Tark etish lozim bo‘lgan ishlar holat va sharoitga ko‘ra har xildir. Soqovga yomon so‘zni so‘zlash haromligini, qoq sahroda yashovchi sahroyi kishi uchun o‘tirish harom bo‘lgan joylarni, ko‘r uchun qarash mumkin bo‘lmagan narsalarni o‘rganish farz emas. Shuningdek, holat taqozosiga ko‘ra,bular farz ham bo‘lishi mumkin. Munkar ishlar ko‘rilmaganda ularning ilmini o‘rganish farz emas.  Ammo sodir etilsa, uning ilmini o‘rganish va boshqalarni ogohlantirish farz bo‘ladi. Masalan, bir musulmon o‘lkada ipak kiyim kiyuvchi erkak yoxud birovning molini zo‘rlab oluvchi yoki nomahramga nazar qiluvchi kishi mavjud bo‘lsa, bu ishlarning haromligini bildirish farzdir. Hali sodir etilmagan, ammo yaqin orada bo‘lishi mumkin bo‘lgan ishlarni o‘rgatish ham farz. Masalan, yeb-ichishga doir masalalarni o‘rgatish. Agar aroq ichiladigan, to‘ng‘iz go‘shti  yeyiladigan shaharda bo‘lib qolsa, ularga bu ishlar haromligini bildirib qo‘yish shartdir. Qaysi narsani ta’lim berish farz bo‘lsa, uning ilmini o‘rganish ham farz bo‘ladi.

E’tiqod va qalbga tegishli ishlarda shubha, xavotir paydo bo‘lsa, uning ilmini o‘rganish shartdir. Agar ikki shahodat kalimasi dalolat qilgan ma’nolarda shubha tug‘ilsa, uni daf qiladigan ilmni o‘rganish lozim bo‘ladi. Ammo  shubhaga bormasdan, Alloh taoloning sifatlariga, U zotning kalomi qadim ekaniga, oxiratda Uni ko‘rishga va boshqa narsalarga mufassal e’tiqod qilmasdan oldin vafot etsa, butun ulamolar ijmosiga ko‘ra, u musulmon holida ketgan bo‘ladi.

E’tiqodga taalluqli xavotir va shubhalar gohida insonning o‘zidan bo‘ladi, ba’zisi esa, boshqalardan eshitish bilan tug‘iladi. Kishi falsafa keng tarqalgan, odamlari turli bid’atlarni so‘zlaydigan shaharga borib qolsa, Haqni zikr etish bilan o‘zini himoya qilishi lozim. Agar uning qalbiga botil fikr-qarashlardan birortasi tushib qolsa, uni qalbidan ketkazish farz bo‘ladi. Ko‘pincha bu ish qiyin kechadi. Masalan, ribo, sudxo‘rlik keng tarqalgan bir shaharda musulmon kishi savdogarlik qilsa, unga ribodan saqlanish ilmini o‘rganish farzdir.

Bu aytayotganlarimiz farzi ayn bo‘lgan ilm haqida. Farzi aynning ma’nosi farz amalning kayfiyati haqidagi ilmni egallash demakdir. Kim farz ilmini va uning farz bo‘lish vaqtini o‘rgansa, farzi aynni o‘rgangan sanaladi.

So‘fiylarning: «Dushman-shayton vasvasasi bilan malak – farishta ilhomini bir-biridan ayirish farzi ayn», degan so‘zlari ham haqdir. Lekin bu narsa hammaga emas, balki qalbida bu haqda shubhasi bo‘lgan kishiga farzi ayndir.

Inson qabohat, riyo, hasad kabi yomonliklardan o‘zini saqlay olmasa, u narsalarning ilmini bilishi lozim bo‘ladi. Zero, Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi vasallam)  marhamat qilganlarki: «Uch narsa insonni halok etadi: o‘ta baxillik, ortidan ergashtirib ketadigan xohish, takabburlik bilan nafsiga ortiqcha baho berish».⁶¹ Inson tabiati bu uch narsadan xoli emas. Boshqa yomonliklar ham shu uch sifatdan paydo bo‘ladi. Shuning uchun ularni muolaja qilish farzi ayndir. Muolaja qilish ular chegarasini, sabab va alomatlarini o‘rganish bilan bo‘ladi. Zero, yomonlikni bilmagan kishi, albatta, unga tushadi. Muolaja esa, kasallik kelib chiqish sababining ziddiga muqobil bo‘lishdir. Sabab bilan natijani bilmasdan turib, muolaja qilish mumkin emas.

Biz zikr qilib o‘tgan halokatga eltuvchi ko‘pgina ishlarning ilmini bilish farzi ayndir. Ko‘pchilik insonlar foydasiz narsalar bilan mashg‘ul bo‘lib, mazkur farzi ayn bo‘lgan ilmlarni tashlab qo‘ygan.

---

61. Bazzor, Tabaroniy, Abu Nu’aym, Bayhaqiylar Anas (r.a.) dan zaif isnod bilan qilgan rivoyatlari. Alboniy bu hadisni hasan dedilar.

Islomga kirgan kishiga do‘zax, qayta tirilish va qiyomatda hisob-kitob bo‘lishini tasdiq etishni tezda o‘rgatish kerak. Bu narsa ikki shahodat kalimasini to‘ldiradi. U Muhammadning (sollallohu alayhi vasallam) payg‘ambarliklarini tasdiqlaganidan so‘ng, u zot keltirgan risolatni ham yaxshi tushunib olishi, Alloh va Uning rasuliga itoat etgan kishiga jannat, osiylarga esa, do‘zax bo‘lishini bilishi lozimdir.

Agar sen ilm o‘rganishning ushbu darajasidan yaxshi xabardor bo‘lsang, bu yo‘l haq ekanini anglaysan. Shuningdek, har bir banda kecha-kunduzda ibodatu muomalalarida bilishi lozim bo‘lgan zaruriyatlarni ham tushunib yetasan.

Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi vasallam): «Ilm o‘rganish har bir musulmonga farzdir», degan hadislaridagi «al-ilmu» so‘zidagi aniqlikni ifoda etuvchi artikli «alif-lom»dan ko‘zlangan maqsad farz amalning ilmini o‘rganish ekani senga ravshan bo‘ladi.

O‘rganish farzi kifoya bo‘lgan ilmning bayoni

Bilgilki, ilmlarning turlarini bilmasdan turib, ularning farz bo‘lgani va bo‘lmaganini ajratish mumkin emas. Bizning maqsadga ko‘ra, ilmlar shar’iy va noshar’iy qismlarga bo‘linadi. Shar’iy ilmlardan maqsad payg‘ambarlardan o‘rganilgan, hisob kabi aql bilan bilinmaydigan, tibbiyot kabi tajriba bilan hosil bo‘lmaydigan, til kabi eshitish bilan vujudga kelmaydigan ilmlar nazarda tutiladi.

Shar’iy bo‘lmagan ilmlar mahmud (maqtalgan), mazmum (qoralangan), mubohga bo‘linadi.

Mahmud ilmlar dunyo manfaatlari ularga bog‘langan  ilmlardir. Masalan, hisob-kitob, tibbiyot. Bu qism ilmlarning o‘rganish farzi kifoya bo‘lganlari bor, farz bo‘lmasdan, fazilat sanalganlari bor. Farzi kifoya ilmlar dunyo ishlarini qoyim qilishga kerak bo‘ladigan ilmlardir. Masalan, tib ilmi inson jismining sog‘lom turishi uchun zarur, hisob-kitob ilmi esa, muomalalarda, merosu vasiyatlarning taqsimotida kerak bo‘ladi. Bu ilmlardan birortasi biror shaharda bo‘lmay qolsa, shahar ahlining barchasi gunohkor bo‘ladi. Agar uni bir kishi o‘rgansa, kifoya qilib,  uni o‘rganish farzi qolganlardan soqit bo‘ladi. Tibbiyot va hisob-kitobni farzi kifoya degan so‘zimizdan ajablanmaslik kerak. Aslida, sanoatning boshqa sohalari - dehqonchilik, to‘qimachilik, siyosat ilmi, hattoki, qon olish kasbi va tikuvchilik ham farzi kifoyadir. Zero, bir mamlakatda qon oluvchi do‘xtir topilmasa, ular kasallikka yuz tutishlari turgan gap. Bu kasb yo‘qligi tufayli odamlar halok bo‘lsa, ularning barchalari gunohkor bo‘ladi. Zero, kasallikni bergan Zot uning da’vosini ham bergan va muolaja yo‘lini ko‘rsatgan, sabablarni hozirlab qo‘ygan. Bunga e’tibor qilmay, halokatga ro‘baro‘ bo‘lish joiz emas.

Fazilat sanalgan ilmlarga hisob-kitobning daqiq jihatlari, tibbiyotning nozik qirralarini chuqur o‘rganish kiradi. Chunki farzi kifoya bo‘lgan ilmlarni nozik jihatlari bilan chuqur o‘rganish zarur ilmni ziyodasi bilan bilish, demakdir.

Mazmum ilmlar sehr, tilsimot, ko‘z bog‘lash va talbis (bir narsani haqiqatidan boshqacha qilib ko‘rsatish) kabilardir.

Muboh bo‘lgan ilmlarga esa, mubolag‘asiz yozilgan she’rlarni bilish, qadim tarix bilan shug‘ullanish va shu kabilar kiradi.
Shar’iy ilmlarning barchasi mahmud-maqtalgandir. Gohida asli qoralangan, lekin shar’iy deb gumon qilingan ba’zi ilmlar shar’iy ilmlarga aralashib ketishi mumkin. Shuning uchun shar’iy ilmlarni ham maqtalgan va qoralangan qismlarga bo‘lamiz.

Mahmud bo‘lgan shar’iy ilmlarning asoslari, qo‘shimchalari, muqaddimalari va to‘ldiruvchilari bor.

Asos bo‘lgan ilmlar to‘rttadir:
1. Alloh taoloning kitobi.
2. Payg‘ambarning (sollallohu alayhi vasallam) sunnatlari.
3. Ummatning ijmo’si.
4. Sahobiylar asarlari.

Ijmo’ sunnatga dalolat qilgani uchun asos ilm sanaladi. U uchinchi darajadagi asosdir. Sahobalarning so‘zlari ham sunnatga dalolat qilgani uchun asos ilmdir. Chunki sahobalar Qur’on nozil bo‘lishini ko‘zlari bilan ko‘rib turishgan, boshqalar idrok etmagan holatlarning shohidi bo‘lishgan. Ba’zan ko‘rish bilan idrok etilgan narsani so‘z bilan anglash mumkin bo‘lmaydi. Shu sababdan ulamolar sahobalarga iqtido qilish, ularning so‘zlarini mahkam tutish lozim deb bilishgan.  Bunda maxsus yo‘l va maxsus shartlar bor, lekin bu bob ularni zikr qilish o‘rni emas.

Qo‘shimcha ilmlar asos ilmlarni tushunishdan hosil bo‘ladi. Bunda asosning lafziga e’tibor qilinmaydi. Balki aql dalolat qiladigan ma’nolar e’tiborga olinadi. Chunki so‘zning ma’nosi kengayib, aytilganidan boshqasini ham tushunish mumkin. Bunga Payg‘ambarimizning (sollallohu alayhi vasallam) quyidagi hadislari misol bo‘ladi: «Qozi g‘azabli holatida hukm chiqarmasin».⁶² Bu hadisdan qozi qo‘rqqan, och qolgan va biror kasallik tufayli alam chekayotgan holida ham hukm chiqarmasligi tushuniladi. Bu tushunchalar g‘azablangan holatida hukm chiqarib bo‘lmasligiga qo‘shimchadir.

Qo‘shimcha ilmlar ikki qismga bo‘linadi:
1.   Dunyo ishlarini tartibga solishga taalluqli ilmlar. Bu ilmlarni fiqh kitoblari o‘z ichiga olgan bo‘lib, ular bilan shug‘ullanuvchi kishilar faqihlar deb ataladi. Bular dunyo olimlaridir.
2.   Oxirat ishlariga taalluqli ilm.[i/] Bu ilm qalb holatlarini, yaxshi-yomon xulqlarni, Alloh rozi bo‘ladigan va sevmaydigan ishlarni o‘rgatadi. Kitobning oxirgi qismi bu haqdagi bahsni o‘z ichiga olgan. (Ya’ni, «Ihyou ulumiddin» kitobining oxirida qalbdan a’zolarga keladigan taqvo ilmi bayon qilingan. — Tarj.)         

---

62. Muttafaqun alaih

 Muqaddimot boshqa ilmlarni o‘rganishda vosita bo‘lgan ilmlardir. Bunga til, nahv (grammatika) misol bo‘ladi. Ular asli diniy ilmlar emas, balki Qur’on va hadis ilmlarini tushunishda bir vositadir.

Shariatimiz arab tilida kelgani uchun bu tilning qonun-qoidalarini o‘rganish lozim. Shariat hukmlari tilni bilish orqali tushuniladi. Demak, vosita bo‘lgan tilni o‘rganish kerak ekan. Yozishni o‘rganish ham muqaddima ilmlaridandir. Lekin yozish til kabi zaruriy emas. Chunki Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi vasallam) yozishni bilmaganlar.⁶³ Eshitilgan hamma narsani yodda saqlab qolish mumkin bo‘lganida, yozuvga bo‘lgan ehtiyoj yana-da ozayardi. Demak, buning imkoni yo‘q ekan, yozishni bilish ham zaruriy bir ehtiyojdir.

To‘ldiruvchi ilmlarning birinchi qismi Qur’on ilmi haqida bo‘lib, u uch qismga bo‘linadi:
a) qiroat ilmi. Harflarning maxrajini o‘rganish kabi Qur’on lafziga taalluqli ilmlar;
b) tafsir kabi Qur’onning ma’nosiga taalluqli ilmlar. Tafsir ham naqlga suyanadi. Zero, tilning o‘zi bu ishni bajara olmaydi;
v) nosix, mansux, omu xos, nass (dalil), zohir va bularning bir-biri bilan aloqasini o‘rganish kabi Qur’on hukmlariga taalluqli bo‘lgan ilmlar. Bu ilm usulul fiqh (fiqh asoslari) deb nomlanadi va sunnat ham uning ichiga kiradi.

---

63. ibn Murdavayh Abdulloh ibn Umardan marfu’ holda rivoyat qildilar. Shu ma’nodagi hadislarni Ibn Hibbon, Doraqutniy, Hokim Bayhaqiy va Buxoriylar sahihlarida rivoyat qilishdi.

Hadis va asarlardagi to‘ldiruvchi ilmlarga rijal ilmi (roviylar haqidagi ilm), ularning ismlari, nasablari, sahobalar ismlari va sifatlari, roviylarning adolatli ekani haqidagi ilm, zaif hadis bilan kuchli hadisning orasini ajratish uchun roviylarning holatlarini bilish ilmi, musnad hadis bilan mursal hadis orasini ajratish uchun roviylarning yoshlari va umrlari haqidagi ilmlar kiradi.

Yuqorida ko‘rib o‘tilgan to‘rt qism ilm shar’iy hisoblanib, ularning barchasi maqtalgandir, shuning bilan birga ular farzi kifoyadir.

Agar, nega fiqh dunyo ilmi va faqihlar dunyo olimlari sirasida sanaldi, deb so‘rasang, javob quyidagichadir: ma’lumki, Alloh taolo Odam alayhissalomni  tuproqdan xalq etdi, u kishining zurriyotlarini tuproqdan bo‘lgan otaning maniyidan va onaning ko‘kragidan otilib chiquvchi suvdan yaratdi. Zurriyotlarini otalar belidan onalar bachadoniga, undan dunyoga, keyin esa qabrga, qabrdan hisob maydoniga, undan jannat yoki do‘zaxga chiqaradi. Mana shu narsalar insonning ibtidosi, g‘oyasi va boradigan yeridir. Oxirat hayotiga zod (ozuqa) to‘plash uchun dunyoni yaratdi. Agar insonlar dunyoni adolat bilan tutsalar, xusumatu dushmanliklar kesiladi, faqihlarga ehtiyoj yo‘qoladi. Lekin insonlar dunyoni shahvat va dushmanlik bilan tutganlari uchun, unda xusumat va adovat yuzaga keladi. Shunda insonlarni boshqaradigan rahbarga ehtiyoj tug‘iladi. Rahbar esa insonlarni boshqarish uchun qonunga muhtoj bo‘ladi. Insonlar shahvatga berilib, bir-birlari bilan nizolashgan vaqtda ularni murosaga keltiruvchi o‘rta yo‘lni va boshqaruv qonunlarini biluvchilar faqihlardir. Shunday ekan, faqih dunyo ishlarida insonlarni to‘g‘ri yo‘lga soluvchi va siyosat qonunlarini o‘rgatuvchi rahbar, podshohlarga muallim va murshiddir. Tabiiy, fiqh dinga ham bog‘langan, lekin bevosita emas, balki dunyo vositasi ila bog‘langandir. Zero, dunyo oxirat ekinzori, din dunyo bilan kamol topadi. Din va podshohlik egizaklar kabidir. Ammo din — asos, podshoh esa, uning qo‘riqchisidir. Asosi yo‘q narsa mahv bo‘lishga mahkumdir. Qo‘riqchisi yo‘q narsa esa, zoe’ bo‘luvchidir. Saltanat va mulk podshoh bilan turgani kabi, hukumatlar orasidagi adovatni daf qilish faqat fiqh bilan bo‘ladi. Shuningdek, xalqni boshqarishda siyosat ilmi din ishlari orasida birinchi darajali hisoblanmaydi. Balki u din ilmining bir bo‘lagidir.