9-bob. Imom (xusumatlashayotganlarga) o‘zaro kelishuvni ishora qilurmi?

Oisha raziyallohu anho rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam ikki kishining eshik oldida bor ovozlari birlan janjallashayotganini eshitdilar. Ulardan biri ikkinchisidan bergan qarzini bir oz kamaytirishni, uning to‘lash muddatini yana birmuncha cho‘zib, yaxshilik qilishni iltimos qilar erdi. Ikkinchisi ersa: «Olloh taolo haqi, (sen aytgandek) qilmasman!» — der erdi. (Buni eshitib), Janob Rasululloh ikkalasining qoshiga chiqdilar-da: «Yaxshilik qilmayman, deb hatto Olloh taoloning nomini tilga olib qasam ichgan o‘shal (qasamxo‘r) qani?» — dedilar. Shunda qasam ichgan kishi: «Menman, yo Rasulalloh! Olgan qarzidan qanchasini va qachon to‘lashni istasa, to‘layversin!» — dedi».

Abdulloh ibn Ka’b ibn Molik raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Ka’b ibn Molik Abdulloh ibn Ubayga qarz bergan erdilar. Bir kuni Ka’b Abdullohni uchratib, qarzlarini qistadilar. Shunda ikkalalari janjallashib qolishib, hatto bir-birlariga baqirib yuborishdi. Shul asnoda Rasululloh sallallohu alayhi va sallam kelib qolib: «Ey Ka’b!» — dedilar-da, «yarmini olgil!» degan ma’noda ul kishiga qo‘llari birlan ishora qildilar. Shunda Ka’b Abdullohga bergan qarzlarining yarmini olib, qolganidan voz kechdilar».

10-bob. Odamlarni o‘zaro kelishtirib qo‘ymoqning hamda ular o‘rtasida adolat qilmoqning fazilati haqida

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Odamlarning (o‘zaro qilgan) har bir salom-aligi uchun savob yozilur, Quyosh chiqadirgan har bir kunda (ya’ni, bu dunyoda) odamlar o‘rtasida qilingan adolat uchun savob yozilur!» — deb marhamat qildilar».

11-bob. Agar imom (ikki xusumatlashayotgan kishiga) o‘zaro kelishmoqni ishora qilsa-yu, shunda ulardan biri bundan bosh tortsa, ul holda imom o‘shal kishiga nisbatan ravshan (ochiq) hukm chiqarur.

Urva ibn az-Zubayr raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Zubayr Badr g‘azotida qatnashgan bir ansoriy birlan toshloqdan oqib kelguvchi suv xususida janjallashib qoldilar, chunki ikkalalari o‘shal suv birlan ekinlarini sug‘orib turishar erdi. Shul bois Zubayr va ansoriy Rasululloh sallallohu alayhi va sallamga shikoyat qilishib erdi, ul zot Zubayrga: «(Avval) sen sug‘or, so‘ng suvni qo‘shningning yeriga ochib yubor!» — dedilar (va bul so‘zlari birlan o‘zaro kelishmoqni ishora qildilar). Ammo, ansoriy (suvdan ikkinchi bo‘lib foydalanishini eshitib), jahl birlan: «Yo Rasulalloh, Zubayr ammangizning o‘g‘li-da!» — dedi. Uning bul so‘zidan Janob Rasulullohning muborak yuzlari o‘zgarib ketdi-da: «Ey Zubayr, (ekiningga) suvni och, so‘ng to ildizga yetguncha (shu holda) qoldir!» — (yoki «Ey Zubayr, ekiningni sug‘or, so‘ng suvni devorga yetmasidan burun to‘xtat!») — deb amr qildilar, (ya’ni) ansoriyning haqini ham Zubayrga berdilar. Chunki, ul zot bundan ilgari (suvdan kelishib foydalanmoqni) Zubayrga ishora qilganlarida har ikkalalariga ham maqbul fikrni aytgan erdilar. Ammo, ansoriy ul zotni g‘azablantirib quydi. Shul bois ul zot ravshan (ochiq) hukm birlan uning haqini ham Zubayrga berdilar. Men, Olloh taolo haqi, Olloh taoloning quyidagi «Yuq, parvardigoringizga qasamki, to ular o‘z o‘rtalarida chiqqan janjallarda sizni hakam qilmagunlaricha va keyin siz chiqargan hukmdan dillarida hech qanday tanglik topmay, to‘la taslim bo‘lmagunlaricha, zinhor mo‘min bula olmaslar» («Niso» surasi, 65-oyat) degan oyati karimasini aynan shul xususda nozil bo‘lgan, deb hisoblayman».

12-bob. Qarz berganlar birlan (qarzini uzolmay vafot qilib ketganlarning) merosxo‘rlarini o‘zaro kelishtirib quymoq hamda qarzni pul yoxud mol birlan to‘lash haqida

Jobir ibn Abdulloh raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Otam (Abdulloh al-Ansoriy Uhud g‘azotida) shahid bo‘lib, buyinlarida qarz qoldi. Men qarz bergan kishilarga: «Qarzlaringiz o‘rniga xurmo berayin!» — deb taklif qildim. Ammo, ular (xurmozorim hosilini chamalab ko‘rgach), qarzni uzishga kifoya qilmasligini aytib, ko‘nishmadi. So‘ng, men Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning huzurlariga borib, bo‘lgan gapni aytdim. Ul zot: «Har bir xurmo daraxti hosilini alrhida qilib uyub qo‘y!» — dedilar. Men aytganlaridek qildim-da, ul zotni chaqirdim. Ul zot Abu Bakr va Umar birlan birga keldilar. So‘ng, xurmo uyumlaridan eng kattasining ustiga chiqib o‘ltirgach, baraka tilab duo qildilar. Keyin, menga: «Sendan otangning qarzini so‘rab kelganlarni chaqir, ular bergan qarzni (xurmo birlan) uzgil!» — dedilar. Men otamga qarz berganlardan birortasini ham qoldirmay, barchasini xurmo berib rozi qildim. Shunda ham un uch vasaq xurmo — yetti vasaq ajva (oliy nav xurmo) va olti vasaq lavn (past nav xurmo) yoxud yetti vasaq lavn va olti vasaq ajva ortib qoldi. Keyin, men Janob Rasululloh birlan birga asr (o‘qimoq uchun masjid)ga bordim. Shunda otamning barcha qarzlari uzilib, hatto o‘n uch vasaq xurmo ortib qolganini aytib erdim, ul zot tabassum qilib: «Buni Abu Bakr birlan Umarga ham borib ayt!» — dedilar. Men borib, aytib erdim, ikkalalari: «(Buning boisini) biz (darhol) fahmladik, chunki Janob Rasululloh shunday bo‘lmog‘i uchun ne qilgan bo‘lsalar, shuni qilganlar»,— deyishdi».

13-bob. (Qarz bergan birlan qarz olganni) qarz (pul) va mol xususida o‘zaro kelishtirib qo‘ymoq haqida

Abdulloh ibn Ka’b raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Ka’b ibn Molik masjidda Ibn Abu Hadraddan qarzlarini talab qildilar. Shunda ikkalalarining ovozlari baland ko‘tarilib ketib, hatto uni Rasululloh sallallohu alayhi va sallam uyda o‘ltirib ham eshitdilar. Janob Rasululloh (masjidga qaragan) hujralari pardasini ko‘tarib: «Ey Ka’b!» — deb chaqirdilar. Ka’b: «Labbay, yo Rasulalloh!» — dedilar. Janob Rasululloh «Bergan qarzingning yarmidan kech!» degan ma’noda ul kishiga qo‘llari birlan ishora qildilar. Ka’b (darhol): «Shunday qildim, yo Rasulalloh!» — dedilar. So‘ng, Janob Rasululloh Ibn Abu Hadradga: «Tur, qarzingni uz!» — deb aytdilar».

Bismpllahir rohmanir rohim.

SHARTLAR KITOBI

1-bob. Islomdagi joiz shartlar, hukmlar va o‘zaro bay’atlar haqida

Misvar ibn Maxrama va Marvon raziyallohu anhumo rivoyat qilishadi: «Rasululloh sallashtohu alayhi va sallam birlan Suhayl ibn Amr o‘rtasida muayyan muddatga sulh tuzilganda, Suhayl: «Biz tarafdan biror kishi siz tomonga qochib o‘tsa, agar u sizning diyningizda bo‘lsa ham, bizga qaytarasiz, biz birlan ul qochoq o‘rtasiga aralashmaysiz!» — deb shart qo‘ydi. Mo‘minlar bundan norozi bo‘lishdi, ammo Suhayl o‘z shartida qattiq turib oldi. Shundan so‘ng, Janob Rasululloh sulhni imzoladilar. Ana shu shartnomaga binoan ul zot Abu Jandal ibn Suhaylni o‘z otasi Suhayl ibn Amrga qaytarib berdilar. Janob Rasululloh shartnomada ko‘zda tutilgan muddat davomida mushriklar tomonidan musulmonlar tomoniga qochib o‘tgan har qanday erkakni, garchi u musulmon bo‘lsa-da, ortiga qaytarib yubordilar. So‘ng, mushriklar tomonidan Janob Rasulullohning huzurlariga mo‘mina ayollar hijrat qilib kelishdi. Janob Rasulullohning huzurlariga hijrat qilib kelganlar orasida Uqba ibn Abu Mu’aytning Ummu Gulsum ismli qizi ham bor bo‘lib, u bo‘yi yetgan yosh qizcha erdi. Uning qarindoshlari Janob Rasulullohning huzurlariga kelishib, uni qayta-rib berishni talab qilishdi, ammo ul zot uni qaytarib bermadilar. Chunki, Olloh taolo hijrat qilib kelgan mo‘mina ayollar haqida «Ey musulmonlar, qachon qoshlaringizga musulmon ayollar hijrat qilib kelsalar, ularni imtihon qilingizlar, Olloh yaxshiroq bilur ularning iymonlarini! Bas, agar bilsangizlarki, ular musulmondurlar, qaytarib yubormangizlar ularni kofirlar tarafiga! Na bul ayollar haloldurlar ularga va na ular halol bo‘lurlar bularga!» degan oyati karimasini nozil qildi».

Oisha raziyallohu anho rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam (hijrat qilib kelgan ayollarni) Olloh taoloning quyidagi oyatlariga binoan imtihon qilib ko‘rur erdilar: «Ey musulmonlar, qachon qoshlaringizga musulmon ayollar hijrat qilib kelsalar, ularni imtihon qilingizlar...» («mag‘firatli, mehribondur» degan qavligacha, «Mumtahana» surasi, 10— 12-oyatlar).

Oisha raziyallohu anho rivoyat qiladilar: «Musulmon ayollardan qaysi biri shu shartga (ya’ni, oyatlardagi shartga) iqror bo‘lsa, unga Janob Rasululloh ogzaki: «Batahqiq, men bay’atingni qabul qildim!» — der erdilar. Olloh taolo haqi, shunda qo‘llari ayolning qo‘liga tegmas erdi, ul zot ayollarni faqat so‘z birlangina bay’at qildirar erdilar».

Jarir raziyallohu anhu. «Men Rasululloh sallallohu alayhi va sallamga bay’at qildim. Shunda ul zot (namoz o‘qimog‘imni, zakot bermog‘imni) va har bir musulmonga (shul xususda) nasihat qilmog‘imni zimmamga shart qilib qo‘ydilar».

Jarir ibn Abdulloh raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Men Rasululloh sallallohu alayhi va sallamga namoz o‘qimoqlikka, zakot bermoqlikka va har bir musulmonga nasihat qilmoqlikka bay’at qildim».

2-bob. Kimki changlangan (meva tukkan) xurmo daraxtlarini sotsa...

Abdulloh ibn Umar raziyalyuhu anhu rivoyat qiladilar: «Darhaqiqat, Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Kimki changlangan (meva tukkan) xurmo daraxtlarini sotsa, ularning (o‘shal yilgi) hosili sotgan kishinikidur, aks holda oluvchi (sotuvchiga) shart qo‘ymog‘i lozim bo‘ladi», — dedilar».

3-bob. Savdo-sotiqdagi shartlar xususida

Urva raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «(Cho‘ri) Barira, (Oisha onamizga, uni sotib olmaslaridan ilgari ham, xizmat qilib yurar erdi. Egalari: «Falon miqdorda to‘lov to‘lasang, seni ozod qilamiz, aks holda cho‘riligingcha qolaverasan» — deb aytishgach), u o‘z bo‘ynidagi to‘lovni uzishga qodir bo‘lmaganidan yordam so‘rab Oisha onamizning huzurlariga keldi. Shunda Oisha onamiz unga: «Egalaring oldiga qaytib borgil, agar ular sening bo‘yningdagi to‘lovni to‘lamog‘imga (ya’ni, agar seni buyningdagi to‘loving birlan birga sotib olib, ozod qilmog‘imga) hamda senga homiylik qilmoq huquqining menga o‘tmog‘iga rozilik bersalar, (shunday) qilgumdur», — dedilar. Barira bul taklifni egalariga aytib erdi, ular ko‘nishmadi-da: «Agar (Oisha) seni (ozod qilib, Olloh taolodan ajru savob) olmoqni istasa, sotib olaversin, ammo senga homiylik huquqi bizda qoladi», — deyishdi. Oisha onamiz shul xususda Rasululloh sallallohu alayhi va sallamga aytib erdilar, ul zot: «Uni sotib olib, ozod qilaver, chunki homiylik huquqi ozod qilgan shaxsnikidur», — dedilar».

4-bob. Ulovini sotgan kishi uni o‘zi muayyan joygacha minib bormog‘ini shart qilib qo‘ysa, joizdur

Omir raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «(Rasululloh sallallohu alayhi va sallam va ul zotning sahobalari g‘azotlardan biridan Madina tomon qaytib kelishayotgan erdi). Shunda Jobirning tuyasi charchab, brtda qola boshladi. Rasululloh sallallohu alayhi va sallam kelib, uning tuyasini (asolari birlan) nuqib, «chu-chulagach», u birorta tuya yetib ololmaydirgan darajada tezlab ketdi. So‘ng, Janob Rasululloh Jobirga: «Tuyangni menga bir viqqiyyaga (to‘rt dinorga) sotmaysanmi?»— dedilar. Jobir bunday deydilar: «Men: «Yo‘q, (hozir emas), (Madinaga yetib olganimizdan) keyin», — dedim. Ul zot: «Tuyangni menga bir viqqiyyaga sotmaysanmi?» — deb qaytarib aytdilar. Shundan so‘ng, men tuyamni ul zotga sotdim, ammo uyimga yetib olgunimcha uni uzim minib bormog‘imni shart qilib qo‘ydim. Madinaga yetib borganimizda tuyani ul zotning huzurlariga olib bordim. Ul zot menga uning pulini berdilar. Ksyin, men qaytib ketdim. Bir ozdan so‘ng, ul zot ortimdan odam yuborib, meni huzurlariga chaqirtirdilar. Men huzurlariga borgach: «Tuyangni olib ketaver, men uni sotib olmoqchi ermas erdim, puli senga hadyadur», — dedilar».

Bu yerda yuqoridagi hadis boshqa roviylar tomonidan bir necha bor takrorlangan.

5-bob. Hamkorlik shartlari haqida

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «(Muhojirlar Madinaga kelishganda) ansorlar Rasululloh sallallohu alayhi va sallamga: «Bizning xurmozorlarimizni biz birlan muhojirlar o‘rtasida taqsimlab beringiz!» — deyishdi. Janob Rasululloh (o‘rtada xusumat paydo bo‘lmasligi uchun): «Yo‘q», — dedilar. (Janob Rasulullohning bu fikrlarini payqagan) ansorlar: «Ul holda (xurmozorlarni parvarish qilishda) bizga yordam qilsangizlar, kifoya, sizlarni hosiliga sherik qilurmiz», — deyishdi. So‘ng, ansoru muhojirlar barchalari (Janob Rasulullohning nazarda tutgan fikrlarini inobatga olib): «Quloq osdik va bo‘yin egdik!» — deyishdi».

Abdulloh raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Xaybar yerlarini yahudiylarga dehqonchilik qilmoqlari uchun berdilar. Shunda ul zot hosilning yarmini yahudiylarga qoldiradigan bo‘ldilar».

6-bob. Nikoh bitimi chog‘idagi mahr shartlari

Misvar raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Men Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning Banu Abdi Shams qabilasiga mansub bo‘lmish kuyovlari (Abulos ibn ar-Rabiy’) haqida so‘zlab, uni o‘zlariga yaxshi kuyovlik qilgani uchun maqtaganlarini hamda: «Ul (Badrda mushriklar birlan birga asir olinganda qizimni mening huzurimga yubormog‘ini) aytib, suz bergan erdi, so‘zining ustidan chiqdi», — deganlarini eshitdim». (Ya’ni, Janob Rasululloh qizlari Zaynabni payg‘ambar bo‘lmaslaridan ilgari Abulosga turmushga bergan erdilar. O’shal kezlarda Abulos mushrik bo‘lib, keyin Badr g‘azotida musulmonlar tomonidan asir olinadilar. Janob Rasululloh qizlari Zaynabni o‘z huzurlariga jo‘natib yuborish sharti birlan ul kishini ozod qiladilar. Abulos shunga so‘z berib, so‘zlarining ustidan chiqadilar. Keyin, Abulos ikkinchi marta asir olinadilar. Shunda Zaynab ul kishini himoya qilib, asirliqdan qutqarib oladilar. So‘ng, Abulos musulmon bo‘ladilar. Janob Rasululloh qizlari Zaynabni ul kishining nikohlariga qaytaradilar).

Uqba ibn Omir raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Farjlarni o‘zingizga ne birlan halol qilib olgan ersangizlar, o‘shanga vafo qilmoqlaringiz shartlarning birinchisidur», — dedilar». (Ya’ni, nikoh bitimi vaqtida nimalarni va’da qilgan bo‘lsangizlar, o‘shalarga vafo qilmoqlaringiz eng muhim shartdir).