Qaytarilgan yasama saj’ ikki kalimadan ziyod qofiyali so‘zdir. Bir odam go‘dakning xuni haqida: «Ichmagan, yemagan, ovoz chiqarmagan, tug‘ilganida yig‘lamagan go‘dakka qanday qilib xun to‘laymiz», deb gapini uzaytirganida, Nabiy (sollallohu alayhi vasallam): «A’robiylarning saj’i kabi saj’mi?» deganlar.⁹⁴

She’rni mav’izalarda ko‘p aytish ham mazmumdir. Alloh taolo:

«Shoirlarga yo‘ldan ozganlar ergashur. (Ularning so‘z vodiylaridan) har vodiyda daydishlarini va o‘zlari qilmaydigan narsalarni aytishlarini ko‘rmadingizmi?!» (Shuaro, 224226-oyatlar) deydi. Yana Alloh taolo:

«(Muhammadga) she’r o‘rgatmadik va (shoirlik) uning uchun durust emasdir» (Yosin surasi, 69-oyat), deb aytgan.

---

94. Imom Muslim rivoyati.

Voizlar odat qilib olgan ko‘pgina she’rlar ishq haqida, ma’shuqning jamoli, visol ruhi va firoq olamini tavsiflash haqidadir. Majlisga qo‘pol, avom xalq to‘planadi. Ularning botini shahvatlar bilan to‘lgan, qalblari chiroyli suvratga moyil emas. Shu bois she’r ularning      qalblaridagi narsalarni harakatga keltirib, shahvat olovini yoqadi. Natijada qichqirib, raqsga tushib ketishadi. Bularning aksari yoki hammasi fasodga olib boradi. Shuning uchun she’rning nasihatga yaraydigani va hikmatlisini tanlab, so‘zni quvvatlash va e’tiborni jalb qilishda qo‘llash lozim. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «She’rda hikmat bor», deganlar.⁹⁵ Agar majlisda qalblari Alloh sevgisiga to‘la kishilar bo‘lsa, boshqa insonlar bo‘lmasa, zohiriy ma’nolari maxluqlarga dalolat qiluvchi she’rlarni aytishning zarari yo‘qdir. Chunki tinglovchi har bir eshitganini qalbiga joylaydi. Bu haqda hali «Simo’ — tinglash bobi»da keladi.

Junayd Bog‘dodiy o‘n nafarcha odamga gapirar edilar. Agar ular ko‘payib ketsa, suhbatni to‘xtatardilar. Hech qachon u kishining majlislarida tinglovchilar soni yigirmataga yetmagan.

Ibn Solimning eshiklari oldida bir guruh odamlar to‘planishdi. U kishiga: «Ashobingiz keldi. Ular bilan suhbatlashing», deyishdi. Ibn Solim: «Yo‘q, ular mening ashobim emas, ular faqat majlis sohiblari bo‘lishlari mumkin. Mening ashobim xos kishilardir», deya javob berdilar.

---

95. Imom Buxoriy rivoyati.

«Shath» lafzidan esa, ayrim so‘fiylar paydo qilgan kalomning ikki turini tushunamiz. Birinchisi, Alloh taologa bo‘lgan ishq haqidagi uzundan-uzun da’volar va zohiriy amallardan behojat bo‘lgan visoldir. Hatto bir guruh so‘fiylar Haqqa qo‘shilib ketgani, o‘rtadan pardaning ko‘tarilgani, ko‘z bilan mushohada qilgani va xitob ila so‘zlashganini da’vo qilishgacha borib yetgan. Ular, bizga unday deyildi, biz bunday javob berdik, degan so‘zlari bilan o‘zlarini shunday kalimalarni aytgani tufayli osilgan Husayn ibn Mansur Xallojga o‘xshatadilar va uning «Anal Haq», degan so‘zini dalil qiladilar. Shuningdek, Abu Yazid Bistomiyning «subhani, subhani», ya’ni, «men ayb-nuqsondan pokman», degan so‘zlarini keltiradilar. Bu turdagi so‘zlarning avom xalqqa katta zarari bor. Hatto bir guruh dehqonlar o‘zlarining dehqonchiliklarini tark qilib, shu kabi da’volarni izhor qila boshlashdi. Chunki bunday so‘zlar inson nafsiga lazzat beradi. Zero, bunday so‘zlardan kishi o‘zini buyuk maqomlarga erishgan deb hisoblab, nafsni poklash amallaridan chekinadi.

Aqlsizlar bunday ichi po‘k, usti yaltiroq kalimalarni qabul qilishdan va ularni  o‘zlari uchun da’vo qilishdan tortinmaydilar. Qachon da’volari inkor etilsa, ular: «Bu e’tirozning manbai  ilm va bahsdan kelib chiqqan. Ilm pardalidir, bahs esa, nafsning ishi. Bunday so‘zlar faqatgina Haqning nurini kashf etgan botindan keladi», deb aytadilar.

Bunday yomon da’volar butun o‘lkalarga yoyilib ketdi, avom xalqqa zarar yetkazdi. Hatto bunday da’volarni so‘zlagan odamni qatl etish Allohning diniga o‘n kishini     kirgizishdan afzal bo‘ldi. Ammo Abu Yazid Bistomiydan keltirilgan yuqoridagi rivoyat sahih emasdir. Agar uni u kishidan aniq eshitishgan bo‘lsa, u zot Alloh taoloning so‘zini takrorlab turgan paytida eshitgan bo‘lishlari mumkin. U kishining:

 «Darhaqiqat, Men Allohdirman. (Hech qanday) iloh yo‘q, faqat Men bordirman. Bas, sen Mengagina ibodat qil!» (Toha surasi, 14-oyat) deyayotganlarini eshitishgandir. Bunda u zotning faqat hikoya qilib aytayotganlarini tushunish lozim.

Ikkinchisi, ma’nosi tushunarsiz bo‘lgan shath kalimalaridir. Ularning tashqi ko‘rinishi chiroyli, iboralari hayratli, ammo negizida ma’nosi yo‘q.

Bunday so‘zlar so‘zlovchi tarafidan tushunmagan holatda aqlning qosirligi yoki eshitgan so‘zining ma’nosini tushunib yetishga ilmi noqisligi tufayli xayolidagi vasvasalardan kelib chiqqan bo‘lishi mumkin. Bu qism so‘zlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Ulardan hech qanday naf yo‘q, ular faqat qalbni yaralaydi, aqllarni dahshatga solib, zehnlarni hayrat ko‘chasiga olib kiradi. Yoki unga xohlagan ma’nolarni berishga olib keladi. Natijada har kimning tushunchasi xohishiga ko‘ra bo‘lib qoladi.

Nabiy (sollallohu alayhi vasallam): «Sizlardan birortangiz biror qavmga ular tushunmaydigan so‘z aytmasin, aks holda ular o‘rtasida fitna bo‘ladi», deganlar.⁹⁶ Va yana: «Odamlarga ular biladigan narsalar bilan gapiringlar, ular tushunmaydigan narsani gapirmanglar. (Ular tushunmaydigan narsani gapirib) Alloh va Rasulini yolg‘onchi qilishlarini xohlaysizlarmi?» deganlar.⁹⁷

Ushbu hadis so‘zlayotgan so‘zini tushunadigan, ammo    tinglovchining ongiga yetkaza olmaydiganlarga tegishlidir. Endi so‘zlovchi nima deyotganini o‘ziyam tushunmasa, qanday bo‘ladi? Bas, tinglovchi tushunmasa, so‘zlovchi tushunadigan so‘z bo‘lsa ham, uni gapirish durust emas. Iso (a.s.): «Hikmatni uning ahli bo‘lmaganlar davrasiga tashlamanglar, hikmatga zulm qilib qo‘yasiz. Shuningdek, hikmatni hikmat ahlidan to‘smanglar, hikmat ahliga zulm qilib qo‘yasiz. Da’voni kasallangan joyga qo‘yadigan hoziq tabib kabi bo‘linglar», deganlar. Boshqa bir lafzda: «Kim hikmatni hikmat ahli bo‘lmaganlar oldiga qo‘ysa, johil bo‘libdi. Kim ahlini hikmatdan qaytarsa, zulm qilibdi. Hikmatning haqqi bor va uning ahli ham bor. Sen har bir haq egasining haqqini ber», deyilgan.

---

96. Uqayliy, Ibn Sunniy Abu Nu’aymlar zaif isnod bilan rivoyat qilishgan. Muslim esa mavquf holda Ibn Mas’uddan rivoyat qilgan.
97. Buxoriy mavquf holda Alidan (r.a.) rivoyat qilgan.

Tommot kalimalarga kelsak, shath haqida so‘zlaganimiz unga ham oiddir. Ammo tommotning yana bir o‘ziga xos jihati borki, u shar’iy lafzlarning zohiriy tushunchasini foyda kelmaydigan botiniy ishlarga o‘girishdir. Botiniylarning ta’villardagi odatlari kabi bu ish ham harom va uning zarari kattadir. Chunki lafzlar shariat sohibi tarafidan bo‘lgan naqlga tayanmagan holda zohiriy muqtazosidan boshqa ma’noga hech bir zaruratsiz o‘girilsa, ushbu o‘girish lafzlarga bo‘lgan ishonchning botilligini taqozo etadi va u sababli Alloh va Rasulining kalomi manfaati yo‘qoladi. Chunki u tarafdan zehnga kelgan narsaga ishonilmaydi, botinning esa, unga bog‘liq yeri yo‘q. Balki u haqdagi tushunchalar qarama-qarshi bo‘ladi va uni turli vajhlarga yo‘yish mumkin. Bu ham zarari yoyilgan bid’atlardandir. Uning sohiblari qilgan ta’villari orqali insonlarni hayratga solishni qasd qiladilar. Zero, nafslar nodir narsalarga moyil bo‘ladi va undan lazzat oladi. Shu yo‘l orqali botiniylar o‘z fikrlariga muvofiqlashtirib, kalimalarning zohirini ta’vil qilish bilan shariatni buzishmoqchi bo‘ladi. Biz ularning mazhablari haqida botiniylarga raddiya sifatida tasnif etilgan «Mustazhar» kitobida keltirganmiz. Ahli tommotning ta’viliga Alloh taoloning:

«Sen Fir’avnning oldiga bor, chunki u haddidan oshdi», degan so‘zidagi ta’villari misol bo‘ladi. Ular: «Fir’avn so‘zidan murod kishining qalbiga ishora, u insoniyatga qarshi haddan oshgan qalbdir», deyishadi. Yana bir oyati karimadagi:

«Asoyingni tashla», degan so‘zni Alloh taolodan boshqa suyaniladigan narsani uloqtirish lozim, deb tushuntirishgan. Rasulullohning (sollallohu alayhi vasallam): «Saharlik qilinglar, chunki saharlikda baraka bordir»,⁹⁸ deganlarini, saharlik vaqtida istig‘for aytish, deya ta’vil qilishgan.

---

98. Muttafaqun alayh

Bunga o‘xshash misollar ko‘p. Hatto ular Qur’oni karimning boshidan oxirigacha zohiriy ma’nosini buzib tashlashdi. Ibn Abbos va boshqa ulamolardan naql qilingan tafsirlarni o‘zgartirishdi. U ta’villarning ayrimlari qat’iy botilligi aniqdir. Masalan, «Fir’avn»ning qalbga ta’vil qilingani. Zero, Fir’avn tarixiy shaxs ekani, Muso (a.s.) uni da’vat etganlari bizga tavotur yo‘li ila yetgan. Shuningdek, Abu Jahl, Abu Lahab va boshqa kofirlar shayton yoki maloikalar jinsidan emaski, his qilish orqali bilib bo‘lmay, u lafzlarni ta’vil qilishga ehtiyoj tug‘ilsa. Yoki saharlikni istig‘forga yo‘yish-chi! Rasululloh saharlikda taom yeganlar va «saharlik qilinglar»,⁹⁹ «barakali ovqatga kelinglar»,¹⁰⁰ deganlar. Bular tavotur yo‘li ila bilingan ishlardir. Ahli tommotning mazkur ta’villari botilligi naqlan ma’lumdir. Ammo ayrim ta’villarning botilligi g‘olib gumon bilan bilinadi va bu bilish his etish mumkin bo‘lmagan ishlarga taalluqli. Bunday ta’villarning barchasi harom, zalolat va dinni buzishdir. Bu ta’vilotlarda na sahobalardan, na tobe’inlardan va na xalqqa va’z aytib, da’vat etishlariga qaramay, Hasan Basriydan biron narsa naql qilingan. Rasulullohning (sollallohu alayhi vasallam): «Kim Qur’onni rayiga qarab tafsir qilsa, o‘ziga jahannamdan joy hozirlasin»,¹⁰¹ degan so‘zlari ma’nosi mana shu o‘rinda namoyon bo‘ladi. Bundan Qur’onni istinbot va fikr bilan tafsir qilish mumkin emas, degan ma’noni tushunmaslik kerak. Ayrim oyatlar borki, u haqda sahobalar va mufassirlar besh, olti va yettitagacha ma’nolarni naql qilishgan. Va ularning barchasini ham Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) aytmaganlarini yaxshi bilamiz. Gohida ma’nolar bir-biriga zid kelib qolishi mumkin. Demak, bu hol uzun tafakkur va go‘zal tushunish orqali kelib chiqqandir. Shu bois Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) Ibn Abbos (r.a.) haqlariga: «Allohim, uni din ilmida faqih qil va unga ta’vilni o‘rgat»,¹⁰² deb duo qilganlar. Tommot ahlidan kimki, lafzlardan ko‘zlangan maqsad boshqa ekanini bilgani holda shu kabi ta’villarga ijozat so‘rasa va u bilan xalqni Xoliqqa da’vat qilyapman deb hisoblasa, u Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) haqlarida to‘qima va uydirma so‘z aytish joiz, degan kimsaga o‘xshaydi. Bu hol to‘g‘ri deb qaralayotgan har bir masala haqida Rasulullohga (sollallohu alayhi vasallam) nisbat berib hadis to‘qish kabidir. Bu esa, zulm va zalolatdir, Rasulullohning (sollallohu alayhi vasallam): «Kim menga qasddan yolg‘on to‘qisa, joyini jahannamdan hozirlasin»,¹⁰³ degan so‘zlaridan tushunilgan va’idga doxildir.

Ana endi sen xalqni da’vat etuvchilarni shayton mahmud ilmlardan mazmum ilmlarga qanday burganini bilib olding. Bas, bularning barchasi yomon ulamolar ismlarni o‘zgartirib ishlatgan nayranglaridir. Agar sen ilk asrda tanilgan narsaga qaramay, mashhur ismlarga tayangan holda ana o‘shalarga ergashsang, hikmat orqali sharafni talab qilgan kishidek bo‘lib qolasan. Chunki hakim nomi hozirgi asrda tabib, shoir va munajjimlarga qo‘llanilmoqda. Va bu hol lafzlarning o‘zgartirilganidan g‘aflatda qolganing sabablidir.

---

99. Imom Buxoriy rivoyati.
100. Abu Dovud, Nasoiy, Ibn Hibbonlar Irboz ibn Soriyadan rivoyat qilishgan. Ibn Qatton bu hadisni zaif degan. Alboniy esa «kelinglar» lafzi ila sahih degan.
101. Termiziy Ibn Abbosdan hasan holda rivoyat qilgan. Alboniy va Zahabiylar zaif deyishgan.
102. Imom Buxoriy, Ahmad, Ibn Hibbon va Hokimlar sahih isnod ila rivoyat qilishgan.
103. Muttafaqun alayh.

Beshinchi lafz: «Hikmat». Hakim nomi ham endilikda o‘zgartirilib, tabib, shoir va munajjimlarga nisbatan qo‘llanilmoqda. Hatto ko‘chalardagi eng past tabaqa — oshiq o‘ynaydiganlarga ham. Holbuki, hikmat Allohning kalomida:

«U o‘zi istagan kimsaga hikmatni beradi. Kimga hikmat berilgan bo‘lsa, bas, muhaqqaqki, unga ko‘p yaxshilik berilibdi» (Baqara surasi, 269-oyat), deya maqtalgan. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) ham: «Kishining hikmatdan bir kalima o‘rganmog‘i u uchun dunyo va undagi barcha narsalardan xayrlidir", deganlar.¹⁰⁴ Shunday ekan, sen hikmat asli qaysi ma’noni ifodalaganigayu endi qaysi ma’noga o‘girilganiga quloq sol, u bilan yuqorida zikri o‘tgan lafzlarni qiyosla va yomon ulamolarning nayranglari sababli aldanib qolishdan ehtiyot bo‘l. Zero, ularning dinga bo‘lgan zarari shaytonlarning zararidan kattaroqdir. Chunki shayton ular vositasida xalqning qalbidan  asta-sekin dinni sug‘urib olishga erishadi. Shu tufayli ham Rasulullohdan (sollallohu alayhi vasallam) xalqning yomoni haqida so‘rashganda, u zot javob bermaganlar. Balki,   «Allohim, mag‘firat ayla», deganlar. Sahobalar takror-takror so‘rayverganlaridan so‘ng, «Ular yomon olimlardir»,¹⁰⁵ deb javob qilganlar.

---

104. Bunga o‘xshashi yuqorida keldi.
105. Doramiy Ahvas ibn Hakimdan mursal holda, Bazzor esa Muozdan zaif sanad bilan rivoyat qilgan.

Sen mahmud va mazmum ilmni, ularning chigal yerlarini bilib olding. Endi nafsingga boq, salaflarga ergashish yoki g‘ururlanib pastga tushish va xalaflarga o‘xshash ixtiyori o‘zingda.

Salaflar rozi bo‘lgan ilmlarning barchasi yo‘q bo‘lib ketdi. Odamlar mashg‘ul bo‘lgan ishlarning ko‘pi yangi paydo bo‘lgan va bid’at ishlardir. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Islom g‘arib holda boshlandi, yaqinda yana ibtidoda bo‘lganidek, g‘arib holiga qaytadi. Bas, g‘ariblar uchun xursandchilik bo‘lsin», dedilar. «G‘ariblar kimlar?» deb so‘rashdi. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Ular odamlar buzib yuborishgan sunnatimni isloh etadigan va o‘ldirib yuborishgan sunnatimni tiriltiradigan kimsalardir»,¹⁰⁶ deb javob qildilar. Bu muborak so‘z naqadar to‘g‘ri! Boshqa bir rivoyatda: «Ular bugun siz ustida turgan narsani mahkam ushlovchilardir»,¹⁰⁷ deyilgan.   Boshqa bir hadisda: «G‘ariblar ko‘p insonlar orasidagi ozgina solih kishilardir. Xalqning ichida ularni yaxshi ko‘radiganlaridan ko‘ra, yomon ko‘radiganlari ko‘proqdir»,¹⁰⁸ deyilgan. Haqiqatda ushbu ilmlar (ya’ni, salaflar ilmi) g‘aribga aylanib qoldi. Shu darajadaki, ularni eslagan kishidan nafrat qilinadi. Shuning uchun ham Savriy (r.a.): «Agar sen do‘stlari ko‘p olimlarni ko‘rsang, bilki, u haq bilan botilni qorishtirib yuborgan, agar u haqni so‘zlovchi bo‘lganida, unga nafrat qilardilar», deganlar.

---

106. Imom Muslim qisqa holatda, Termiziy esa, mukammal holda rivoyat qilishgan.
107. Buning aslini ko‘rmadim.
108. Imom Ahmad Abdulloh ibn Amrdan rivoyat qilgan.

Mahmud ilmlarning maqtalgan miqdori

Bilgilki, ilm ushbu e’tiborga ko‘ra uch qismga bo‘linadi. Bir qism ilmlar borki, ularning ozi ham, ko‘pi ham mazammat qilingan (yomonlangan). Boshqa bir qism ilmlarning esa, ozi ham, ko‘pi ham maqtalgandir. Yana boshqa bir ilmlar turi mavjudki, ular faqat me’yorida bo‘lgandagina mahmud, oshiqchasi va chuqur o‘rganish mahmud emas.

Ilm go‘yo badan holatiga o‘xshaydi. Tanada ham sog‘lik va chiroy kabi ozi ham, ko‘pi ham foydali bo‘lgan holatlar bor. Xunuklik va yomon xulq kabi ko‘pi ham, ozi ham mazmum bo‘lganlari bor. Yana esa, mol sarflashdagi kabi iqtisod qilinganda mahmud sanaladigan holatlari bor. Chunki mol sarflashda isrof qilish mahmud emas, iqtisod bilan me’yorida bo‘lgani mahmud, ziyodasi mazmumdir. Shijoat ham shunday bo‘lib, uning haddan ziyod bo‘lishi mahmud sanalmaydi. Ilm ham shunga o‘xshash. Uning  bir turi borki ozi ham, ko‘pi ham mazammat qilingan. Unday ilmdan din va dunyo uchun hech qanday manfaat yo‘q, foydasidan zarari ko‘p. Bunga sehr, tilsimot kabi ilmlar misol bo‘ladi. Inson tasarrufidagi qimmatbaho  umrni bunday foydasiz narsalarga sarflash isrofdir. Isrof esa, maz zammat etiladi. Ammo shunday ilmlar borki, dunyoviy ehtiyojlarni qondirish uchun ular ziyoda qilinadi, bu esa, alal-oqibat zararga olib boradi. Lekin hosil bo‘lgan zarar sababli bunday ilmlar mazmum hisoblanmaydi.

So‘nggi nuqtasiga qadar mahmud bo‘lgan qism Alloh taoloni, Uning sifatlari, fe’llari, maxluqlari ustida joriy qilgan sunnati, oxiratning dunyodan keyin kelishini tartib qilish hikmatini o‘rganuvchi kabi ilmlardir. Chunki bu ilmlar o‘z-o‘zidan oxirat  saodatiga erishmoq uchun ham matlubdir.

Bu ilmlar uchun bor kuchni sarflash — vojiblik chegarasi oldida baribir qusurlidir. U ummonga o‘xshaydi, tubiga yetishning imkoni yo‘q. Uning sohilini va atroflarini ilm toliblari o‘rab olishgan. Bu ummonga faqatgina anbiyolar, avliyolar va Alloh quvvat bergan ilmi yetuk olimlargina sho‘ng‘iy oladi. Bu ilm maknun (yashirilgan) bo‘lib, kitoblarga yozilmagan. Unga erishish uchun ta’lim olish, oxirat olimlarining holatlarini mushohada qilish lozim. Ularning alomatlari keyinroq bayon etiladi.

Ilmning avvali budir: Oxirat uchun jiddu jahd ko‘rsatish, riyozat chekish, qalbni poklash, uni dunyo aloqalaridan  xoli etish va bu yo‘lda nabiylar va valiylarga o‘xshashga harakat qilish lozim. Ilm toliblari bilib qo‘ysinlarki, bu ilm uchun har bir harakat qiluvchi nasibasi miqdoriga ko‘ra ilmga erishadi, harakatining miqdoriga ko‘ra emas. Lekin bu gap ijtihodning keragi yo‘q degani ham emas. Mushohada hidoyatning kalitidir. Hidoyatning undan boshqa kaliti yo‘q.

Me’yorida foydali, mahmud bo‘lgan ilmlarga farzi kifoyalar misol bo‘ladi. Bu ilmlarni kamroq o‘rganish o‘rtacha hisoblanadi, ammo unga chuqur kirishish uchun umrning oxirigacha harakat qilishdan qaytarilmaydi. Bas, shunday ekan, ikki ishdan birini tanla: yo o‘zing bilan mashg‘ul bo‘l, yoki o‘zingni qo‘yib, boshqalar uchun mashg‘ul bo‘l. Ammo o‘zingni isloh qilmay turib, boshqalarni isloh qiluvchi narsalar bilan mashg‘ul bo‘la ko‘rma. Agar o‘zing bilan    mashg‘ul bo‘lmoqchi esang, holating senga farz qilgan ilm bilan shug‘ullan.