Muallif muqaddimasi

Avvalo Allohga ketma-ket benihoya hamd aytaman. Agarchi Uning haqiqiy ulug‘ligi oldida hamd aytuvchilarning hamdi nuqsonli bo‘lsa ham. Soniyan, Uning barcha payg‘ambarlariga salotu salomlar aytamanki, u salotu salomim, bashariyat say- yidi bilan birga barcha payg‘ambarlarni chulg‘ab olsin. Solisan, qasd qilganim din ilmlarini ihyo qilishdagi kitob uchun Allohdan xayriyat so‘rayman.

To‘rtinchidan, Ey inkor qiluvchilar guruhidan bo‘lgan o‘ta minnatchi, g‘ofil munkirlar tabaqasidan bo‘lgan o‘ta munkir va qo‘pol kimsa, sening taajjubingni kesish uchun yuzlanaman (kirishaman).

Bas, haqiqatda mening tilimdan sukut saqlash tuguni yechildi, so‘zlash vazifasi va nutq bo‘yinbog‘i meni undadi. Chunki sen haqiqat ziyosini qo‘yib, ko‘rlikda davom etyapsan. Botilga nusrat berishda va nodonlikni chiroyli ko‘rsatishda davomli tortishuvdasan. Xalq marosimlarini tark etib, rasmiy mulozamatdan ilm taqozosiga amal qilishga moyil bo‘lgan, maqsadi Alloh buyurganidek nafsni poklash, qalbni isloh qilishdan va umrining zoe bo‘lgan qismini tadorik qilish uchun hojatingdan umidini uzib, payg‘ambar sollalohu alayhi vasallam hadislarida aytgan: «Qiyomat kuni odamlarning eng azobi qattig‘i Alloh taolo ilmi bilan manfaatlantirmagan olimdir», degan odamlardan bo‘lib qolmaslik uchun ilmga yuzlangan kishiga yomonlikni qo‘zg‘atarkansan. (Modomiki sen shunday bo‘lgach men bu vazifani bajaraman)

Umrimga qasamki, sen takabburlikda davomli bo‘lishingning asosiy sababi ko‘pchilikni chulg‘ab olgan bu ishning yuqori nuqtasini mulohaza qilishda qosirlik qilish va ish qat’iy, xatar jiddiy, oxirat yuzlanuvchi, dunyo orqada qoluvchi, ajal yaqin, safar uzoq, zod-rohila oz, xatar buyuk, yo‘l to‘siqli, amallarni kuzatib-ko‘rib turuvchi Zot huzurida xolis uning roziligi uchun qilinmagan ilm va amal rad qilinishi, oxirat yo‘lini tutish adashtiruvchi-halok qiluvchi narsalarga to‘la bo‘lishiga qaramasdan yo‘l ko‘rsatuvchi dalil yo‘qligini bilmaslikdan iborat kasallik asosiy sababdir. Yo‘l ko‘rsatuvchi dalillar - bular payg‘ambarlar vorisi bo‘lgan ulamolardir. Zamona ulardan (olimlardan) bo‘shab qoldi, faqat rasmiyatlilarigina qoldiki,  ularning ham aksari ustidan shayton g‘olib bo‘lib, tug‘yon adashtirib qo‘ygan, ularning har biri (dunyo) nasibasini tez olishga harakat qiladigan bo‘lib qolgan. Buning natijasida ma’ruf narsa munkarga, munkar esa ma’rufga aylanib, din ilmi o‘chib, yer yuzida hidoyat yog‘dusi so‘ndi. Ular ommaga ilmni bebosh odamlar o‘rtasida sodir bo‘ladigan tortishuvni hal qilishda qozilar foydalanadigan hukumatning fatvosi deb, odamlarga tasavvur qildirishga intildilar. Yoinki ilmni faxru nasab tolibi g‘alaba uchun himoya vositasi qilib olgan mujodala ilmi deb, yoki avom xalq orasida darajaga erishish uchun voiz foydalanadigan chiroyli so‘zlar birikmasi deb odamlarda tasavvur paydo qildilar. Zero ular haromni ovlab, o‘zlashtirish va dunyo matosini qo‘lga kiritish uchun bu uch narsadan boshqa narsani bilmasdilar.

Ammo salafi solihinlar yurgan, Alloh taolo O‘zining kitobida, fiqh, hikmat, ilm, ziyo, nur, hidoyat va to‘g‘ri yo‘l deb nomlagan oxirat ilmi esa, xalq orasida yopiq-maxfiy qolib, umuman unutilib ketdi.

Bu ish dindagi bir xalal va katta shikast bo‘lgani uchun, din ilmlarini qayta ihyo qilish, o‘tgan imomlarning yo‘llarini ko‘rsatib berish va payg‘ambarlar va salafi solihlar nazdida foydali deb bilingan ilmlarni izohlab berish maqsadida bu kitobni yozish bilan mashg‘ul bo‘ldim.

Kitobni to‘rt chorak (rub’) ustiga asoslab yozdim. Ibodatlar choragi (rub’i ibodat), urf-odatlar choragi, halok qiluvchi amallar haqidagi chorak (rub’i muhlikot) va najot beruvchi amallar choragi (rub’i munjiyot).

So‘zni ilm haqidagi kitobdan boshladim. Zero ilm payg‘ambar (sollalohu alayhi vasallam) tillari bilan Alloh taolo barcha odamlardan talab qilinishi ibodat ekanligi e’lon qilingan eng muhim g‘oya ekanligini ochib berishni maqsad qildim¹. Payg‘ambar (sollalohu alayhi vasallam) aytdilar: «Ilm talab qilish har bir musulmonga farzdir».² Boshqa bir hadisda umum ilmlar sirasidan foydali ilmni zararlisidan ajratib: «Foydasiz ilmdan Alloh taolo panoh berishini so‘raymiz»,³deyilgan.

---

¹. Tabaroniy va Bayhaqiylar zaif isnod bilan rivoyat qilishgan.
². Ibn Moja rivoyati. Imom Ahmad va Bayhaqiylar zaif deyishgan.
³. Ibn Moja hasan isnod ila rivoyat qilgan.

Kitob yozishdagi yana bir maqsadim, asrimiz ahli (zamondoshlar) to‘g‘rilikdan burilib, sarob bilan aldanib yurgani va ilmlarning mag‘zini qo‘yib, qobig‘i bilan qanoatlanganini ochib berishdir.

Ibodatlar choragi o‘nta kitobni o‘z ichiga oladi: Ilm kitobi, aqoid qoidalari haqidagi kitob, tahorat sir-asrorlari haqidagi kitob, nikoh odoblari kitobi, kasb-kor hukmlariga oid kitob, halol va harom kitobi, turli xalqlar bilan muomala va suhbat kitobi, uzlat kitobi, safar odoblari kitoblari, samo’ va vajd kitobi, amri ma’ruf va nahyi munkar kitobi, yashash odoblari va payg‘ambarlik axloqi kitobi.

Halok qiluvchi amallar choragida ham o‘nta kitob mavjud:
Qalb ajoyibotlarining sharhi haqidagi kitob, nafs riyozati kitobi, qorin va farj shahvatining ofatlari, til ofatlari kitobi, g‘azab, adovat va hasad ofatlari kitobi, dunyoning mazammati haqidagi kitob, mol va baxillikning mazammati haqidagi kitob, obro‘ va riyoning mazammati haqidagi kitob, kibr va ujbning mazammati haqidagi kitob, g‘ururning mazammati kitobi.

Najot beruvchi amallar choragi ham o‘nta kitobni o‘z ichiga oladi:Tavba kitobi, sabr va shukr kitobi, xavf va rajo kitobi, faqr va zuhd kitobi, tavhid va tavakkul kitobi, muhabbat, shavq, uns va rizo kitobi, niyat, sidq va ixlos kitobi, muroqaba va muhosaba kitobi, tafakkur kitobi, o‘limni eslash kitobi.

Ibodatlar choragida men ibodat odoblarining maxfiy jihatlari, uning sunnatlarining nozik tomonlarini, ilmiga amal qiluvchi olimga zarur bo‘lgan ularning ma’nolarini keltiraman. Balki bundan bexabar kishi oxirat olimlaridan bo‘lmaydi. Bu kabi jihatlarning aksariyati fiqh fanida bee’tibor qoldirilgan.

Urf-odatlar choragida esa, xalq orasida joriy bo‘lgan muomalalar sirlari, nozik jihatlari, taqvoning maxfiy nuqtalarini keltiramanki, bularga dindor shaxs muhtoj bo‘ladi.

Halok qiluvchi amallar choragida Qur’oni Karim yo‘q qilishga, qalblarni undan poklashga buyurgan yomon xulqlarni zikr qilaman. Va yana mazkur xulqlarning chegarasini va haqiqatini aytaman. Keyin u kelib chiqadigan sababini va undan kelib chiqadigan ofatlarni, keyin uni bilinadigan alomatlarini keltiraman. Albatta oxirida undan xalos topish uchun kerak bo‘ladigan muolaja yo‘l-yo‘riqlarini zikr qilaman. Bularning har birini Qur’on oyatlari, hadislar va asarlar bilan qo‘shgan holda zikr qilaman.

Ammo, najot beruvchi amallar choragida esa, unda men har bir maqtalgan xulq va banda olamlar Parvardigoriga qurbat hosil qilishiga sabab bo‘ladigan siddiq va muqarrablarning marg‘ub xislatlarini keltiraman. Mazkur xislatlarning har birining haddini, haqiqatini, uning jalb qilinishiga bois  bo‘lgan sababini, undan istifoda qilinadigan samarasini, ajratib turuvchi alomatini, uni marg‘ub bo‘lishiga sabab bo‘lgan fazilatini zikr qilib o‘taman. Albatta bunga doir shar’iy va aqliy dalillarni ham keltirib o‘taman. Darhaqiqat bu ma’nolarning ayrimlari haqida odamlar kitoblar yozgan. Lekin bu kitob ulardan beshta jihati bilan ajralib turadi: 1) Ular yechmasdan tugun holida qoldirganlarini yechish, mujmal qilgan o‘rinlarini ochish. 2) Ularning sochib tashlaganlarini tartibga solish, bo‘lib tashlaganlarini nizomga keltirish. 3) Uzun qilganlarini qisqartirish, muqarrar belgilab berganlarini qoida holiga keltirish. 4) Takrorlarini tushirib qoldirish, tahrir qilganlarini sobit qilish. 5)Mazkur kitoblarda keltirilmagan, fahmga biroz qiyin bo‘lgan (g‘omiz) noaniq ishlarni tahqiq qilish. Zero barcha kitoblar yagona manhaj asosida yo‘nalgan bo‘lsada, ularning har biri boshqalar beparvo bo‘lgan ishlardan birini xoslab soliklarga tanbeh bilan keltirgan, yoki tanbeh  bermasada, uni kitoblarda keltirishni unutgan, unutmagan bo‘lsa ham, biron sabab uning ustidagi pardani ochishdan band qilib qo‘ygan. Bu ilmlarning barchasini o‘z ichiga olishi bilan birga, bu kitobimizning xususiyatlari shulardir.

Bu kitobni to‘rtta chorak asosida yozishga ikki ish bois bo‘ldi. Birinchisi, bu asosiy bois hisoblanadi, bu tartibda haqiqatni yuzaga chiqarish va tushuntirish zarurat holiga kelgan. Zero, oxiratga yuzlanishga sabab bo‘luvchi ilm ikki qismdan iboratdir a) Muomala ilmi b) Mukoshafa ilmi.  Mukoshafa ilmi deganimdan ma’lum narsani kashf qilishni talab etiladigan ilmni ko‘zlayapman. Muomala ilmidan esa kashf qilish bilan birga uning amalini talab qilinadigan ilmni nazarda tutaman. Bu kitobdan maqsad faqat muomala ilmidir. Zero mukoshafa ilmi toliblarning qasd qilgan g‘oyasi va siddiqlarning umid o‘rni bo‘lsada, uni kitoblarda keltirishga ruxsat yo‘qdir. Muomala ilmiga esa yo‘l bordir. Lekin payg‘ambar (s.a.v.) halq bilan yo‘l ko‘rsatish va irshod ilmi orqaligina gaplashgan. Ammo mukoshofa ilmi haqida esa, xalqning fahmi uni ko‘tarishdan qosir bo‘lganini bilganlari uchun, uni qisqa qilib ramz va ishora yo‘li bilan gapirdilar. Ulamolar payg‘ambarlar vorislaridir, ular iqtido va ibrat olish yo‘lidan burilishga haqlari yo‘qdir.

Muomala ilmi ham ikki qismga bo‘linadi, a) Zohir ilm, a’zolar amaliga oid ilm. b) Botin ilm, bu odat yoki ibodat tusida bo‘lsada a’zolar ustidagi joriy bo‘lgan amallar va qalb amallarini o‘z ichiga oladi. Malakut olamidan iborat bo‘lgan hisdan to‘siq bo‘lin qalbga vorid bo‘luvchi narsalar maqtalgan va mazammat qilingan bo‘ladi. Bu o‘rinda lozim narsa shuki, bu ilm ikki qismga: zohir va botinga bo‘lingan. A’zolarga bog‘liq zohir qismi odat va ibodat qismlariga bo‘linadi. Qalb ahvoli va nafs axloqiga bog‘liq botin qismi esa, mahmud (maqtalgan) va mazmum (mazammat qilingan) qismlariga taqsinlanadi. Bularning majmui to‘rt qismdan iboratdir-ki muomala ilmida shu to‘rt qismdan chetga chiqilmaydi.

Kitob yozilishiga ikkinchi bois, men tolibi ilmlardagi rag‘batning Allohdan qo‘rqmaydigan, o‘zining obro‘-mansabini oshirish, o‘zini ko‘rsatish va faxrlanishga ilmni qalqon qilib olgan kishilardagi fiqh ilmiga sodiqligini ko‘rdim. Alloh subhanahu va taolodan tavfiq, rushdu hidoyat so‘raymiz. Zero, U marhamatli Karim Zotdir.

Ushbu «Ilm kitobi» jami yetti bobdan iborat.
Birinchi bob ilm, ta’lim berish va ilm olish fazilati haqida.
Ikkinchi bob ilmlarning o‘rganish farzi ayn, farzi kifoya bo‘lgani, din ilmida fiqh va kalomning chegarasi, oxirat va dunyo ilmi haqida.
Uchinchi bob omma ilm hisoblaydigan, lekin dindan bo‘lmagan hamda mazmum ilmlar turi va miqdori bayoni.
To‘tinchi bob munozara ofatlari, odamlar ixtilof va tortishuv bilan mashg‘ul bo‘lib qolishining sababi haqida.
Beshinchi bob muallim va mutaallimning odoblari haqida.
Oltinchi bob ilm va olimlar ofatlari hamda dunyoviy va oxirat olimlarini ajratuvchi alomatlar haqida.
Yettinchi bob aql, uning fazilati, qismlari va u haqda kelgan xabarlar haqida.

Ilm fazilati

Alloh taoloning Qur’oni karimda kelgan quyidagi so‘zlari ilmning fazilatli ekaniga ochiq dalildir:
«Alloh, farishtalar va ilm ahllari — adolat bilan hukm qiluvchi yolg‘iz Allohdan o‘zga hech qanday tangri yo‘q, faqat Uning o‘zi borligiga guvohlik berdilar» (Oli Imron surasi, 18-oyat).

Bu oyatda Alloh taolo avval o‘zini, keyin farishtalarni, so‘ngra ilm ahlini zikr etdi. Mana shuning o‘zi ilmning sharafli, fazilatli va ulug‘ ekanini anglash kifoya qiladi.

Alloh taolo yana aytadi:
«Alloh sizlardan iymon keltirgan va ilm ato etilgan zotlarni (baland) daraja-martabalarga ko‘tarur» (Mujodala surasi, 11-oyat).