44-bob. Olloh taoloning qavli: «...butlariga sig‘inib turgan (qavm)...» («A’rof» surasi, 138-oyat)

Jobir ibn Abdulloh raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Biz (sahobalar) Rasululloh sallallohu alayhi va sallam birlan birga (Marri Zahron degan yerda) kabos (arok daraxti mevalarini) terayotgan erdik. Shunda Rasululloh sallallohu alayhi va sallam (bizga): «Qorasini termoqlaringiz lozim, chunki qorasi eng yaxshisidur», — dedilar. Sahobalar: «(Yo Rasulalloh), qo‘y boqqanmisiz? (ya’ni: «Qo‘y boqqan bo‘lsangiz, arok daraxti mevalarining qaysinisi yaxshi-yu, qaysinisi yomon erkanligini bilursiz)», — deyishdi. Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Quy boqmagan biror payg‘ambar bormi? (Muso alayhissalom va ul kishidan bo‘lak payg‘ambarlar ham qo‘y boqishgan)», — dedilar». (Bul hadisning yuqoridagi oyatga bogliqligi shundaki, Muso alayhissalom qo‘y boqqanlari tufayli sabru-qanoat kasb qilganlar, hatto qavmlari azbaroyi yo‘ldan ozganligi va aqli pastligidan: «Ey Muso, bizlarga ham ularning tangrilari singari bir tangri yasab bergil!» — deyishganda ul kishi sabru qanoat qilib, ular birlan muomala qila olganlar).

45-bob. Olloh taoloning qavli: «Muso o‘z qavmiga: «Darhaqiqat, Olloh taolo bir sigir qurbon qilmog‘ingizni sizlarga amr qildi» — degan vaqtda...» («Baqara» surasi, 67-oyat).

Bu yerda hadis keltirilmagan.

46-bob. Muso alayhissalomning vafotlari va (vafotlaridan) so‘ng zikr qilinishlari

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «O’lim farishtasi (odam qiyofasida) Muso alayhissalomga yuborildi. U kelgach, Muso alayhissalom uni (o‘zlari birlan urushmoqni qasd qilib ijozatsiz uylariga kirib kelgan odam, deb o‘yladilarda), bir urib (ko‘zini chiqardilar). So‘ng, farishta o‘z parvardigori qoshiga qaytib borib: «Meni o‘limni istamagan bandang huzuriga yuboribsan», — dedi. Olloh taolo uning ko‘zini o‘rniga qaytarib: «(Uning oldiga) qaytgil-da, unga aytgilki, qo‘lini bir ho‘kizning ustiga qo‘ysin, qo‘li yopgan barcha junlarning har biri — uning uchun bir yil (umrdur)»,— dedi. (Farishta Olloh taoloning amrini yetkazgach), Muso alayhissalom: «Yo parvardigorim! (Undan) keyinchi?» — dedilar. Olloh taolo: «(Undan) keyin o‘limdur», — dedi. Muso alayhissalom (Olloh taolo birlan tezroq uchrashish shavqida): «(Unday bo‘lsa), hozir (omonatingni olaver)», — dedilar. So‘ng, Olloh taolodan o‘zlarini Muqaddas yerga (Bayt ul-Maqdisga) bir tosh otim masofada yaqinlashtirmog‘ini so‘radilar. (Ya’ni, Bayt ul-Maqdisga bir tosh otim yaqin masofada dafn qilinmoqlarini so‘radilar. Chunki, ko‘pchilik payg‘ambarlar o‘shal yerga dafn qilingan bo‘lib, ularga yaqin bo‘lmoqni o‘zlariga xayrli deb bildilar va Olloh taolo ularga nozil qiladirgan fazlu rahmatning o‘zlariga ham naf’i tegmog‘idan umid qildilar). Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Agar o‘shal yerda bo‘lsam, ul kishining qizil qum uyumi yonidan o‘tgan yo‘l chekkasidagi qabrlarini sizlarga albatta ko‘rsatar erdim», — dedilar».

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Ikki kishi — bir musulmon (Abu Bakr as-Siddiq yoki bir ansoriy) va bir yahudiy o‘zaro gap talashib qolib, musulmon (yahudiyga); «Muhammad sallallohu alayhi va sallamni barcha olamlardan afzal qilgan zot (Olloh taolo) haqi!» — dedi. Shunda yahudiy unga javoban: «Muso (alayhissalom)ni barcha olamlardan afzal qilgan zot haqi!» — deb erdi, musulmon uning yuziga shapaloq tortib yubordi. Keyin, yahudiy Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning huzurlariga borib, o‘zi birlan musulmon o‘rtasida bo‘lib o‘tgan voqea xususida xabar berdi. Rasululloh sallallohu alayhi va sallam musulmonni chaqirib, undan shul haqda suradilar. Musulmon bor gapni aytdi. So‘ng, Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday deb marhamat qildilar: «Meni Muso alayhissalomdan afzal ko‘rmangizlar. Darhaqiqat, (Qiyomat kuni) odamlar dahshatdan behush bo‘lib yiqiladilar. Men birinchi bo‘lib hushiga kelgan odam bo‘laman, qarasam Muso alayhissalom Arshning bir chetini (mahkam) ushlab turgan bo‘ladilar. Ammo, men ul kishi ham barcha barobar dahshatdan behush bo‘lib yiqilganmilar yoxud mendan ilgari o‘zlariga kelganmilar yoki Olloh taolo istisno qilib behush qilinmadilarmi, bundan bexabar bo‘laman. Olloh taolo bul xususda: «Sur chalingach, osmonlaru Yerdagi barcha jonzot behush bo‘lib yiqildi, Olloh iroda qilganlargina (istisno qilganlargina behush bo‘lmadilar)» — deydi». («Zumar» surasi, 68-oyat).

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Odam alayhissalom va Muso alayhissalom o‘zaro gap talashib qolishib, Muso alayhissalam Odam alayhissalomga: «Qilib qo‘ygan xatoingiz (gunohingiz) tufayli jannatdan quvilgan Odam hali sizmisiz!» — dedilar. Shunda Odam alayhissalom ul kishiga: «Olloh taolo o‘z risolati va kalomi birlan afzal qilgan Muso hali sizmisiz?! Shunday odam bo‘la turib, Olloh taolo yaratmasidan burun menga taqdir qilgan qismatni ro‘kach qilib, meni malomat qilursizmi?!» — dedilar. Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Odam alayhissalom (inkor etib bo‘lmaydigan bu dalillari birlan) Muso alayhissalomni ikki marta yengdilar (ya’ni, bu xususda mutlaqo og‘iz ochmaydigan qilib qo‘ydilar)», — dedilar».

Ibn Abbos raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bir kuni (uylaridan) huzurimizga chiqdilar-da, bunday deb marhamat qildilar: «(Isro’ kechasi) menga (barcha) ummatlar namoyon qilindi. (Bir mahal) ufqni to‘sib kelayotgan ko‘p sonli olomonga ko‘zim tushdi. Shunda: «Bu — o‘z qavmi birlan kelayotgan Musodur», — deyildi».

47-bob. Olloh taoloning qavli: «Olloh iymon keltirganlar uchun Fir’avnning ayolini misol qildi...» («itoatkorlardan bo‘ldi» degan qavligacha. «At-Tahrim»surasi, 11—12-oyatlar)

Abu Muso raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday deb marhamat qildilar: «Erkaklardan ko‘pchiligi kamolotga erishdi, ammo ayollardan faqat Fir’avnning ayoli Osiyo va Imron qizi Maryamgina (ayollarga xos fazilatlar borasida) kamolotga erishdi. Darhaqiqat, Oishaning boshqa ayollardan afzalligi — sariydning boshqa taomlardan afzalligi kabidur». («Sariyd» — non to‘g‘ralgan yoki qovoq solib pishirilgan sutli ovqat bo‘lib, non to‘g‘ralgan go‘shtli sho‘rva ham shunday deb ataladi).

48-bob. «Darhaqiqat, Qorun Muso qavmidan erdi» («Qasas» surasi, 76-oyat).

Bu yerda Ibn Abbos raziyallohu anhu «Qasas» surasidagi ba’zi so‘zlar tafsiri haqida bayon qiladilar.

49-bob. Olloh taoloning qavli: «Madyan qavmiga o‘z birodarlari Shu’aybni (payg‘ambar qildik)...» («Hud» surasi, 84-oyat)

Bu yerda «Hud», «A’rof», «Hijr» suralaridagi ayrim so‘zlar tafsiri bayon qilingan.

50-bob. Olloh taoloning qavli: «Yunus ham, shak-shubhasiz, payg‘ambarlardandur» («Soffot» surasi, 139-oyat)

Abdulloh raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Birortangiz meni Yunus (ibn Mattodan) yaxshi, deb aytmangiz!» — dedilar».

Ibn Abbos raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Biror banda meni Yunus ibn Mattodan yaxshi, deb aytmasligi lozim», — dedilar. Shunda ul kishini Mattoning o‘g‘li Yunus, deb otalariga nisbat berdilar».

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Bir yahudiy o‘z matosini ko‘rsatayotgan vaqtda (matosiga) uning g‘azabini qo‘zg‘aydirgan miqdorda kam pul berildi. Shunda u: «Yo‘q; Muso (alayhissalom)ni butun bashariyatdan afzal qilgan zot haqi!» — dedi. Yahudiyning bul gapini ansorlardan biri eshitib qolib, o‘rnidan turdi-da, uning yuziga bir shapaloq tortib: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam oramizda bo‘lganlari holda «Muso (alayhissalom)ni bugun bashariyatdan afzal qilgan zot haqi!» deb aytayotirsanmi?!» — dedi. So‘ng, yahudiy Janob Rasulullohning huzurlariga borib: «Ey Abulqosim, men zimmiylardanman, musulmonlar ersa zimmiylarni himoya qilmoqni o‘z ustlariga olganlar, nschun falonchi mening yuzimga urdi?» — deb shikoyat qildi. Janob Rasululloh ansoriyga: «Nechun urding?» — dedilar. U bo‘lgan voqeani aytib berdi. Shunda Janob Rasululloh shul qadar darg‘azab bo‘ldilarki, hatto yuzlari o‘zgarib ketdi. Keyin, ul zot bunday dedilar: «Olloh taolo (yuborgan) payg‘ambarlarni bir-birlaridan afzal ko‘rmangizlar. Chunki, (Qiyomat kuni) sur chalinib, osmonlaru Yerdagi barcha jonzotlar behush bo‘lib yiqiladilar, Olloh taolo o‘zi iroda qilganlargina bundan mustasno bo‘ladilar. Keyin, sur ikkinchi bor chalinib, men eng birinchi o‘ziga kelgan odam bulaman. Qarasam, Muso alayhissalom Arshni (mahkam) ushlab turgan buladilar. Ammo, men ul kishi Tur kuni behush qilinganlari badaliga bu gal behush qilinmadilarmi yoki mendan ilgari o‘zlariga keldilarmi, bundan bexabar bulaman. Men biror kimsani Yunus ibn Mattodan afzal, deb aytmasman».

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Biror kishi: «Men Yunus ibn Mattodan yaxshiman» — deb aytmasligi lozim», — dedilar».

51-bob. «Ulardan dengiz buyidagi qishloq haqida so‘rangiz...» («A’rof» surasi, 163-oyat)

Bu yerda «A’rof» surasining 163— 166-oyatlaridagi ayrim suzlar tafsiri bayon qilingan.

52-bob. Olloh taoloning qavli: «Va Dovudga Zaburni ato etdik» («Al-Isro» surasi, 55-oyat)

Bu yerda «Al-Isro» surasining 55—96-oyatlaridagi ayrim so‘zlar tafsiri bayon qilingan.

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday deb marhamat qildilar: «Dovud alayhissalomga Qur’on (ya’ni, Zabur)ni (xatm qilish Olloh taolo tomonidan) oson qilingan erdi. Dovud alayhissalom ulovlarini egarlashni amr qilur erdilar, keyin uni egarlashguncha Qur’on (Zabur)ni xatm qilib bo‘lur erdilar va ul kishi o‘z qo‘llari (o‘z mehnatlari) bilan topgan narsanigina yer erdilar».

Abdulloh ibn Amr raziyatlohu anhu rivoyat qiladilar: «Olloh taolo haqi, umrim bo‘yi kunduzlari ro‘za tutib, kechalari uxlamay toat-ibodat birla mashg‘ul bo‘lgayman!» deb aytganimni Rasululloh sallallohu alayhi va sallamga yetkazishibdi. Janob Rasululloh (meni chaqirib): «Olloh taolo haqi, umrim bo‘yi kunduzlari ro‘za tutib, kechalari uxlamay toat-ibodat birla mashg‘ul bo‘lg‘ayman!» deb aytgan senmisan?»— dedilar. Shunda men ilgari aytgan gapimni takrorladim. Janob Rasululloh: «Sen buni eplay olmaysan. Ro‘za ham tutgil, iftor ham qilgil, (tunlari) turib toat-ibodat ham qilgil, uxlagil ham, shuningdek har oy uch kun ro‘za ham tutgil. Darhaqiqat, (bunda) o‘n barobar ko‘p savob (bordur) va bu umr bo‘yi ro‘za tutgan birlan barobardur», — dedilar. Men: «Men bundan ham ko‘proq ro‘za tutmoqqa qodirman, yo Rasuladloh!» — dedim. Janob Rasululloh: «(Unday bo‘lsa), bir kun ro‘za tutib, ikki kun tutmagil», — dedilar. Men: «Bundan ham ko‘proq ro‘za tutmoqqa qodirman», — dedim. Janob Rasululloh: «(Unday bo‘lsa), bir kun ro‘za tutib, bir kun tutmagil, bu ersa Dovud alayhissalomning ro‘zalari bo‘lib, ul kishi ro‘za (tutadirgan va tutmaydirgan kunlar sonini) tenglashtirib qo‘ygan erdilar», — dedilar. Men: «Bundan ko‘proq ro‘za tutmoqqa qodirman, yo Rasulalloh!» — dedim. Janob Rasululloh: «Bundan afzali yo‘qdur!» — dedilar».

Abdulloh ibn Amr ibn al-Os raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam menga: «Sening tun buyi (uxlamay) toat-ibodat qilib, kunduzlari ro‘za tutishing xususida menga aytgan gaplari rostmi?» — dedilar. Men: «Ha», — dedim. Janob Rasululloh: «Agar shunday qilsang, ko‘zing xiralashib, badaningda quvvat qachmagay. Har oy uch kun ro‘za tutgil, bu ersa umr buyi ro‘za tutganlik birla barobardur», — dedilar. Men: «Bundan ortiqroq ro‘za tutmoqqa o‘zimda kuch-quvvat sezurman», — dedim. Janob Rasululloh: «(Unday bo‘lsa), Dovud alayhissalom kabi ro‘za tutgil, ul kishi bir kun ro‘za tutib, bir kun tutmaganlar. Agar (dushmanga) yo‘liqsalar, qochmaganlar (ya’ni, mo‘‘tadil ro‘za tutganlari boisidan kuchdan qolmaganlar, dushman birlan urushmoqqa kuchlari yetgan)», — dedilar».

54-bob. «...Va Bizning bandamiz Dovudni eslangiz...» («Sod» surasi, 17—20-oyatlar)

Bu yerda «Sod» surasining 17—25-oyatlaridagi ayrim so‘zlar tafsiri bayon qilingan.

Mujohid raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Men Ibn Abbosga: «Sod» surasida sajda qilurmanmi?» — dedim. Shunda ul kishi «Sod» surasining «Uning zurriyotidan Dovud, Sulaymon...» degan yeridan (84-oyat) to «Bas, ana ushalargagina ergashingiz!» degan yerigacha (90-oyat) qiroat qildilar. So‘ng: «Payg‘ambaringiz sallallohu alayhi va sallam (ham) ularga iqtido qilmoqqa buyurilgan kishilardandurlar (ya’ni, «Gar Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi va sallam ularga ergashmoqqa buyurilgan erkanlar, demak sen barchadan ilgari shunday qilmog‘ing lozim») — deb aytdilar».

Ibn Abbos raziyatlohu anhu rivoyat qiladilar: «Sod» surasida sajda qilmoqlik buyurilgan ermas. Ammo, men Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning «Sod» surasida sajda qilayotganlarini ko‘rdim». (Janob Rasululloh mazkur surada sajda qilgach: «Dovud alayhissalom bu surada Olloh taologa tavba qilmoq uchun sajda qilganlar. Biz ersak Olloh taologa shukr izhor qilmoq uchun sajda qilurmiz» — deb aytgan erkanlar).