15-bob. Kim singan (qashshoqlashib qolgan) odamning molini sotib, pulini unga qarz bergan kishilarga bo‘lib berdi yoxud kuniga yaratsin, deb uning o‘ziga topshirdi?

Jobir ibn Abdulloh raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Bir odam o‘z quliga: «Men o‘lganimdan keyin, ozodsan!» - dedi. (Ammo, u tez orada qashshoqlashib, o‘shal qulning qiymatiga muhtoj bo‘lib qoldi). Shunda Nabiy sallallohu alayhi va sallam: «O’shal qulni mendan kim sotib olur?» — dedilar. Uni Nu’aym ibn Abdulloh sotib oldi. So‘ng, Janob Rasululloh pulni qulning egasiga berdilar».

16-bob. Agar ma’lum muddatga qarz berib tursa, (joizdur)

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam bunday dedilar: «Banu Isroilga mansub bir kishi Banu Isroilga mansub boshqa bir kishidan qarz so‘rab erdi, u unga ma’lum muddatga qarz berdi», — dedilar».

17-bob. Qarzdorning yonini olib, uning bo‘ynidagi qarzning kamaytirilmog‘ini so‘ramoq haqida

Jobir raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «(Otam) Abdulloh shahid bo‘lib, bir necha farzand va qarz qoldirdilar. Men qarz bergan kishilardan qarzlarini bir oz yengillatishlarini iltimos qildim. Ammo, ular ko‘nishmadi. So‘ng, men Janob Rasulullohning huzurlariga borib, otamga qarz berganlarni insofga chaqirmoqlarini iltimos qildim. Lekin, ular ul zotning so‘zlarini ham inobatga olishmadi. Shunda Janob Rasululloh sallallohu alayhi va sallam menga: «Xurmolaringni terib, har bir navini alohida-alohida xirmon qilib quy, so‘ng qarz berganlarni o‘sha yerga to‘plagil-da, men kelgunimcha kutib tur!» — dedilar. Men aytganlaridek qildim. Keyin, Janob Rasululloh sallallohu alayhi va sallam kelib, (eng katta) xirmonning tepasiga o‘ltirdilar-da, har bir qarz egasiga xurmo o‘lchab bera boshladilar. Nihoyat, barcha qarz egasi o‘z ulushini oldi. Shunda ham xurmolarim hech qo‘l urilmagandek, shundayligicha turardi.
Bir kuni men Janob Rasululloh sallallohu alayhi va sallam birlan birga g‘azotga chiqdim. Shunda quduqdan suv tortadirgan tuyamizga minib olgan erdim. Tuyam juda imillab yurganidan, ko‘pchilikdan orqada qolib ketdim. Janob Rasululloh yetib kelib, qo‘llaridagi tayoq birlan tuyamning orqasiga niqtadilar, tuyam shitob birlan ilgarilab ketdi. So‘ng, Janob Rasululloh: «Uni menga sotgil, Madinaga yetguningcha o‘zing minib boraverasan», — dedilar. Madinaga yetay deganimizda, uyga tezroq borishga oshiqib: «Yo Rasulalloh, men yangi kuyovman, uyga tezroq bormasam bo‘lmaydi», — dedim. Janob Rasululloh: «Kimga uylanding, bokiragami, juvongami?» — dedilar. Men: «Juvonga uylandim. Chunki, otam shahid bo‘lib, menga singillarimni tashlab ketdilar. Shul bois ularga qarab, sochini tarab, adab o‘rgatar, deb turmush ko‘rgan ayolga uylandim», — dedim. Janob Rasululloh: «Ayolingni oldiga tezroq bor!» — dedilar. Uyga kelgach, tuyani sotganimni tog‘amga aytib erdim, ul kishi meni koyidilar. Shunda men tuyaning charchab, imillab qolganini, Janob Rasululloh uni kaltak birlan niqtaganlarini, so‘ng u yugurib ketganini aytdim. Janob Rasululloh Madinaga yetib kelganlarining ertasiga tuyani yetaklab huzurlariga borib erdim, ul zot tuyaning pulini ham, o‘zini ham, shuningdek g‘azotda olingan o‘ljalardan ulushimni ham berdilar».

18-bob. Molni isrof qilishdan hamda savdo-sotiqda aldamchilik qilishdan qaytarish haqida

Olloh taoloning qavli: «Olloh buzg‘unchilikni yoqtirmas». Olloh taoloning qavli: «Olloh buzg‘unchilarning ishini o‘nglamas».

Olloh taoloning qavli: «(Shu’aIbning qavmi kinoya birlan): «Ey Shu’ayb, o‘qiyotgan namozing senga ota-bobolarimiz sig‘inib kelayotgan butlarni tark etmog‘imiz lozimligini yoxud o‘z mol-mulkimizni o‘zimiz istagancha sarf qilmasligimiz darkorligini buyurayotgandur-a?» — dedi».

Ibn Umar raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Bir odam Janob Rasulullohga shikoyat qilib: «Doim savdo-sotiqda aldanib qolaman», — dedi. Janob Rasululloh sallallohu alayhi va sallam unga: «Savdolashayotganingda «Savdo-sotiqda aldash haromdur!» deb aytgil!» — dedilar. Shundan keyin, o‘shal odam savdolashayotganida shunday deydirgan bo‘ldi».

Mutiyra ibn Shu’ba raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam bunday dedilar: «Olloh taolo (ota-) onalarga itoatsizlik qilmog‘ingizni, yangi tug‘ilgan qizaloqlarni tiriklayin kumib yubormog‘ingizni harom etdi va sizlarga birovlarning haqini yeyishni, ig‘vo qilishni, ko‘p savol berishni hamda molni isrof qilishni man’ etdi».

19-bob. Qul xojasining moliga mas’ul bo‘lib, faqat uning izni birlangina ish tutur

Abdulloh ibn Umar raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday deb marhamat qildilar: «Har biringiz o‘z qo‘l ostingizdagilarga yetakchi va mas’uldursiz. Imom o‘z qo‘l ostidagilarga yetakchi va mas’uldur. Erkak oilasida o‘z qo‘l ostidagilarga homiy va mas’uldur. Ayol erining uyida o‘z qo‘l ostidagilarga homiy va mas’uldur. Xizmatkor xo‘jayinining mol-mulkiga homiy va mas’uldur».
Men yuqoridagilarni Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning o‘zlaridan eshitdim va menimcha ul zot: «Erkak (ya’ni, o‘g‘il) o‘z otasining mol-mulkiga homiy va mas’uldur, har biringiz o‘z qo‘l ostingizdagilarga yetakchi (homiy) va mas’uldursiz» — deb ham aytib erdilar».

XUSUMATLAR HAQIDA KITOB

1-bob. O’zaro tortishish (ixtilof) haqida hamda musulmon birlan yahudiy o‘rtasidagi xusumat xususida

Abdulloh ibn Mas’ud rivoyat qiladilar: «Men bir kishining bir oyatni Janob Rasulullohdan eshitganimdan ko‘ra boshqacha usulda o‘qietganini eshitdim-da, uni qo‘lidan ushlab ul zotning huzurlariga olib keldim. Janob Rasululloh (o‘shal oyatni bizga o‘qittirib ko‘rgach): «Ikkalovingiz ham to‘gri o‘qidingiz, bir-birlaringiz birlan ixtilof qilmangizlar, chunki sizlardan oldingilar o‘zaro ixtilof qilganlari uchun halok bo‘lganlar», — dedilar».

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Bir musulmon birlan bir yahudiy janjallashib (aytishib) qolishdi. Musulmon: «Muhammadni barcha olamlardan afzal qilgan zot haqi!» — dedi, yahudiy ersa: «Musoni barcha olamlardan afzal qilgan zot haqi!» — deb aytdi. Shunda musulmon yahudiyning yuziga shapaloq tortib yubordi. So‘ng, yahudiy shu haqda Janob Rasulullohga shikoyat qildi. Janob Rasululloh musulmonni chaqirib, bo‘lgan voqeani aniqlaganlaridan keyin: «Meni boshqa payg‘ambarlardan ustun qo‘ymangizlar. Darhaqiqat, Qiyomat kuni odamlar (sur ovozidan) behush bo‘lib yiqilgaylar. Keyin, men birinchi bo‘lib o‘zimga kelgayman. Shunda Muso alayhissalomning Arsh ustunlaridan birini ushlab turganlarini ko‘rgayman, ammo mendan ilgari o‘zlariga kelganmilar yokim Olloh taolo ul kishiga sur ovozidan behush bo‘lishni istisno etganmi, buni bilmagayman», — dedilar».

Abu Sa’id al-Xudriy raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Bir yahudiy Janob Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning huzurlariga kelib: «Yo Abulqosim, sahobalaringizdan biri yuzimga urdi», — dedi. Janob Rasululloh: «Kim?» — degandilar, u: «Bir ansoriy» — deb javob berdi. So‘ng, Janob Rasululloh: «O’shal ansoriyni chaqirib kelingizlar!» — deb buyurdilar. Ul kishini chaqirib kelishgach, ul zot: «Nega buni urding?» — dedilar. Ansoriy: «Men buning bozorda «Musoni barcha insoniyatdan afzal qilgan zot haqi!» — deganini eshitib: «Muhammad sallallohu alayhi va sallamdan hammi?» — dedim-da, g‘azabim quzg‘aganidan uni bir shapaloq urdim». — dedilar. Shunda Nabiy sallallohu alayhi vasallam: «Payg‘ambarlarni bir-birlaridan ustun qo‘ymangizlar. Darhaqiqat, Qiyomat kuni odamlar (sur ovozidan) behush bo‘lib yiqiladilar. So‘ng, yer uzidan ajratib yuboradigan birinchi odam men bo‘lgayman. Shunda Muso alayhissalomning Arsh ustunlaridan birini ushlab turganlarini ko‘rgayman. Ammo ul kishi hushidan ketganlar orasida bormidilar yo yo‘qmidilar yekim Olloh taolo o‘z orazi nurini toqqa tushirganda behush bo‘lib yiqilganlari uchun bu safar behush qilmaganmi, buni bilmagayman», — dedilar».

Anas ibn Molik raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Bir yahudiy bir cho‘rining boshini ikki tosh orasiga olib majaqladi. Janob Rasululloh cho‘ridan: «Kim seni bul holga soldi? Falonchimi yo falonchimi?» — deb so‘rayverdilar, oxiri o‘shal yahudiyning nomini aytganlarida, cho‘ri boshi birlan «Ha» degan ma’noda ishora qildi. So‘ng, o‘shal yahudiy tutib kelindi. U aybini bo‘yniga olgach, Janob Rasululloh buyurdilar, boshi ikki tosh orasiga olinib, majaqlandi».

2-bob. O’zaro xusumatlashguvchilar haqida

Abdulloh raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Kimki bir musulmonning molini tortib olmoq maqsadida yolg‘on qasam ichsa, Olloh taolo uni (Qiyomat kuni) g‘azab birlan qarshi olur», — dedilar. Ash’as bunday deb erdilar: «Bu hadis menga taalluqlidur. Chunki, men bir yahudiy birlan bir yerni talashib qolgan erdim. O’shanda u ul yerning meniki ekanligini rad etgan erdi. So‘ng, men uni Janob Rasulullohning huzurlariga olib borgan erdim. Janob Rasululloh menga: «Daliling bormi?» — deb erdilar. Men: «Yo‘q», — degan erdim. Janob Rasululloh yahudiyga: «Ul holda sen qasam ich!» — deb aytib erdilar. Men: «Yo Rasulalloh, yolg‘on qasam ichib, mening molimni o‘ziniki qilib olaveradi-da!» — deb erdim. Shunda Olloh taolo: «Ollohga bergan ahdu paymonlari birlan qasamlarini arzimas matohga almashtirguvchilar...» degan oyatni nozil qilgan erdi».

Abdulloh ibn Ka’b ibn Molik rivoyat qiladilar: «Ka’b raziyallohu anhu masjidda Ibn Abu Xidraddan qarzlarini talab qildilar. Ikkalalarining janjallashgandagi ovozlarini Janob Rasululloh uylarida o‘ltirib ham eshitdilar. Janob Rasululloh uylari eshigining pardasini ochib, ularning oshiga chiqdilar-da: «Ey Ka’b!» — deb chaqirdilar. Ka’b: Labbayka, yo Rasulalloh!» — dedilar. Janob Rasululloh ul kishiga: «Bergan qarzingning bir qismidan kech!» — dedilar-da, qo‘llari birlan «yarmini» degan ma’noda ishora qildilar. Ka’b: «Bosh ustiga!» — dedilar. So‘ng, ul zot Ibn Abu Xidradga: «Tur, qarzingni uz!» — dedilar».

Umar ibn al-Xattob raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Bir kuni men Hishom ibn Hakim ibn Hizomning «Furqon» surasini Janob Rasululloh menga o‘rgatgan uslubdan bo‘lakcha uslubda qiroat qilayotganini eshitib, unga darhol tanbih bermoqchi bo‘ldim-u, ammo o‘qib bo‘lgunicha o‘zimni tiydim. So‘ng, uni choponining yoqasidan ushlagancha Janob Rasulullohning huzurlariga olib bordim-da: «Men buning siz menga o‘rgatgan uslubdan bo‘lakcha uslubda qiroat qilayotganini eshitdim», — dedim. ShundaJanob Rasululloh menga: «Uni quyib yubor!» — dedilar. Ksyin, unga: «O’qi!» — deb aytdilar. U o‘qigach: «(Bul sura) shul uslubda nozil qilingan», — dedilar. So‘ng, menga: «Sen ham o‘qi-chi!» — deb buyurdilar. Men o‘qigach: «(Bul sura) shul uslubda (ham) nozil qilingan. Chunki, Qur’on yetti uslubda (qiroat qilinadirgan qilib) nozil qilingandur. Ulardan qaysi uslub o‘zingizga oson bo‘lsa, o‘shal uslubda qiroat qilaveringizlar!» — dedilar».

3-bob. Itoatsiz va xusumatchilarni, ayblari isbotlangach, uylardan chiqarib yuborish haqida

Hazrat Umar raziyallohu anhu Hazrat Abu Bakr Siddiq raziyallohu anhuning singillarini (azada) dod solib yig‘lagani uchun uydan chiqarib yuborganlar.

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam bunday dedilar: «Odamlarni namozga kelmoqqa buyursam-u, so‘ng kelmaganlarning uylariga borib, ustlaridan o‘t qo‘yib yuborsam!» — deyman».

4-bob. Mayyitning (farzandiga) vasiylik qilguvchi kishining da’vosi haqida

Oisha raziyallohu anho rivoyat qiladilar: «Abd ibn Zam’a va Sa’d ibn Abu Vaqqos Zam’a cho‘risining o‘g‘li xususida janjallashib, Janob Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning huzurlariga kelishdi. Shunda Sa’d: «Yo Rasulalloh, bu akamning o‘g‘li bo‘lib: «Agar men dunyodan o‘tsam, unga vasiylik qilgil!» — deb menga vasiyat qilganlar» — dedi. Abd ibn Zam’a ersa: «Bu mening ukam va otamning cho‘rilarining o‘g‘li bo‘lib, ul kishining to‘shaklarida bino bo‘lgan», — dedi. Janob Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Sa’dning akasi birlan bola o‘rtasidagi o‘xshashlikni ko‘rib: «Ey Abd ibn Zam’a, bu (bola) senga, zero farzand to‘shak sohibinikidur (cho‘rining egasinikidur)» — dedilar. So‘ng, Savda binti Zam’aga: «Bu bolani o‘zingta nomahram bilgil!» — dedilar».

5-bob. Yomonlik qilishidan xavotir olingan odamni (sinab ko‘rib, dilida yomonligi yo‘q ekanligiga) ishonch hosil qilmoq haqida

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam Najd tarafga bir qancha otliqlarni yubordilar. Ular Banu Hunayfa qabilasiga mansub bo‘lmish bir qishini tutib kelishdi. Uning ismi Samoma ibn Usol bo‘lib, Yamoma ahlining ulugi erdi. Keyin, uni masjid ustunlaridan biriga bog‘lab qo‘yishdi. Janob Rasululloh uning oldiga chiqib: «Ey Samoma, dilingda ne bor?» — dedilar. U: «Ey Muhammad, dilimda yaxshilik bor», — dedi. (Janob Rasululloh bul savollarini uch kun davomida uch bor takrorladilar, u har gal o‘sha javobni berdi). So‘ng, ul zot: «Samomani quyib yuboringizlar!» — dedilar. (Keyin, u musulmon bo‘ldi)».

6-bob. Haramda (masjidda) dushmanni bog‘lab qo‘yish va hibs qilish haqida

Bu yerda 5-bobdagi hadis takrorlangan.