Horis rivoyati qilgan.
200. Ibn Mijbar rivoyati.
201. Ibn Mijbar rivoyati. Bu kishidan Horis rivoyati qilgan.      

Oisha (r.a.) rivoyat qiladilar: «Men: «Yo Rasululloh, odamlar dunyoda nima bilan afzal bo‘ladilar?» deb so‘radim. Ul zot: «Aql bilan», deb javob qildilar.  «Oxiratdachi?» dedim. «Aql bilan», dedilar. «Unda amallariga qarab mukofotlanmaydilarmi?» deb so‘radim keyin. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) javob qildilar: «Ey Oisha, ular Alloh azza va jalla bergan aql miqdoricha amal qilmaydilarmi? Amallari berilgan aql miqdoricha bo‘ladi. Qilgan amallari miqdoricha mukofotlanadi»,²⁰² deb javob qildilar».

Ibn Abbos (r.a.) rivoyat qilishlaricha, Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) aytganlar: «Har bir bandaning asbob-uskunasi bo‘ladi, mo‘minning asbobi aqlidir. Har bir narsaning siri bo‘ladi, kishining siri aqlidir. Har bir narsaning ustuni bo‘ladi, dinning ustuni aqldir. Har bir qavmning g‘oyasi bo‘ladi, bandaning g‘oyasi aqldir. Har bir qavmning da’vatchisi bo‘ladi, obidlarning da’vatchisi aqldir. Har bir tojirning moli bo‘ladi, mujtahidlarning moli aqldir. Har bir ahli baytning qadriyati bo‘ladi, siddiqlar oilasining qadriyati aqldir. Har bir kishining u bilan eslanadigan zurriyoti bo‘ladi, siddiqlarning zurriyoti aqldir. Har bir musofirning chodiri bo‘ladi, mo‘minlarning chodiri aqldir».²⁰³

Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Albatta, mo‘minlarning Alloh azza va jallaga mahbubrog‘i Alloh azza va jalla toatida qoyim bo‘lgani va Uning bandalariga nasihat qilgani, aqli komil bo‘lgani, o‘ziga nasihat etib o‘nglangani va hayot chog‘larida unga amal qilib najot va muvaffaqiyat topganidir».²⁰⁴

Yana Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Sizlarning aqli komilingiz Alloh taologa xavfi qattiqrog‘ingiz, uning buyruq va qaytariqlariga tafakkuri go‘zalrog‘ingizdir. Garchi bunda ixtiyoriy amalingiz kam bo‘lsa ham».²⁰⁵

 

---

202. Ibn Mijbar va Termiziylar rivoyati.
203. Ibn Mijbar rivoyati. Bu kishidan Horis rivoyat qilgan.
204. Ibn  Mijbar rivoyati. Abu Mansur Daylamiy ham boshqa zaif isnod ila rivoyat qilgan.
205. Ibn Mijbar Abu Qatodadan rivoyat qilgan.

Aqlning haqiqati va qismlari bayonida

Bilgilki, odamlar aqlning haddi va haqiqatida farqlanadilar. Ko‘pchilik umuman bu nomning (ya’ni, aqlning) turli ma’nolarda ishlatilishidan bexabar. Shu narsa, ularning ixtiloflariga sabab bo‘lgandir.

Bu xususda haqiqat shuki, ko‘z bir necha ma’noga ishlatilgani kabi, aql ham to‘rt ma’noga mushtarak ishlatiladigan lafzdir. Bir ma’noni boshqasining doirasiga kiritish mumkin emas. Balki har biri alohida qism.

Demak, birinchisi, u insonni hayvonlardan ajratib turadigan sifatdir. U bilan inson nazariy ilmlarni qabul qilishga, yashirin, fikriy sanoatlarni tadbir etishga tayyor bo‘ladi. Horis ibn Asad Muhosibiy iroda etgan ma’no shudir. U zot aqlning chegarasi haqida deydilar: «U nazariy ilmlarni idrok etishga tayyorlaydigan g‘arizadir. Va u qalbga kirgan nurdirki,  u bilan ashyolarni idrok etishga hozirlik ko‘riladi». Bu narsani inkor etgan va aqlni zaruriy ilmlarni bilish bilangina cheklagan kishi insof qilmabdi. Chunki ilmsizlarni yoki uxlab yotgan odamni, garchi ilmlari bo‘lmasa ham, ana shu g‘ariza e’tibori bilan oqil deyiladi».

Hayot jismni ixtiyoriy harakatlar va hissiy idroklar uchun tayyorlaydigan g‘ariza bo‘lgani kabi, aql ham ayrim maxluqotlarni nazariy ilmlarga tayyorlaydigan g‘arizadir. Agar  inson bilan eshakni g‘ariza va hissiy idroklarida tenglash joiz bo‘lganida va, ularning o‘rtasida hech qanday farq yo‘q, illo Alloh taolo odat ijrosi hukmiga binoan insonda ilmlarni xalq qildi, eshak va boshqa hayvonlarda ularni yaratmadi, deyiladigan bo‘lsa, hayotiylik borasida eshak bilan jamodot-jonsiz  narsalarni ham tenglasa bo‘lardi va, bularning o‘rtasida hech qanday farq yo‘q, illo Alloh azza va jalla odat ijrosi hukmiga binoan eshakda maxsus harakatlar yaratgan, deyilaveradi. Chunki eshak jonsiz narsa hisoblansa, undagi hamma harakatni Alloh subhonahu va taolo ma’lum tartibda yaratishga qodirdir, deb aytish vojib bo‘lar edi. Aytish kerakki, eshakning jamodotdan farqi hayot deb nomlanmish xos g‘ariza bilandir,  shuning kabi inson ham nazariy ilmlarni idrok etishda hayvondan aql deya atalmish maxsus g‘ariza bilan farqlanadi.

Aql surat va ranglarni aks ettirishda boshqa jismlardan farqli bo‘lgan yaltiroq oynaga o‘xshaydi. Shuningdek, ko‘rishga yaratilgan sifat va hay’atida ko‘z peshonadan farqlanadi. Demak, insondagi ilmlarga bo‘lgan aql g‘arizasi nisbati ko‘zning ko‘rishga bo‘lgan nisbati kabidir. Qur’on va shariatning aql g‘arizasini ilmlar inkishofiga yetaklashdagi o‘rni quyosh nurining ko‘zga zarurati kabidir. Bu g‘arizani ana shunday tushunishimiz lozim bo‘ladi. (Ya’ni, ko‘z tevarak-atrofni ko‘rish uchun quyosh nuriga qanchalik muhtoj bo‘lsa, aql ham ilm hosil qilishda Qur’on va shariatga shunchalik muhtojdir. — Tarj.)

Aqlning ikkinchi ma’nosi tamizli (ajrata oladigan) go‘dak misolidagi ilmlardir, u bilan joiz narsalar joiz, mahol narsalar mahol bilinadi. Bunga misol ikki birdan ko‘p ekanini, kishi bir vaqtning o‘zida ikkita yerda bo‘lolmasligini bilishdir. Ba’zi mutakallimlar aql doirasi haqida gapirganda, shuni nazarda tutishgan.

Aql zaruriy ilmlarning bir qismidir. Joiz narsalarni joiz, mahol narsalarni mahol bilish kabi. Va u yana aslida durust, chunki bu ilmlar mavjuddir. Zohir ham aql deb nomlanadi. Ammo bu g‘arizani inkor etish, faqatgina ana shu ilmlar mavjud deyish fosidlikdir.

Uchinchisi holatlar jarayoniga qarab hosil bo‘lgan tajribalardan istifoda etilgan ilmdir. Kimki tajribalar bilan toblansa, fikr-qarashlar bilan tarbiyalansa, u odatda oqil deyiladi. Kim bu sifat bilan sifatlanmasa, befahm, kaltabin va johildir. Bu hol ham ilmlardan boshqa bir nav bo‘lib, aql deya nomlanadi.

To‘rtinchisi g‘arizaning quvvati ishlarning oqibatini bilishga yetaklaydi, bir zumlik lazzatga chaqiruvchi shahvatni mahv eta oladi. Agar aqlda mana shu quvvat hosil bo‘lsa, uning egasi oqil deb nomlanadi. Kishining bir ishga kirishishi yoki tiyilishi uning oqibatini o‘ylab, fikr qilish ila bo‘ladi, bir zumlik lazzat hukmi bilan emas. Bu ham insonni hayvonlardan ajratib turadigan xususiyatlardandir.

Demak, birinchi qism asos, ildiz va manbadir. Ikkinchisi unga yaqin tarmoqdir. Uchinchi qism birinchi va ikkinchining tarmog‘idir. To‘rtinchisi bo‘lsa, oxirgi samaradir va mana shu oliy maqsaddir.

Qismlarning oldingi ikkisi tabiatan bo‘lib, qolgan ikkisi kasb bilan hosil qilinadi. Shuning uchun ham Ali (karramallohu vajhahu) bunday deganlar: «Aqlni ikki xil bildim: biri tabiiy, biri kasbiy. Tabiiy aql bo‘lmasa, kasb qilingani foyda bermaydi. Xuddi ko‘r ko‘zga quyosh foyda bermagani kabi».

Payg‘ambarning (sollallohu alayhi vasallam):  «Alloh azza va jalla aqldan ko‘ra ikromliroq xalqni yaratmadi»,²⁰⁶ degan so‘zlarida iroda qilingani tabiiy aqldir. Kasb qilingani esa quyidagi ko‘rsatmalarida iroda etilgan: «Odamlar yaxshilik va solih amallar eshiklariga yaqinlashsa, sen aqling bilan qurbat hosil qil».²⁰⁷ Bu ma’no Nabiyning (sollallohu alayhi vasallam) Abu Dardoga (r.a.) bergan ushbu maslahatlarida ham anglashiladi. U zot: «Aqlingni oshir, Rabbingga yaqinliging oshadi», dedilar. Abu Dardo: «Ota-onam sizga fido bo‘lsin, buni qanday qilaman?» deb so‘raganlarida, Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) shunday javob berdilar: «Alloh taoloning haromlaridan saqlan va farzlarini ado et, oqil bo‘lasan. Amallarning solihlarini qil, o‘tkinchi dunyoda daraja va hurmating ziyoda bo‘ladi, kelajak oxiratda esa, u bilan Rabbing azza va jalla huzurida qurbat va izzatga yetishasan».²⁰⁸

Said ibn Musayyabdan rivoyat etiladi: «Umar, Ubay ibn Ka’b va Abu Hurayra (roziyallohu anhum) Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) huzurlariga kirishdi va: «Yo Rasululloh, odamlarning olimi kim?» deb so‘rashdi. Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam): «Oqil», dedilar. «Odamlarning obidi kim?» deb so‘rashdi. «Oqil», dedilar. «Odamlarning afzali kim?» deb so‘rashganida ham: «Oqil», dedilar. So‘ng: «Oqil — muruvvati komil, fasohati zohir, qo‘li ochiq va darajasi ulug‘ bo‘lgan kishi emasmi?» deyishganida, Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam):

«Zero, bularning barchasi faqat hayoti dunyo matolaridir. Oxirat esa, Parvardigoringiz nazdida taqvodor zotlar uchundir» (Zuxruf surasi, 35-oyat). Albatta, oqil garchi dunyoda xor va zalil bo‘lsa-da, muttaqqiy taqvodor kishidir», ²⁰⁹ deb javob berdilar.

---

206. Termiziy «Navodir» kitobida zaif sanad ila rivoyat qilgan.
207. Abu Nu’aym Alidan rivoyat qilgan isnodi zaif.
208. Ibn Mijbar va undan Horis ibn Abu Usoma, Termiziy rivoyat qilgan.
209. Ibn Mijbar rivoyati.

Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) boshqa bir hadisda aytadilar: «Oqil odam Allohga iymon keltirgan, rasullarini tasdiqlagan va toatida amal qilgan kishidir».²¹⁰

Mana shu g‘arizaning asl ismi asl lug‘atda, shuningdek, iste’molda bo‘lmog‘i istebohlidir. Balki uni ismlarga uning samarasi o‘laroq ishlatiladi. Masalan, ilm qo‘rqish, olim esa, Alloh taolodan qo‘rqqan kishidir. Demak, qo‘rqish ilmning samarasi ekan. Unga qo‘rqishdan boshqa ma’no berilsa, majoz bo‘ladi. Lekin bu yerda maqsad lug‘at haqida bahs qilish emas, balki «aql» lafzining to‘rt ma’noda mavjudligidir. «Aql» ularning barchasiga ishlatiladi. Birinchisidan boshqa ma’nolarning borligi haqida ixtilof yo‘qdir. Lekin to‘g‘ri gap birinchisining ham borligini va uning aslligini tasdiqlagandir.

Ilmlar go‘yo aql g‘arizasida fitratan yashiringan, qachon oshkor etadigan sabab tug‘ilsa, borliqda namoyon bo‘ladi. Hatto bu ilmlar aqlga tashqaridan kelmagandek, xuddi unda oldindan bo‘lib keyin ko‘rinadi. Buning yorqin misoli yer tagidagi suvdir. Qachon quduq qazilsa, u ham ko‘rinadi. U yangi bir narsaning keltirilishi bilan emas, his bilan yig‘iladi va ajraladi. Pistadagi yog‘, guldagi gulob ham shunga o‘xshashdir. Shuning uchun Alloh taolo aytadi:

«Parvardigoringiz Odam bolalarining bellaridan (ya’ni pushti kamarlaridan to qiyomat kunigacha dunyoga keladigan barcha) zurriyotlarini olib: «Men Parvardigoringiz emasmanmi?» deb o‘zlariga qarshi guvoh qilganida, ular: «Haqiqatan, Sen Parvardigorimizsan, bizlar bunga shohidmiz», deganlarini eslang!» (A’rof surasi, 172-oyat). Bundan murod tillarining emas, nafslarining iqroridir. Chunki odamlar tillarining iqrorida farqlanishadi. Ya’ni, tillar va shaxslarda iqror bo‘luvchi, inkor etuvchi ham topiladi.

---

210. Ibn Mijbar Said ibn Musayyibdan mursal holda rivoyat qilgan.

Shuning uchun Alloh taolo aytadiki:

«(Ey Muhammad), qasamki, agar siz ulardan o‘zlarini kim yaratgani haqida so‘rasangiz, albatta, ular «Alloh» derlar» (Zuxruf surasi, 87-oyat). Buning ma’nosi, agar ularning holatlariga e’tibor bersangiz, nafslari va botinlari ularni Alloh yaratganiga guvohlik beradi, deganidir. Yana aytadi:

«Alloh insonlarni yaratgan tabiiy xilqatni saqlangiz» (Rum surasi, 30-oyat). Ya’ni, har bir odam fitratan Alloh azza va jallaga iymon bilan, ashyolarni qanday bo‘lsa, shunday tanish bilan yaratilgan, ya’ni narsalarni idrok etishga iste’dodi borligi uchun ham go‘yo ular haqidagi ilm bandaning aqlida yashirin mavjud bo‘lgandek.

Iymon nafslarida fitratan sobit ekan, insonlar bunda ikkiga bo‘linadi:
1. Haqdan yuz o‘girib, iqrorini unutganlar. Ular kofirlardir. 2. Xotirini ishga solib, iqrorini eslaganlar. Ular avval guvohlik bergan, so‘ng g‘aflat bilan unutib, keyin yana eslagan kishiga o‘xshaydilar. Shuning uchun ham Alloh azza va jalla aytadi:

«Va odamlar eslatma olishlari uchun o‘z oyatlarini bayon qiladi» (Baqara surasi, 221-oyat);

«(Ey Muhammad, ushbu Qur’on barcha odamlar) oyatlarini tafakkur qilishlari va aql egalari eslatma-ibrat olishlari uchun Biz sizga nozil qilgan bir muborak Kitobdir» (Sod surasi, 29-oyat);

«Allohning sizlarga bergan ne’matini va: «Eshitdik va itoat qildik», degan paytingizda sizlar bilan bog‘lagan ahd-paymonini eslangiz» (Moida surasi, 7-oyat);

«Qasamki, Biz Qur’onni zikr-eslatma olish uchun oson qilib qo‘ydik. Bas, biron eslatma-ibrat oluvchi bormi?» (Qamar, 17-oyat). Bu oyatning zikr-eslatma deb nomlanishi haqiqatdan yiroq ish emas. Eslatma ikki xil bo‘ladi: 1. Xotirga kirgan, keyin unutilgan narsani eslash. 2. Fitratda yashirin bo‘lgan narsani yodga olish. Bu hol basirat ko‘zi bilan qaragan kishiga oson, ammo ochiq-ayon narsaga emas, eshitganiga taqlid qilish bilan qanoatlanadigan kishiga og‘irdir. Shuning uchun ham uni mana shunday oyatlar qarshisida yo‘ldan toyayotganini, eslash va nafslarning iqrori ta’vilida turli-tuman odatlarga yo‘l qo‘yayotganini, xabarlaru oyatlarda turfa ziddiyatli xayollarga berilayotganini ko‘rasan. Bu hol unga g‘olib kelib, hatto unga mensimay qaraydi, uni ziddiyatli deb e’tiqod qiladi. Uning holati ko‘zi ojiz kishining bir hovliga kirib, terib qo‘yilgan idishlarga turtinib, «Bular qanday idishlar bo‘ldi? Yo‘ldan olib, joy-joyiga qo‘yib qo‘yilmaydimi?» deganiga o‘xshaydi. Unga: «Idishlar o‘z o‘rnida turibdi, kamchilik sizning ko‘zingizda», deyish lozim bo‘ladi. Basiratdagi kamchilik esa, ko‘zning ojizligidan ko‘ra ulkanroqdir. Zero, nafs chavandozga, badan otga o‘xshaydi. Chavandozning ko‘rligi otning ko‘rligidan zararliroqdir.

Botinning basirati zohir basiratiga o‘xshagani uchun Alloh taolo aytadi:

«(Payg‘ambarning) ko‘ngli ko‘rgan narsasini inkor etmadi» (Najm surasi, 11-oyat);

«Shunday qilib, Ibrohimga (o‘zi hujjat qilib olishi) va aniq ishonuvchilardan bo‘lib qolishi uchun osmonlar va yer mamlakatlarini ko‘rsaturmiz» (An’om surasi, 75-oyat). Basiratning ziddini esa ko‘rlik deb nomladi:

«Zero, ko‘zlar ko‘r bo‘lmas, balki ko‘kraklardagi ko‘ngillar ko‘r bo‘lur»[b/] (Haj surasi, 46-oyat);

«Kimki bu dunyoda ko‘r-gumroh ekan, bas, u oxiratda ham ko‘r va butunlay yo‘ldan ozguvchidir» (Isro surasi, 72-oyat). Bu ishlarning ba’zisi payg‘ambarlarga ko‘z bilan, ba’zisi basirat bilan kashf bo‘lgan. Ammo barchasini ham ko‘rish deya atalaveradi.

Umuman, kimning botiniy basirati o‘tkir bo‘lmasa, u dinning faqat po‘stini va suratini ko‘ribdi, mag‘zi va haqiqatiga yetishish unga yo‘l bo‘lsin.

Xullas, «aql» so‘zi mazkur ma’nolarda ishlatiladi.