MUALLIF HAQIDA

Imom, hofiz, faqih, muhaddis Yahyo ibn Sharofiddin ibn Murriy ibn Hasan al-Hizomiy al-Huvroniy an-Navaviy Islom olamining mo‘‘tabar olimlaridan sanaladi. Kunyalari – Abu Zakariyo, laqablari Muhiddin. Ammo Allohga tavozu’ qilib, Muhiddin deb laqablanishni karih ko‘rganlar. Chunki din doimiy hayot va sobit bo‘lgan narsadir, tiriltiruvchi kishiga muhtoj emasdir, deb aytardilar. («Muhiddin» – dinni tiriltiruvchi, degan ma’noni anglatadi.) Lahmiy u zot haqida: «Meni Muhiddin deb ataydiganlarni do‘st tutmayman, deb aytdilar», deydilar.

Imom Navaviy hijratning 631 yili muharram oyida Damashqdagi Navo shahrida dunyoga keldilar. Yoshliklaridayoq Qur’onni yod oldilar. O’n to‘qqizga kirganlarida otalari Damashqqa olib bordilar va «Ravohiya» madrasasiga joylashtirdilar. Maqsad ilm tahsilini yanada kuchaytirish edi. Bu yerda Ishoq ibn Ahmad ibn Usmon Mag‘ribiy al-Maqdisiydan fiqhni ta’lim oldilar, Sheroziyning «Muhazzab» nomli kitoblarini o‘qib chiqdilar. Ishoq ibn Ahmad u zotning fiqh ilmidagi birinchi ustozlari bo‘ldi. Navaviy hazratlari har kuni 12 xil dars bilan mashg‘ul edilar. Orada tib bilan ham mashg‘ul bo‘lishga qasd qildilar. Lekin Alloh taolo u zotni bu ilmdan burib qo‘ydi. Balki Damashqdagi «Dorul hadis al- Ashrafiya»da dars berishni nasib qildi. Bu hodisa hijratning 665 yili ro‘y berdi.

Imom Navaviy hazratlari nihoyatda taqvodor, zohid, parhezli kishi edilar. Biror soatlarini Alloh toatidan boshqa ishga sarf qilmasdilar. Kechalarini ibodat va kitob tasnif etish bilan o‘tkazardilar. Haq u kishi uchun hamma narsadan ustun edi. Podshoh Zohir Bibris bilan bo‘lib o‘tgan hodisa u zotning xulqlaridagi ana shu qirrani ochadi. Malik Zohir bir fatvoga imzo chekish uchun u zotni chaqirtirdi. Imom hazratlari boshlariga kichikkina salla o‘rab bordilar. Sallalariga qarab mensimasdan: «Ey shayx! Bu fatvoga imzo chek», dedi. Ammo Imom bosh tortdilar. Podshoh g‘azab bilan: «Nima uchun?» deb so‘radi. Shunda Shayx hazratlari: «Bu fatvoda og‘irlik keltiruvchi zulm bor», dedilar. Podshoh yanada g‘azablanib: «Uni hamma vazifalaridan bo‘shatinglar», deb amr qildi. A’yonlar esa: «Unda hech qanaqa vazifa yo‘q», deb javob berishdi. So‘ng podshoh qatl qilishni qasd qildi. Lekin unga Alloh niyatini amalga oshirishga jur’at bermadi. «Nega o‘ldirmadingiz, bunaqa vaziyat boshqa bo‘lmaydi?» deyishganida, podshoh: «Allohga qasamki, uning vajohati meni qo‘rqitib yubordi», deb javob berdi.
Bu ish Allohning fazlidir. Uni solih bandalaridan xohlaganiga beradi.

Imom Navaviy juda ko‘p kitob tasnif etganlar. Misol tariqasida ularning ba’zisini keltirib o‘tamiz.
1. Sharhi Sahihi Muslim.
2. Irshod.
3. Taqrib va Taysiyr fiy ma’rifati sunanil Bashiyr an-Naziyr.
4. Tahziybul asmo val lug‘ot.
5. At-Tibyon fiy odobi hamlatil Qur’on.
6. Minhoji at-Tolibiyn.
7. Bustonil orifiyn lin-Navaviy.
8. Xulosatul ahkom fiy muhimmoti sunani va qavoidil islom.
9. Ravzatut tolibiyn va umdatul muftiyn.
10. Sharhul muhazzab.
11. Al- Azkor min kalami sayyidil abror.
12. Arba’iyn.  (qo‘lingizdagi ushbu kitob).
13. Iyjoz.
14. Jomi’us-Sunna.
15. Muxtasaru Usdul g‘oba.
16. Vattarxis fil qiyomi liahlil fazl.
17. Va tahriyri alfozi tanbeh.
18. Val-fatovo.
19. Iyzoh.
20. Riyozus solihiyn

Quyidagi sunnat kitoblarini shayxlaridan eshitganlar:
1. Jomi’ as-sahih al-Buxoriy.
2. Sahihi Muslim.
3. Sunani Abu Dovud.
4. Jomi’ut Termiziy
5. Sunani Ibn Moja.
6. Sunani Nasaiy.
7. Muvatto Molik.
8. Musnadi Shofe’iy.
9. Musnadi Ahmad.
10. Musnadi Doramiy.
11. Musnadi Abu Ya’lo.
12. Sahihi Abu Avona.
13. Sunani Bayhaqiy.
14. Sharhi sunna lil Bag‘aviy.
15. Amalul yavm val layla li Ibn Sunniy.
16. Al-jomi’ li odobir roviy vas somi’ lilxatib Bag‘dodiy.
17. Ansob li Zubayr ibn Bakkor.

Damashqda istiqomat qilganlarida fiqh, hadis, usul kabi har turli ilmlarni quyidagi ustozlardan ta’lim olganlar:
1. Abu Ibrohim Ishoq ibn Ahmad ibn Usmon al-Mag‘ribiy.
2. Abdurahmon ibn Ahmad ibn Muhammad ibn Qudoma Maqdisiy al-Hanbaliy.
3. Abu Muhammad Abdurahmon ibn Nuh Maqdisiy al-Damashqiy.
4. Abu Hafs Umar ibn As’ad ibn Abu Folib Rub’iy al-Irbiliy.
5. Abul Hasan Sallor ibn Hasan Irbiliy al-Damashqiy.
6. Abu Ishoq Ibrohim ibn Umar al-Vositiy («Sahihi Muslim»ni shu kishidan eshitganlar).
7. Abul Baqo Xolid ibn Yusuf ibn Sa’d Nobilisiy.
8. Abu Ishoq Ibrohim ibn Iso al-Murodiy al-Andalusiy.
9. Imomul muhaddis Ziyo ibn Tammom Hanafiy.
10. Shayx Abul Abbos Ahmad ibn Solim Misriy Nahviy al-Lug‘aviy.
11. Alloma Abu Abdulloh Muhammad ibn Abdulloh ibn Molik Jayyaniy.
12. Qozi Abul Fath Umar ibn Bandor ibn Umar ibn Ali Taflisiy.
13. Abul Abbos Ahmad ibn Abduddoim Maqdisiy.
14. Abul Faraj Abdurahmon ibn Shayx.
15. Abu Muhammad Abdurahmon ibn Solim Abu Yahyo Anboriy.
16. Abu Muhammad Ismoil ibn Ibrohim at-Tanuhiy.
17. Abu Muhammad Abdulaziz ibn Abu Abdulloh Abdul Muhsin Ansoriy.
18. Alloma Abu Shoma Abdurahmon ibn Ismoil Damashqiy.
19. Abdurahmon ibn Abdulloh ibn Muhammad ibn Hasan Bodironiy Bog‘dodiy.
20. Qozi Imoduddin Abul Fozil Abdulkarim ibn Abdussamad Xiristoniy.
21. Fazl Muhammad ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Muhammad Fikriy.
22. Abu Zakariyo Yahyo ibn Abulfath Xironiy Sayrufiy.

Imom Navaviy hazratlari 676 hijriy sananing 24 rajabida chorshanba kuni kechasi Navo shahrida dorulbaqoga rixlat qildilar va shu yerga dafn etildilar. Bu zotning vafotlaridan butun Damashq ahli qayg‘uga botdi.

1-hadis

Amirul mo‘minin Abu Hafs Umar ibn Xattob (r.a)dan: Men Rasululloh (s.a.v)ning shunday deyayotganlarini eshitdim:

«Amallar (faqatgina) niyatlar bilan (e’tibor qilinadi) va har bir kishi uchun niyat qilgan narsasigina (savobi yoki jazosi) bordir. Bas, kimning hijrati Alloh va Rasuli uchun bo‘lsa, uning hijrati Alloh va Rasuli uchun (deb e’tibor qilinajak). Kimning hijrati biron dunyo (matosi) ni qo‘lga kiritish yoki bir ayolni nikohlab olish uchun bo‘lsa, uning hijrati nima uchun qilingan bo‘lsa, o‘sha uchundir».

Buxoriy va Muslim rivoyati.

2-hadis

Umar (r.a)dan:

«Bir kuni biz Rasululloh (s.a.v) huzurlarida o‘tirganimizda banogoh oldimizga oppoq kiyimli, tim qora sochli, ustida safar izlari ko‘rinmaydigan, oramizda ham hech kim uni tanimaydigan bir kishi chiqdi va Payg‘ambar (s.a.v) oldilarga borib o‘tirdi. Tizzasini (Rasululloh (s.a.v) tizzalariga taqab, ikki qo‘lini (o‘zining) sonlariga qo‘yib, dedi:- Ey Muhammad! Menga Islom haqida xabar bering!Rasululloh (s.a.v) dedilar:- Islom Allohdan o‘zga iloh yo‘qligi hamda Muhammad alayhis-salom Allohning Rasuli ekanligiga guvohlik berishing, namozni barpo qilishing, zakotni ado qilishing, Ramazonda ro‘za tutishing va agar qodir bo‘lsang, Baytullohni haj qilishingdir.Haligi kishi:- To‘g‘ri aytdingiz!- dedi. Biz uning ham so‘rab, ham tasdiqlab qo‘yayotganiga hayron bo‘ldik.- Menga iymon haqida xabar bering!- Allohga, Uning farishtalariga, kitoblariga, Payg‘ambarlariga va Oxirat kuniga ishonishing hamda taqdirning yaxshisi-yu yomoniga (barchasining Alloh tarafidan ekaniga) iymon keltirishing.- To‘g‘ri aytdingiz!- deb, yana so‘radi,- Menga ehson haqida xabar bering!- Allohga xuddi Uni ko‘rib turgandek ibodat qilishing, agar ko‘rmayotgan bo‘lsang, U seni ko‘rib turibdi.- Menga Soat (Qiyomat kuni) haqida xabar bering.- U haqda so‘ralayotgan kishi so‘rovchidan ko‘proq bilguvchi emas.- Uning alomatlari haqida aytib bering.- (Uning belgilari shuki) cho‘ri o‘zining ho‘jayinini tug‘adi va o‘zlari yalangoyoq, yalang‘och, kambag‘al bo‘lgan qo‘yboqarlar faxr va riyo uchun bino qurayotganini ko‘rasiz.So‘ng haligi kishi ketdi. Men (o‘sha kishi haqida so‘ramay) ancha muddat kutdim. Keyin (Rasululloh (s.a.v) mendan so‘radilar:- Ey Umar! Bilasanmi, o‘sha so‘rovchi kimligini?- Alloh va Rasuli biluvchiroq!- U kishi – Jibriyl alayhis-salom, sizlarga diningizni ta’lim bergani kelgan edilar,- dedilar».

Muslim rivoyati.

3-hadis

Abu Abdurahmon Abdulloh ibn Umar ibn Xattob raziyallohu anhumodan:

Rasululloh (s.a.v) dedilar: «Islom besh narsa ustiga barpo qilingandir:
1) Allohdan o‘zga iloh yo‘q va Muhammad alayhis-salom Allohning Rasuli, deb guvohlik berish;
2) Namozni barpo qilish;
3) Zakotni ado etish;
4) Baytullohni haj qilish;
5) Ramazon oyida ro‘za tutish».

Buxoriy va Muslim rivoyati.

4-hadis

Abu Abdurahmon Abdulloh ibn Mas’ud (r.a)dan:
   
Bizga sodiq (barcha ishlari va so‘zlarida rostgo‘y) va masduq (Alloh tarafidan rost va’da berilgan) zot — Rasululloh sollalloћu alayћi vasallam quyidagi hadisni aytganlar: «Darhaqiqat, har biringizning xilqati (ya’ni yaratilishi) onasining qornida qirq kun ichida «nutfa» (tomchi suv) holida jamlanadi, so‘ngra xuddi shuncha muddat ichida «alaqa» (laxta qon) holida bo‘ladi, so‘ngra xuddi shuncha muddat ichida «muzg‘a» (bir parcha go‘sht) holida bo‘ladi. So‘ngra unga bir farishta yuboriladi va o‘sha farishta unga jon purkaydi. Keyin farishtaga shu inson ahvoli-taqdiriga taalluqli bo‘lgan to‘rt narsani: rizqi, ajali, amali hamda baxtsiz yoki baxtli ekanini yozish farmon qilinadi.
Undan o‘zga hech qanday iloh yo‘q bo‘lgan Allohga qasam-ki, bir kimsa jannat ahlining amallarini qilib yuradi, hatto u bilan jannat o‘rtasida bir gaz (yarim qadam)gina (masofa) qoladi. Shunda uning kitobi (Alloh ta’olo uning do‘zaxiy ekanligi haqida azalda yozib qo‘ygan taqdiri) yetib kelib (ya’ni undan g‘olib kelib), do‘zax ahlining amalini qilib qo‘yadi-da, do‘zaxga kirib ketadi. Va (yana) birov do‘zax ahlining amallarini qilib yuradi, hatto u bilan jahannam o‘rtasida bir gazgina masofa qoladi. Shunda uning kitobi (Alloh ta’olo uning jannatiy ekanligi haqida azalda yozib qo‘ygan taqdiri) o‘zib ketib (ya’ni undan g‘olib kelib), jannat ahli amalini qiladi-da, jannatga kirib ketadi».

Buxoriy va Muslim rivoyati

5-hadis

Ummul mo‘minin Oisha (r.a)dan:

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dedilar: «Kimki dinimizda asli yo‘q bo‘lgan narsani paydo qilsa, u albatta rad qilinur».

Imom Muslimning rivoyatida:
«Kimki biz unga buyurmagan amalni qilsa, u albatta rad qilinur».

Buxoriy va Muslim rivoyati.